Katari Taudia—Idia be Edia Abidadama Dainai Idia Mase Keristani Taudia, A?
“IBOUDIAI umui hamasea; Dirava do ia diba daika be Iena.” Unai dina ai, July 1209 ai, France ena saut kahana hanuana badana ta, Béziers, ena taunimanima iboudiai idia alaia mase. Pope ese Katolik tuari taudia edia gunalaia tauna ai ia halaoa tauna, monk Arnold Amalric, ia hebogahisi lasi. Haida idia gwau ena tuari taudia ese idia nanadaia edena bamona do idia diba daidia be Katolik taudia bona daidia be unai dubu oreana ena hereva dadaraia taudia, ia be ataiai ai torea herevana ia gwauraia. Katolik toretore taudia idia gwau ena hereva be inai mo: “Umui laloa momo lasi. Lau laloa ta ta sibodia do idia helalo-kerehai.” Herevana ena hereva be dahaka, to ena hereva dainai tuari taudia 300,000, Katolik bisop taudia ese idia gunalaia taudia, ese taunimanima 20,000 idia alaia mase, tatau, hahine, bona memero kekeni.
Dahaka dainai unai ala-ala ia vara? Unai be Albigensian Kruseid ena matamana; unai tuari be Pope Innocent Ihatoina ese ia havaraia, ena dubu oreana ena hereva idia dadaraia taudia France ena provinsi ta ladana Languedoc ai, do idia tuari henidia totona. Lagani 20 bamona murinai unai kruseid ia doko. Ia lalonai, taunimanima momo herea, reana milioni ta—Katari taudia, Waldens taudia, bona Katolik taudia momo danu—be idia mase.
Idaunegai Europe ai Tomadiho Idia Maumauraia
Lagani 1000 C.E. murinai, Europe lalonai bisinesi momo idia vara haraga, bena unai ese taunimanima idia noho hebou daladia bona edia bisinesi daladia ia haidaua. Hanua idia haginidia, ima karakara taudia ese do idia noholaia totona. Unai ese dala ia kehoa, lalohadai matamatadia do idia abia. Languedoc lalonai tomadiho maumauraia karana ia vara; unai provinsi taudia ese hoa dalana ai lalohadai idaudia idia haheaukalaia, bona edia noho dalana ese Europe ena gabu oredia taudia edia noho dalana ia hereaia. Toulouse hanuana badana Languedoc provinsi ai, be Europe ena taga hanuana ihatoina. Unuseniai ane karaia taudia be momo, bona edia ane haida lalonai politik bona tomadiho idia anelaia sisina.
Buka ta ladana Revue d’histoire et de philosophie religieuses ese tomadiho ena toana lagani 1000 C.E. ela bona 1200 C.E. lalonai ia gwauraia, ia gwau: “Lagani 1100 C.E. murinai, lagani gunadia lalonai hegeregerena, taunimanima ese haroro taudia edia kara bodagadia, edia kohu momo, edia mataganigani, bona edia lebulebu be idia maumauraia loulou, to idia maumauraidia ena badina badana be, idia be mai edia taga bada bona mai edia siahu bada, koikoi karadia dekenai gavamani taudia ida idia gaukara hebou, bona edia gaukara amo sibodia edia namo idia tahua.”
Haroro Loaloa Taudia
Pope Innocent Ihatoina ia diba tomadiho oreana lalonai kara gageva ia bada dainai, Europe lalonai haroro loaloa taudia, unai idia maumauraia taudia, be idia momo idia lao; unai kara be bada France ena saut kahanai bona Italy ena not kahanai. Idia momo be Katari taudia eiava Waldens taudia. Ia ese pris taudia ia gwau henidia, badina be taunimanima idia hadibaia lasi, ia gwau: “Natu be paraoa ai idia dabu, to umui ura lasi do umui harihari henidia.” To, Innocent ese ia hagoadadia lasi Baibel be taunimanima do idia hadibalaia totona, to ia gwau, “Dirava ena Revareva be dobu herea, unai dainai aonega lasi taudia bona duahiduahi diba lasi taudia sibodia lasi, to aonega taudia bona diba taudia danu, be hegeregere momokani lasi do idia lalo-pararalaia toho.” Baibel duahia karana idia taravatua, idia gwau tomadiho gunalaia taudia sibodia be Latin gado sibona ai do idia duahia diba.
