“Polish Brethren” Oreana—Dahaka Dainai Idia Dagedage Henidia?
Lagani 1638 ai Poland ena palamen ese tomadiho orea maragina ta ladana Polish Brethren idia dagedage henia. Unai orea ena dubu bona printa masini idia hadikaia. University of Raków idia koua bona unuseniai idia hadibaia profesa taudia be tano ma ta dekenai idia lulua.
Lagani 20 murinai, palamen ese kara ma ta idia karaia. Unai orea taudia ibounai, reana idia be 10,000 eiava 10,000 bona ma haida, idia oda henidia unai tano do idia rakatania. Unai hekwakwanai be unai tano dekenai edena bamona ia vara, badina unai nega dekenai, Europe ena tano iboudiai amo ia be tomadiho oreadia ia haheaukalaia tanona? Polish Brethren oreana be dahaka ia karaia dainai unai bamona idia kara dika henia?
POLAND ena Calvinist Dubu lalonai hekwakwanai badana ta ia vara neganai unai dagedage ibounai ia matamaia. Idia hepapahuahulaia momo gauna ta be Toi Tamona hahediba herevana. Unai dubu lalonai, lalohadai matamata idia tahua oreana ena gunalaia taudia ese unai hahediba herevana idia dadaraia badina ia be Baibel amo ia mai lasi. Unai ese dubu ena gunalaia gaudia ia habadua bona unai lalohadai matamata tahua oreana taudia ese dubu idia rakatania.
Calvinist taudia ese unai dubu rakatania taudia idia gwauraia Arian taudia,a to unai orea matamata idia badinaia taudia be sibona idia gwauraia Keristani taudia eiava Polish Brethren. Haida ese edia ladana idia gwauraia Socinian taudia, Laelius Socinus ena ladana dainai, ia be Servetus ena lalohadai ia badinaia Italy tauna bona ena varavara merona Faustus Socinus be Poland dekenai ia lao bona unai orea matamatana ena tau badana ta ai ia lao.
Unai nega ai ladana bada Poland tauna, Jan Sienieński, ia ura unai dubu matamata dekenai “taunimanima momo idia noho lasi, regerege lasi gabuna ta” do ia henia, unuseniai ia tubu daekau totona. Sienieński be Poland ena king ese ia henia gwaumaoro ia gaukaralaia Raków taoni ia haginia totona, bona gabeai Poland dekenai unai gabu be Socinian oreana ena gabu badana ai ia lao. Sienieński ese Raków ai idia noho taudia dekenai gwaumaoro idauidau ia henia, sibona edia tomadiho idia badinaia diba maorona danu.
Ima gaukara karaia taudia, doketa taudia, muramura idia karaia taudia, bona ladana bada taudia mai edia tomadiho idauidau be unai taoni matamatana dekenai idia lao. Unai sibona lasi, to haroro taudia be Poland, Lithuania, Transylvania, France, bona England amo danu idia lao unuseniai. To, idia ginidae matamata taudia ibounai ese Socinian hadibaia herevadia idia abia dae lasi; unai dainai lagani toi lalonai, lagani 1569 ia lao lagani 1572, Raków be tomadiho hahediba herevadia hepapahuahulaia gabuna ai ia lao. Unai ese dahaka ia havaraia?
Ia Parara Rumana
Socinian oreana ia parara, kahana ta ai lalohadai idaudia idia abia dae bona kahana ma ta ai lalohadai idau hereadia idia abia dae. Ena be unai dala ai edia lalohadai be idauidau, to unai kahana ruaosi taudia idia abia dae hahediba herevadia be idau momokani. Toi Tamona idia dadaraia; beibi bapatisoa karana idia dadaraia; tuari lalonai idia vareai lasi bona nega momo gavamani ena dagi badadia idia abia lasi.b Danu, idia gwau hel be hisihisi ania gabuna lasi. Unai hereva ibounai dainai, idia be taunimanima momo ese idia abia dae dubu ena hahediba herevadia idia dadaraia.
Calvinist bona Katolik dubu gunalaia taudia be unai orea dekenai edia dagedage karana idia habadaia, to Socinian haroro taudia be tomadiho haheaukalaia negana, Poland ena king haida, hegeregere Sigismund II Augustus bona Stephen Báthory, ese idia havaraia gauna, idia gaukaralaia edia lalohadai idia hadibaia totona.
