Lau Maragi Negana amo Iehova ese Lau Ia Hagoadaia
BASIL TSATOS ESE IA SIVARAILAIA
Lagani be 1920 ai; gabuna be, Arcadia ororo maragidia ena hairai gabuna Peloponnisos, Greece ai. Lau be mahuta gauna dekenai lau hekure, taunimanima idia gari henia bada udu-kurukuruna ladana Spanish influenza lau abia dainai, lau gorere dikadika.
DUBU ena gaba ia toua neganai lau diba unai gorere amo ma ta ia mase vadaeni. Lau laloa do lau mase danu. Ena be lau namo lou, to taunimanima milion momo idia mase. Ena be unai neganai lauegu lagani be 8 sibona, to lau dekenai ia vara gari gauna lau do laloatao noho.
Maragi Negana amo Lauma Gaudia Lau Tahudia
Daudau lasi murinai, Tubugu tau ia mase. Lau do laloatao, idia guria murinai, Sinagu ese egu taihuna bona lau ia bamoa bona emai ruma ena patapata dekenai ai helai hebou. Reana ia ura aiemai lalohisihisi ia hamaragia, unai dainai hereva maragi amo ia gwau: “Natugu e, ita ibounai ita buruka ita lao bona do ita mase.”
Ena be hebogahisi dalana amo ia hereva, to ena hereva dainai lau lalo-hekwarahi. Lalona dekenai lau gwau: ‘Unai be lalohisihisi gauna! Unai be maoro lasi!’ To ai ruaosi ai moale badina emai Sinana ia gwau: “To, Lohiabada do ia giroa mai neganai, ia ese mase taudia do ia hatoredia isi lou, bona do ita mase lou lasi!” Unai be moale herevana!
Unai negana amo lau ura diba unai moale negana be edena negai do ia vara. Taunimanima momo lau henanadai henidia, to ta ese lau ia hadibaia diba lasi, bona danu, taunimanima idia ura lasi idia kikilaia.
Lauegu lagani be 12 neganai, egu tamana be ena kakana amo buka ta ia davaria, ena kakana be United States dekenai ia noho. Buka ladana be The Harp of God, bona Watch Tower Bible and Tract Society ese idia halasia. Lau ese unai buka ena anina lau itaia bona lau moale bada badina karoa ta ena ladana be “Iseda Lohiabada Ena Lou Mai.” Mai egu ura ibounai danu lau duahia, to lau lalohisihisi badina ena lou mai laganina idia gwauraia hedinarai lasi. To, unai buka ese ia hahedinaraia ia lou mai ena nega be ia kahirakahira.
Haisikuli dekenai lau lao bona sikuli ena stadi lau goadalaia. Nega ta ta ai, egu vavana be America dekena amo Gima Kohorona ia siaidia, bona unai magasin lau ura duahidia. Danu, Sunday ta ta iboudiai, Sunday sikuli dekenai lau lao, unuseniai, nega momo bisop tauna ia mai ai ia hereva henia totona.
Sunday dinana ta ai, bisop tauna be ia lalo-hekwarahi bada bona ia gwau: “Vadivadi taudia be dubu hadikaia magasin amo iseda siti idia hahonua.” Bena Gima Kohorona magasin ia abia isi bona ia boiboi: “Bema umui ta be inai magasin bamona umui davaria emui ruma dekenai, dubu dekenai do umui mailaidia, bona lau ese do lau gabudia.”
Ia hereva dalana lau ura henia lasi, bona mai dagedage danu unai hereva ia gwauraia dainai lau lalohisihisi. Unai dainai, iena hereva lau badinaia lasi. To, egu vavana dekenai leta lau torea, lau hamaoroa Watch Tower magasin bona buka ma haida do ia siaidia lasi. To, hanaihanai lau ese Keriso ena lou mai negana lau laloa noho.
Lauma Aniani Momo Lau Ura Henia
Siahu neganai, sikuli holide do lau abia gwauraia neganai, egu sutkeisi lau abia egu dabua do lau udaia totona. Sutkeisi lalonai Watch Tower Society ese idia printaia buklet toi idia noho. Guna lau itadia lasi. Idia ta ena ladana be Mase Taudia be Edeseniai?