Maumau taudia edia haroro loaloa karana koua totona, pope ese gwaumaoro ia henia, orea ta ladana Order of Friars Preachers, o Dominicans do idia haginia. Katolik tomadihona gunalaia taudia be kohu momo taudia, to unai friar taudia be idau. Idia siaidia do idia haroro loaloa, Katolik ena tomadiho herevadia do idia naria, “unai hereva idia dadaraia taudia” France ena saut kahana ai ese do idia hadikaia garina. Pope ese ena ladana ai haida ia siaia, Katari taudia ida do idia herevahereva bona Katolik oreana lalonai do idia hakaudia vareai lou toho totona. Idia kwalimu lasi, bona ia siaia tauna ta ia mase, bena haida idia gwau unai gwau-edeede oreana tauna ta ese ia hamasea. Unai dainai, lagani 1209 ai, Innocent Ihatoina ia hahegani Albigensian Kruseid do idia karaia. Albi be Katari taudia momo idia noho hanuadia ta, unai dainai tomadiho oreana ena toretore taudia ese Katari taudia idia gwauraidia Albigens taudia (France gado, Albigeois), bona idia ese unai provinsi ai “dubu oreana ena hereva idia dadaraia taudia” iboudiai, Waldens taudia danu, be unai bamona idia gwauraidia. (Henuai ia noho mauana itaia.)
Katari Taudia be Daidia?
Inai hereva “katari” be Greek gado herevana ka·tha·rosʹ amo ia mai, unai hereva ena anina be “goeva.” Lagani 1000 C.E. amo ela bona 1300 C.E., taunimanima momo ese Katari hahediba herevadia idia abia dae, Italy ena not kahana ladana Lombardy ai, bona Languedoc ai. Katari taudia ese Asia besedia edia dualism herevadia bona Gnosticism hahediba herevadia idia abia dae; reana hoihoi taudia bona misinari taudia idau gabudia amo ese unai hahediba herevadia idia laohaia idia dekenai. The Encyclopedia of Religion ia gwau, dualism herevadia hegeregeredia, Katari taudia idia laloa “siahu badadia be rua: ta ia namo, lauma gaudia iboudiai ia biagua, bona ta ia dika, tanobada bona taunimanima edia tauanina danu ia biagua.” Katari taudia idia gwau Satani ese tanobada, Dirava ese do ia hadikaia ore gauna, ia karaia. Edia helaro be tanobada dikana amo do idia roho mauri.
Katari taudia idia be orea rua ai idia parara, goevadae taudia edia orea bona kamonai taudia edia. Lauma bapatisona karana, consolamentum idia gwauraia karana, amo, taunimanima be goevadae taudia ai idia halaodia. Lagani ta lalonai edia kara idia tahua namonamo murinai edia imana be edia kwarana latanai idia atoa, unai amo idia bapatisodia. Idia laloa unai kara ese unai dagi idia abia taudia be Satani ena lohia siahuna amo ia ruhadia, kara dika iboudiai amo ia hagoevadia, bona lauma helaga ia henidia. Unai dainai idia gwauraidia “goevadae.” Unai dagi idia abia taudia be momo lasi, bona idia be kamonai taudia edia hadibaia taudia. Goevadae taudia idia gwauhamata, sibodia do idia taravatua gau haida dekenai, mahuta hebou karana do idia karaia lasi, bona do idia ogogami noho. Bema idia ta ia headava vadaeni, ena adavana ia rakatania, badina be Katari taudia idia laloa mahuta hebou karana be kara dikana ginigunana, Adamu bona Heva edia kara dikana unai.