Budny ese Ia Karaia Gaukara Badana
Unai nega ai Calvinist taudia ese idia hahanaia Baibel idia gaukaralaia momo, to duahia taudia momo ia durua lasi. Unai Baibel be gado korikoridia amo idia hahanaia lasi, to Latin Vulgate bona unai nega ai ia noho French gado Baibel amo idia hahanaia. Diba bada tauna ta ia gwau: “Hereva korikorina bona lalohadai maorona badinaia karana be toretore hairaina karaia dainai idia haboioa.” Ia lalonai kerere momo idia noho. Unai dainai, diba bada tauna, Szymon Budny, taunimanima momo ese idia diba tauna, idia boiria unai Baibel ia hamaoromaoroa totona. Ia gwau namona be Baibel gunana do idia hamaoromaoroa lasi to Baibel matamatana do idia hahanaia badina unai ese gaukara do ia hamaragia. Lagani 1567 bamona ai, Budny ese ena gaukara ia hamatamaia.
Hahanaia gaukara ia karaia neganai, Budny ese hereva ta ta bona edia kahana idauidau ia stadilaia namonamo, guna Poland dekenai tau ta be unai bamona ia karaia lasi. Bema Heberu gado ena anina ia hahanaia goevagoeva diba lasi, rau ena isena ai hereva ta ta edia anina korikorina ia hahanaia. Bema mai anina, ia ese hereva matamatadia ia havaraia bona ena nega ai dina ibounai Poland taudia ese idia gaukaralaia gadona ia gaukaralaia. Ia ura ia hahanaia goevagoeva bona maoromaoro Baibel be duahia tauna dekenai do ia henia.
Lagani 1572 ai, Budny ese ia hahanaia Baibel ibounai be idia halasia. To, printa taudia ese ia hahanaia Greek Revarevadia idia haidaua. To unai ese Budny ia koua lasi, ia hanamoa totona ia gaukara goadagoada, bona lagani rua murinai ena gaukara ia haorea. Budny ese ia hahanaia Greek Revarevadia be guna Poland gado dekenai idia hahanaia Baibel ia hereadia momokani. Bona danu, gabu momo ai ia ese Dirava ena ladana, Iehova, ia atoa lou.
Lagani 1550 bamona ia lao lagani 1630 bamona lalonai, Raków, unai orea ena gabu badana, be tomadiho bona diba abia gabuna badana ai ia lao. Unuseniai, Polish Brethren ena gunalaia taudia bona toretore taudia ese edia pepapepa bona buka idia printaia.
Edukeisen Idia Habadaia
Lagani 1600 bamona ai Raków dekenai printa masini ta idia atoa neganai, Polish Brethren oreana ena printa gaukara ia bada ia lao. Unai printa masini be toretore maragidia bona buka badadia be gado idauidau ai ia printaia diba. Daudau lasi murinai, Europe lalonai Raków be buka printaia gabuna namona ai ia lao. Haida idia gwau unai murinai lagani 40 lalonai, unai printa masini amo buka 200 bamona idia printaia. Kahirakahira dekenai ia noho Polish Brethren oreana ena pepa karaia faktori ese buka printaia totona pepa namo herea ia henia.
Polish Brethren orea ia itaia ena orea taudia bona ma haida idia hadibaia be namo. Unai karaia totona, University of Raków be lagani 1602 ai idia haginia. Polish Brethren oreana ena natudia memero bona Katolik bona Protestan memero be unuseniai idia sikuli. Ena be unai iunivesiti be tomadiho stadilaia sikulina, to tomadiho sibona idia hadibaia lasi. Gado idauidau, kara maoromaoro, moni bona kohu, histori, taravatu, laloa namonamo dalana, saiens, matematik, muramura, bona spot gadara bona treinini be natudia dekenai idia hadibaia gaudia. Unai iunivesiti be mai ena laiberi badana, bona ia bada ia lao badina unai gabu ai buka idia printaia.
Lagani 1600 C.E. murina laganidia ai, toana be Polish Brethren oreana be do ia bada ia lao. To, unai be ia vara lasi.