Egu lalona dekenai lau gwau: ‘Reana unai be sivarai namona ta.’ Ena be bisop tauna ena hereva lau laloatao, to lau ura unai buklet lau duahidia edia kerere lau davaridia totona. Pensolo lau abia bona buklet ena hereva lau tahua namonamo. To lau hoa badina buklet edia hereva be idia namo sibona, bona hereva badadia badinai Baibel siri idia torea buklet idia duahia taudia ese edia Baibel dekenai idia hamomokania diba totona.
Ai dekenai Baibel ia noho lasi, unai dainai lau laloa reana buka idia torea taudia be siri ena anina idia gwauraia kerere, edia hereva idia hamomokania totona. Unai dainai, egu vavana dekenai leta lau torea, lau hamaoroa lau dekenai Baibel do ia siaia. Ta ia siaia haraga. Lau duahia ela bona ibounai lau haorea bena ibounai ma lau duahia lou, bona ena be hereva momo lau lalo-pararalaia lasi, to Daniel bona Apokalupo bukadia lau ura henidia bada. Lau ura idia perovetalaia gaudia edia anina lau diba, to ta ia noho lasi lau ia durua totona.
Lagani 1929 dekenai sikuli lau haorea, bona daudau lasi murinai egu vavana America dekenai ese lau dekenai Gima Kohorona magasin ma ia siaidia lou. Lau moalelaidia bada bona lau hamaoroa hanaihanai do ia siaidia. Danu, magasin dekenai dina vairai ena helaro lau diba bona unai hereva be taunimanima ma haida dekenai lau hadibadia hamatamaia. Unai neganai lauegu mauri ia idau momokani.
Burma ai Lauma Dalanai Lau Tubu
Lau sinagu ena taihudia be Burma (hari Myanmar) dekenai idia lao idia noho totona, bona egu ruma bese taudia idia laloa namona be lau danu unuseniai do lau lao diba haida do lau abia totona bona reana bisinesi ta do lau kehoa diba. Asia tanona lau laloa momo, unai dainai lau ura dikadika unuseniai lau lao. Burma ai, Gima Kohorona magasin lau davaria noho egu vavana amo, to Bible Student ta, hari idia gwauraia Iehova ena Witness, lau davaria lasi.
Dina ta lau moale badina Gima Kohorona magasin lalonai idia gwau taunimanima be Light bukadia idia abia diba, buka be rua bona Baibel buka Apokalupo ena anina idia gwauraia hedinarai. Ma danu, lau kamonai Watch Tower Society ena India branch, Bombay dekenai, ese Burma ena Bible Student taudia idia naridia. Maoromaoro leta lau siaia bona lau hamaorodia Light bukadia lau ura abidia, danu lau hamaorodia namona be India ena Bible Student taudia do idia siaidia Burma dekenai idia haroro totona.
Unai buka idia siaidia haraga, bona pura tamona bamona murinai, Burma dekenai idia noho Bible Student taudia toi ese lau idia vadivadi henia. Edia orea maragina be lau noho gabuna Rangoon (hari Yangon), Burma ena siti badana dekenai ia noho lau kamonai neganai lau moale. Lau idia boiria edia Baibel stadi klas dekenai lau vareai totona bona idia danu ruma ta ruma ta haroro gaukara lau karaia totona. Guna lau ura momokani lasi, to gabeai Buddhist, Hindu, bona Muslim taudia, sibodia idia gwauraia Keristen taudia danu, be Baibel ena hereva amo lau haroro henidia dainai lau moale.
India branch be Rangoon dekenai nega ibounai hesiai gaukara taudia (idia gwauraidia pioneer taudia) idia siaidia, edia ladadia be Ewart Francis bona Randall Hopley. Idia ruaosi be England taudia to lagani haida lalonai idia be India dekenai idia gaukara. Lau idia hagoadaia bada, bona lagani 1934 ai, gwauhamata Iehova dekenai lau karaia bona bapatiso lau abia.