Ena be kamonai taudia ese unai goevadae taudia edia noho dalana idia badinaia lasi, to Katari hahediba herevadia idia abia dae. Kara ta ladana melioramentum ai, goevadae taudia matauraia totona kamonai tauna ia tui diho, unai amo ia noidia ena dika do idia gwauatao bona hahenamo do idia henia. Taunimanima oredia bamona do idia noho totona, kamonai taudia be goevadae taudia ida convenenza, anina be gwauhamata, idia karaia, bena edia mase be kahirakahira neganai, unai gwauhamata hegeregerena lauma bapatisona, consolamentum unai, be idia henidia.
Edia Lalohadai Baibel Dekenai
Ena be Katari taudia ese Baibel ena hereva idia gwauraia momo, to idia laloa ena hereva momo be parabole bona gori herevadia mo. Idia laloa Heberu Revarevadia momo be Diabolo ena amo. Greek Revarevadia edia hereva haida, hegeregere tauanina bona lauma edia idau idia gwauraia siridia, idia gwauraia, sibodia edia hahediba herevana ta, dualism herevana unai, do idia hamomokania totona. Lohiabada ena Guriguri idia gwauraia neganai, “hari dina aiemai aniani” idia noia lasi, to “aiemai aniani, tauanina gaudia ia hereaia gauna” (anina be “lauma anianina”) idia atoa. Idia laloa aniani korikori be idia rakatania diba lasi gauna dikana.
Katari hahediba herevadia momo ese Baibel ena hereva idia utua. Hegeregere, idia laloa taunimanima be mai edia mase diba lasi laumadia bona mase tauna ena lauma be tauanina idauna ta lalonai ia vara lou diba. (Hadibaia Tauna 9:5, 10; Esekiela 18:4, 20 itaia.) Edia hahediba herevadia haida be apokrifa bukadia amo idia abia. To, Katari taudia ese Baibel ena kahana haida be taunimanima idia diba gadona ai idia torea hanai; unai amo dala idia kehoa, edia nega ai idia noho taudia ese edia diba Baibel dekenai do idia habadaia.
Keristani Taudia Lasi
Goevadae taudia idia laloa idia be aposetolo edia dagi abia taudia, bona unai dainai idia be sibodia idia gwauraia “Keristani taudia”; unai hereva habadaia totona, inai hereva “momokani” eiava “namo” idia atoa kau. To, gauna be, Katari taudia edia hahediba herevadia momo be Keristani hahediba herevadia hegeregeredia lasi. Ena be idia abia dae Iesu be Dirava ena Natuna, to idia abia dae lasi ia be ena tauanina ai ia mai bona ena boubou amo mauri ia davalaia. Baibel ia gwau tauanina bona tanobada idia dika; unai hereva idia mogea, idia gwau lauma lasi gaudia iboudiai be dika amo idia vara. Unai dainai idia gwau ena be Iesu be tanobada ai ia noho neganai toana be ia be mai ena tauanina, to ia be mai ena lauma-anina mo. Aposetolo edia negai hereva momokani idia negea taudia hegeregeredia, Katari taudia “idia gwau Iesu Keriso be taunimanima edia tauanina dekenai ia mai lasi.”—2 Ioane 7.
Ena buka ladana Medieval Heresy lalonai, M. D. Lambert ia gwau Katari tomadihona ese “tauanina durua gaudia dadaraia taravatuna be Keristani kara maoromaoro taravatuna ena gabunai ia atoa, . . . [Keriso ena mase] ena hamauria siahuna ia dadaraia, unai amo mauri davalaia karana herevana ia kokia.” Hari tau ia laloa, “goevadae taudia edia kara be Asia tanodia edia hadibaia taudia, tauanina durua gaudia idia dadaraia taudia unai, eiava China o India edia Buddhist monk taudia bona hoa karadia karaia taudia Hindu oreana lalonai, eiava Orpheus ena hereva hehunidia idia diba momo taudia, eiava Gnosticism idia hadibaia taudia, edia kara hegeregeredia momokani.” Katari hahediba herevana be, hahemauri be Iesu Keriso ena boubou, mauri davalaia boubouna, amo ia vara lasi, to lauma helaga lalonai bapatiso karana, consolamentum, amo. Unai dala amo idia goeva vadaeni taudia be mase ese edia tauanina amo ia ruhadia.