Dubu Bona Gavamani ese Idia Heai Henia
Polish Academy of Sciences dekenai ia gaukara tauna, Zbigniew Ogonowski, ia gwau: “Lagani 1625 murinai, Poland dekenai idia noho Arian taudia edia mauri ia dika ia lao haraga.” Katolik dubu ena gunalaia taudia be gari lasi ida idia dagedage dainai, unai ia vara. Unai dubu gunalaia taudia ese dala idauidau idia gaukaralaia Polish Brethren oreana idia hadikaia totona, koikoi herevadia idia gwauraia bona idia torea danu. Poland dekenai politikol siahuna ia idau karana ese unai dagedage karana ia durua danu. Poland ena king matamatana, Sigismund III Vasa, be Polish Brethren oreana ia inai henia tauna. Ena gabu ia abia tauna danu, John II Casimir Vasa, be Katolik Dubu ia durua Polish Brethren oreana haorea totona.
Unai hekwakwanai ia dika ia lao badina idia gwau Raków stiuden haida be mai edia ura ida korosi idia hadikaia. Unai idia gaukaralaia Polish Brethren ena gabu badana idia hadikaia totona. Raków ena biaguna be palamen ena kota dekenai idia samania, idia gwau ia be ‘kara dika ia habadaia noho,’ badina University of Raków bona ena printa gaukara ia durua. Idia gwau Polish Brethren oreana ese gwau-edeede karadia bona kara bodaga karadia idia karaia, bona matabodaga maurina idia noholaia. Palamen ia gwau Raków University do idia koua bona Polish Brethren oreana ena printa masini bona dubu do idia hadikaia. Unai orea idia badinaia taudia idia hamaoroa taoni do idia rakatania. Iunivesiti ena profesa taudia be tano amo idia lulua bona bema idia lou mai do idia hamasedia. Polish Brethren taudia haida be gabu namodia, hegeregere Silesia bona Slovakia, dekenai idia lao.
Lagani 1658 ai palamen be oda ia karaia Polish Brethren taudia be lagani toi lalonai edia kohu do idia hoihoilaia bona tano ma ta dekenai do idia lao. Gabeai, unai nega idia hakwadogia idia gwau lagani rua lalonai do idia karaia. Unai murinai bema ta ia gwau ia be unai orea tauna be do idia hamasea.
Socinian taudia haida be Netherlands dekenai idia lao, bona edia printa gaukara idia karaia noho. Transylvania dekenai kongregesen ta ia noho ela bona lagani 1700 C.E. murinai. Edia hebou be pura ta lalonai nega toi idia karaia, bona idia lalonai ane idia abia, haroro herevadia idia kamonai, bona edia hahediba herevadia edia anina idia gwauraia hedinarai bukana idia duahia. Kongregesen ia goeva noho totona, edia tadikaka idia kerere neganai idia hamaoromaoroa, idia sisiba goada henia bona bema mai anina, kongregesen murimurina ai idia atoa.
Polish Brethren oreana be Dirava ena Hereva idia stadilaia taudia. Mai anina bada hereva momokani haida idia davaria, bona idia ura ma haida dekenai idia hadibaia. To, dokonai Europe tanodia idauidau dekenai idia lao bona idia lalo-tamona noho be ia auka. Bena gabeai, Polish Brethren oreana ia boio.
[Footnotes]
a Arius (250-336 C.E.) be Alexandria ena pris tauna ta bona ia gwau Iesu be ena Tamana henunai. Nicaea Ena Kaunsolo ese lagani 325 C.E. ai ena lalohadai idia dadaraia—June 22, 1989 ena Awake! rau 27 itaia.
b Awake!, November 22, 1988, rau 19, “The Socinians—Why Did They Reject the Trinity?” itaia.
[Picture on page 23]
Guna inai ruma be Socinian haroro tauna ta ena ruma
[Pictures on page 23]
Ataiai: Raków hari inai negai; idibana kahana dekenai be lagani 1650 ai “Arian tomadihona” kokia totona idia haginia monasteri; henunai: Inai gabu dekenai Katolik gunalaia taudia be korosi ta idia haginia Polish Brethren oreana idia heai henia totona
[Picture Credit Line on page 21]
Title card of Biblia nieświeska by Szymon Budny, 1572