Gari Lasi Dekenai Ia Haroro
Gabeai, India branch ese pioneer taudia ma haida be Burma dekenai idia siaia. Idia rua be Claude Goodman bona Ron Tippin, idia be train siteisini dekenai idia lao bona Sydney Coote idia hereva henia, ia be siteisini naria tauna. Ia ese buka rua ia abia, ia duahidia, bena leta amo unai sivarai ia torea ena headava taihuna badana, Daisy D’Souza dekenai, ia be Mandalay dekenai ia noho. Ia danu be unai buka edia sivarai ia ura henidia bona ia ura buka ma haida ia abia.
Daisy, ia be guna Katolik hahine, be gari lasi momokani hahine. Ena dekena taudia ia vadivadi henidia bona ia diba herevadia ia hadibadia. Pris tauna be ia dekenai ia mai bona ia ura diba dahaka dainai dubu dekenai ia mai lasi, unai neganai ia hahedinaraia ia harorolaia hahediba herevadia, ta be hel ena lahi, be Baibel ese ia hamomokania lasi.
Murinai, pris tauna be ia dekenai ia gwau: “Lagani momo lalodiai lahi ena hel lau sivarailaia, edena bamona hari lau hadibadia diba unai bamona gabuna ta ia noho lasi? Do idia ura lasi dubu dekenai idia mai.”
Daisy ia gwau: “Bema oi be Keristen momokani tauna, idia dekenai hereva momokani do oi hadibadia, herevana dahaka do ia vara.” Bena ia gwau: “Bema oi hadibadia lasi, do lau hadibadia!” Bona unai bamona ia karaia.
Dick bona Daisy bona edia kekeni badadia rua be lau danu Rangoon dekenai bapatiso ai abia. Lagani toi murinai, lagani 1937 ai, lau ese edia natuna kekeni iharuana, Phyllis, lau adavaia.
Ai Heau Mauri India Dekenai
Tanobada Ibounai Tuari Iharuana lalonai, Japan taudia be Burma dekenai idia vareai, bona March 8, 1942 ai, Rangoon idia abia. Unuseniai idia noho idau tano taudia be karaharaga India dekenai idia lao. Taunimanima handred momo be uda idia hanaia lao, to idia momo idia mase. Taunimanima idia heau dalana ia naria opesa ta lau diba, unai dainai kago bouti ginigabena dekenai tiketi lau hoia diba ai guia totona, bona Rangoon ai rakatania bona ai lao Calcutta dekenai. Aiemai ruma bona kohu momo ai rakatania dainai ai lalohisihisi. Japan taudia be lagani 1942 ia lao 1945 ai, Burma dekenai idia noho.
India dekenai ai ginidae neganai aiemai moni be bada lasi, bona moni gaukara davaria be ia auka. Unai ese emai abidadama ia tohoa. Britain ena ami opesa lau davaria bona ia ura moni bada gaukara lau ia henia, to unai gaukara be ami oreana ia durua. Iehova ese lau ia durua dainai unai gaukara lau dadaraia diba, bona egu Keristen ena lalona ena mamina lau hadikaia lasi. (Isaia 2:2-4) Dala idauidau ma haida amo ai be Iehova ena lalokau heduruna ai mamia.
New Delhi, India ena siti badana dekenai ai noho, unuseniai ruma davaria be ia auka. To, siti bogaraginai ruma namona ta ai davaria. Ruma ena daiutu badana ta dekenai iduara ma ta ia noho dainai, lagani haida lalonai ia be emai Kingdom Hall, bona Iehova ena Witness taudia edia Delhi Kongregesen be unuseniai idia hebou. To, lagani 1941 ai, India dekenai Watch Tower Society ena buka bona magasin dekenai taravatu idia atoa dainai, Baibel buka bona magasin ai abidia diba lasi.