Kruseid Helagana Lasi
Hanua taudia ese tomadiho gunalaia taudia edia noinoi momo bona edia kara gagevadia idia hesikulaia, unai dainai Katari taudia edia mauri dalana ese ia veridia. Goevadae taudia idia gwau Katolik Oreana bona ena gunalaia taudia be “Satani ena orea taudia” bona “ariara hahine ibounai . . . edia sinana,” Apokalupo 3:9 bona 17:5 ese idia gwauraia taudia unai. Katari tomadihona ia goada ia lao bona France ena saut kahanai Katolik Oreana ena gabu ia abia. Unai dainai Pope Innocent Ihatoina ese Albigensian Kruseid ia hamatamaia bona moni amo ia durua. Kerisendom lalonai unai be kruseid ginigunana ia amo idia ese sibodia idia gwauraia Keristani taudia idia tuari henia.
Revareva amo bona gwaukau taudia edia amo, pope ese Katolik pavapavadia bona lohiadia idauidau Europe lalonai ia noidia goadagoada. Ia gwauhamata, tomadiho ena hereva dadaraia karana haorea vaitani totona do idia tuari taudia iboudiai be ia ese edia dika do ia gwauatao bona Languedoc ena taga do ia henidia, “herevana dahaka dala amo do idia karaia.” Ena noinoi idia dadaraia lasi. Katolik bisop bona monk taudia ese kruseid ena tuari taudia, France ena not kahana, Flanders, amo bona Germany amo, idia hakaudia lao Rhône Kourana dekenai, saut kahana idia lao henia.
Edia tuari ena matamana lalonai, Béziers hanuana idia hadikaia ore bena lahi bona ala-ala amo Languedoc provinsi idia hadikaia ore. Ala-ala amo Kruseid taudia ese Albi, Carcassonne, Castres, Foix, Narbonne, Termes, bona Toulouse hanuadia idia hadarerea. Katari taudia momo ese idia noholaia hanuadia ai, hegeregere, Cassès, Minerve, bona Lavaur ai, kruseid taudia ese goevadae taudia handred handred be au tubua dekenai idia gabua mase. Monk tauna ta ladana Pierre des Vaux-de-Cernay, tomadiho oreana ena sivarai torea tauna, ia gwau kruseid taudia ese ‘goevadae taudia idia gabua mase mai edia moale ida.’ Lagani 20 lalonai tuari bona hadikaia ore karadia idia vara, bena lagani 1229 ai, France ena King ese Languedoc ia lohiaia matamaia. To unai ala-ala ia do doko lasi.
Inkwisisen ese Ia Hamasedia Ore
Lagani 1231 ai, Pope Gregory Namba 9 ese Inkwisisen oreana ia hamatamaia, unai tuari durua totona.a Matamanai, Inkwisisen ese taunimanima ia samanidia bona ia fosidia, bena gabeai, dagedage karadia amo ia hahisidia. Ena palani be tuari kaiana ese ia hadikaia ore lasi taudia be ia ese do ia haorea. Inkwisisen ena diadi taudia—momo be Dominican bona Franciscan friar taudia—be pope sibona mo ese ia hahemaoro henidia diba. Katolik dubu oreana ena hereva dadaraia taudia be lahi amo idia gabua mase, edia davana unai. Inkwisisen taudia idia dagedage bada dainai, Albi bona Toulouse bona ma hanua haida lalonai, hanua taudia ese idia dagedage henidia. Avignonet ai, Inkwisisen ena kota taudia iboudiai idia alaia mase.
Lagani 1244 ai, Katolik taudia ese goevadae taudia momo edia ororo hanuana aukana ginigabena, Montségur ai, idia abia neganai, Katari tomadihona ia ore unai. Tatau bona hahine 200 bamona be au tubua dekenai idia gabua mase hebou. Unai murinai, idia do noho Katari taudia be Inkwisisen taudia ese idia tahudia. Idia gwau lagani 1330 ai Katari tauna ginigabena be au dekenai idia gabua mase, Languedoc dekenai. Buka ta ladana Medieval Heresy ia gwau: “Katari tomadihona ena moru be Inkwisisen ena kwalimu toana badana.”