Taravatu Idia Kokia Dalana
Sunday ta, lagani 1943 ai, Delhi ena dubu dekenai idia lao taudia be pepapepa ta idia abia, dubu idauidau gunalaia taudia 13 ese unai pepapepa idia sainia. Ena hereva ia gwau: “DELHI TAUDIA UMUI NARIA NAMONAMO IEHOVA ENA WITNESS TAUDIA UMUI GARI HENIDIA.” Idia gwau India dekenai edia gaukara idia taravatua ena badina be politik dainai.
Bombay ena branch opesi ena gwaumaoro dainai, karaharaga pepapepa ai printadia bona ai hariharilaidia, unai pepapepa ese dubu gunalaia taudia edia koikoi idia hahedinaraia. Lau be kongregesen naria tauna dainai, egu ladana bona address be unai hereva auka pepapepa henudiai ia noho. Daudau lasi murinai, polisi be Margrit Hoffman bona lau ia davaria unai pepapepa ai hariharilaidia neganai, ai idia dogoatao bona dibura rumana dekenai ai idia atoa. To, daudau lasi murinai samania monina idia henia bona ai idia ruhaia.
Gabeai, ia haroro noho lalonai, Margrit be Sir Srivastava ena ruma dekenai ia vadivadi, unai tau be India ena viceroy cabinet ena gavamani minista ta. Sir Srivastava be Margrit ia abia dae, bona idia kiki hebou neganai, Margrit ese ia hamaoroa India dekenai emai buka bona magasin dekenai taravatu idia atoa be kara maoromaoro lasi. Unai dina tamona lalonai, Margrit be Madras ena parlamen ena memba tauna ia davaria danu. Siti dekenai ia mai parlamen hebouna dekenai ia lao totona. Ia hamaoroa iseda buka bona magasin dekenai taravatu idia atoa be kara maoromaoro lasi, bona unai tau ia gwau do idia hebou neganai do ia kikilaia.
Unai nega lalonai, hosipele dekenai physiotherapy gaukara lau karaia. Sir Srivastava be aksiden ia abia bona hosipele ese lau ia siaia badina idia laloa physiotherapy amo do lau durua diba. Sir Srivastava bona lau ai kiki hebou neganai, lau davaria ia be tau namona, hereva lalonai lau hamaoroa Miss Hoffman bona lau be vanegai dibura rumana amo ai raka lasi badina samania monina idia henia dainai. Lau hamaoroa dubu gunalaia taudia edia siahu dainai iseda buka bona magasin dekenai taravatu idia atoa, bona idia gwau ena badina be politik dainai, to ai be politik amo ai gini siri momokani. Lau gwau aiemai branch naria tauna, Edwin Skinner, be nega momo ia hamaorodia ia ura aiemai gaukara ena badina do ia gwauraia hedinarai idia dekenai, to idia ura lasi.
Dina haida murinai, Sir Srivastava be lau dekenai ia gwau: “Mr. Jenkins [unai be iseda gaukara ia ura lasi gavamani tauna] be dina haida murinai gaukara amo do ia doko, bona Sir Francis Mudie be iena gaukara do ia karaia. Mr. Skinner oi hamaoroa do ia mai, ia bona Sir Francis do idia hedavari heheni totona.”
Sir Srivastava ia hereva bamona dala ia hegaegaelaia idia hedavari heheni totona. Idia hereva hebou lalonai, Sir Francis Mudie be Tadikaka Skinner dekenai ia gwau: “Lau gwauhamata lasi, to inai kara do lau tahua.” Dina haida murinai parlamen hebouna do idia kehoa dainai, Tadikaka Skinner be unuseniai ia noho edia hereva do ia kamonai totona. Ena hereva hegeregerena, Madras ena parlamen memba tauna be hebou dekenai ia gini torisi bona ia henanadai, ia gwau: “Ia momokani Watch Tower Bible and Tract Society oreana edia buka bona magasin dekenai taravatu umui atoa ena badina be politik dainai, a?”
“Lasi, taravatu idia atoa idia koudia totona,” Sir Francis Mudie ia haere, “to hari gavamani ia laloa unai taravatu ia kokia be namo.”