Katari taudia be Keristani korikori taudia amo idia idau vaitani. To Katolik Oreana idia gwau henia dainai, sibodia idia gwauraia Keristani taudia ese mai dagedage ida idia hamasedia ore be maoro, a? Katolik taudia ese edia tomadiho idia dadaraia taudia tausen momo idia hahisia bona idia alaia mase neganai, Dirava bona Keriso edia ladadia idia hadikaia bona Keristani dalana korikorina idia hahedinaraia maoromaoro lasi.
[Footnotes]
a Inkwisisen sivaraina ena hereva ma haida do oi diba totona, Awake! magasin, April 22, 1986 gauna, ena hereva, “The Terrifying Inquisition,” rau 20-3 ai, oi itaia. Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., ese ia halasia.
[Box on page 28]
WALDENS TAUDIA
Lagani 1200 C.E. vairanai, Pierre Valdès, ena ladana ma ta be Peter Waldo, Lyons hanuana ena hoihoi tauna ta mai ena moni momo, ese sibona ena moni amo Baibel ena kahana haida be Provençal gadodia haida dekenai hahanaia gaukarana ia durua. France ena saut kahana bona sautist kahana ai unai gado idia gadolaia. Waldo be Katolik tauna mai ena lalo-momokani; ena bisinesi ia rakatania bena Evanelia harorolaia gaukarana ia goadalaia. Katolik taudia momo ese tomadiho gunalaia taudia mai edia kara gageva idia badu henia dainai, ia murinai idia raka bona haroro loaloa taudia ai idia lao.
Nega daudau lasi tomadiho gunalaia taudia Waldo ena gabu dekenai ese idia inai henia. Pope ena lalona idia ania bena ia ese Waldo ena haroro gaukarana ia taravatua. Haida idia gwau ena haere be inai: “Dirava ai kamonai henia be namo, taunimanima ai kamonai henia be dika.” (Kara 5:29 itaia.) Waldo ia haroro noho, unai dainai edia tomadiho oreana amo idia atoa siri. Ia murinai idia raka taudia, Waldens Taudia eiava Lyons ena Ogogami Taudia idia gwauraidia, be ena kara idia tohotohoa goadagoada; rua rua amo taunimanima edia ruma ai idia haroro. Unai dainai edia hahediba herevadia be idia abia lao haraga, France ena saut kahana, ist kahana, bona not kahana haida dekenai, bona Italy ena not kahana dekenai danu.
Idia momo idia gwau namona be taunimanima ese Keristani taudia ginigunadia ese idia abia dae herevadia bona edia kara do idia badinaia lou. Idia dadaraia gaudia haida be inai: Pegatori, mase taudia dainai guriguri karana, Maria tomadiho henia karana, “helaga taudia” guriguri henidia karana, korosi tomadiho henia karana, kara dika gwauatao pepadia (indulgences), Eukaris, bona beibi bapatisoa karana.b
Taunimanima momo idia laloa Waldens taudia be Katari taudia hegeregeredia, to edia hahediba herevadia be Katari taudia edia Keristani lasi hahediba herevadia amo idia idau vaitani. Unai daradara ia vara, badina be Katolik taudia ese Waldens taudia idia sivarailaidia koikoi, idia gwau Waldens taudia ese idia harorolaia herevadia be Albigens taudia, Katari taudia unai, edia hahediba herevadia hegeregeredia.
[Footnotes]
b Waldens taudia edia sivarai ma haida do oi diba totona, The Watchtower magasin, August 1, 1981 gauna ena hereva, “The Waldenses—Heretics or Truth-Seekers?” rau 12-15 ai, oi itaia.
[Picture on page 29]
Béziers lalonai, kruseid taudia ese taunimanima 20,000 idia alaia mase, tatau, hahine, bona memero kekeni unai; 7,000 be St. Mary Magdalene ena Dubu lalonai idia mase