Unai sivarai ai kamonai neganai ai moale dikadika! Pura ta murinai Bombay ena branch opesi dekenai leta idia davaria, ia gwau edia buka bona magasin dekenai taravatu idia kokia.
Tuari Ia Hadikaia Burma Tanona Dekenai Ai Giroa
Tanobada Ibounai Tuari Iharuana murinai, Britain ese Burma ia lohiaia lou, bona hua haida murinai ai Witness taudia 10 be Rangoon dekenai ai giroa lao. Unai gabu ena Witness taudia ai davaridia lou neganai ai moale. Unai gabu dekenai mauri durua gaudia be momo lasi. Kaunsolo gaukara, paua bona PMV be lasi momokani. Unai dainai ami taudia amo jeep motukana ai hoia, bona ai gaukaralaia ai hegaegaelaia hebou gabuna dekenai taunimanima ai mailaidia totona.
Kamonai tauna ta be tano ai dekenai ia henia, bona unai gabu ena hebogahisi taudia edia heduru dainai, Kingdom Hall badana ta ai haginia. Ruma ena du bona haba be baubau goadadia amo ai karaia bona ena guhi be kurukuru amo ai karaia. Unuseniai, April 1947 ai, Nathan H. Knorr, unai neganai ia be Watch Tower Society ena presiden, bona iena seketere, Milton G. Henschel, be hereva idia henia Rangoon dekenai idia mai neganai. Unai nega lalonai, Burma dekenai idia noho Witness taudia be 19 sibona. To, New Excelsior Theatre lalonai, Tadikaka Knorr ena pablik tok ia henia neganai, taunimanima 287 idia mai!
Australia Dekenai Ai Noho
January 4, 1948 ai, Great Britain ena siahu Burma dekenai ia ore, Burma ese independens ia abia, bona Nao taudia momo idia laloa namona be unai tano do idia rakatania. Ai gurigurilaia murinai, Phyllis bona lau ai laloa namona be emai natuna kekeni danu do ai lao Australia dekenai do ai noho totona. Perth dekenai ai noho, unai be Western Australia ena siti badana.
Burma ai rakatania lou, bona ai diba do ai giroa mai lasi, unai dainai ai lalohisihisi. Nega ta ta ai, unai gabu amo leta ai davaria, bona ai moale badina unuseniai Basileia ena gaukara ia bada ia lao noho.
Lagani 1978 ai, Australia ena siti badadia dekenai Greek gado kongregesen iboudiai ai vadivadi henidia hamatamaia, bona lagani hani lalonai unai moale gaukarana ai karaia. Ai loaloa gabuna be bada, unai tano ena west konena ia lao ena east konena ena daudau be 4,200 kilomita. Gabeai, unai tanobada ena state edia siahu bona keru ia idauidau dainai gorere ai davaria. Unai dainai Perth sibona dekenai ai noho, unai siti dekenai kongregesen iboudiai be 44, bona lau be idia ta lalonai elda gaukara lau karaia noho.
Lagani idia hanaia lao lalonai, egu matadia idia dika idia lao, bona lau duahiduahi be ia auka. Ena be ai gorere, to aiemai kudoudia dekenai ai be matamata taudia bamona. Mai moale danu Iehova idia gari henia taudia iboudiai be iena lalo-namo diarina do idia davaria negana ai naria noho, unai neganai “dina do ia hururu, ena diari lalonai taunimanima hanamodia siahuna do ia noho; bona dohore [ita] lao bona tano [ita] kakasia boromakau natudia digaradia bamona.”—Malaki 4:2.a
[Footnotes]
a December 13, 1992 ai, iena mauri sivaraina idia do torea noho neganai, Tadikaka Tsatos be mahuta dekenai ia mase.
[Picture on page 24]
Lagani 1947 Burma (Myanmar) ai, lauegu ruma bese bona Tadikaka Henschel bona Knorr
[Picture on page 25]
Basil Tsatos bona ena adavana, Phyllis, Australia dekenai