Աստվածաշնչի գիրք համար 5. 2 Օրենք

Գրողը՝ Մովսես

Գրվելու վայրը՝ Մովաբի հարթավայրեր

Գրության ավարտը՝ մ.թ.ա. 1473թ.

Ընդգրկված ժամանակահատվածը՝ 2 ամիս (մ.թ.ա. 1473թ.)

1. Ի՞նչ հարցեր գուցե առաջանան իսրայելացիների՝ Ավետյաց երկիր մտնելու առնչությամբ։

«ԵՐԿՐՈՐԴ ՕՐԵՆՔ» գիրքը կենդանի պատգամ է պարունակում Եհովայի ժողովրդի համար։ 40 տարի անապատում դեգերելուց հետո իսրայելացիները կանգնած են Ավետյաց երկրի շեմին։ Ի՞նչ է սպասում նրանց ապագայում։ Ի՞նչ դժվարություններ են ունենալու Հորդանանի այն կողմում։ Հրաժեշտի ի՞նչ խոսքեր է ասում Մովսեսը իր ազգին։ Ինչո՞ւ է մեզ համար կարևոր այս հարցերի պատասխաններն իմանալը։

2. Ինչո՞վ է ուշագրավ «2 Օրենք»-ը։

² Այս բոլոր հարցերի պատասխանները կարելի է իմանալ Մովսեսի ելույթներից, որոնք նա արձանագրել է Աստվածաշնչի հինգերորդ գրքում՝ «2 Օրենք»-ում։ Թեև գրքում կրկնվում են շատ բաներ, որ ընդգրկված են նախորդ գրքերում, սակայն դա չի նվազեցնում նրա արժեքը։ Ինչո՞ւ։ Գիրքը ուշագրավ է նրանով, որ Աստծու պատգամին յուրահատուկ երանգ է հաղորդում, քանի որ տրվում է հենց այն ժամանակ, երբ Եհովայի ժողովուրդը ավելի քան երբևէ հստակ առաջնորդության կարիք ունի։ Շուտով իսրայելացիները պետք է մտնեն Ավետյաց երկիր նոր առաջնորդի ղեկավարությամբ։ Նրանք կարիք ունեն քաջալերության իրենց ճանապարհը շարունակելու համար, ինչպես նաև Եհովայի կողմից առաջնորդության, որ ճիշտ ընթացք բռնեն ու օրհնություններ ստանան։

3. Ի՞նչ է Մովսեսը շեշտում «2 Օրենք»-ում, և ինչո՞ւ է դա կարևոր։

³ Հաշվի առնելով այս հանգամանքը՝ Մովսեսը, սուրբ ոգուց մղված, դիմում է իսրայելացիներին՝ նրանց կոչ անելով հնազանդ ու հավատարիմ լինել։ Ողջ գրքում նա շեշտում է, որ Եհովան է Բարձրյալ Աստվածը, որը բացարձակ նվիրվածություն է պահանջում և ուզում է, որ իր ժողովուրդը իրեն «սիրի իր ամբողջ սրտով, ամբողջ հոգով ու ամբողջ ուժով»։ Նա է «աստվածների Աստվածը և տերերի Տերը՝ մեծ, հզոր ու ահազդու Աստվածը, որը ոչ մեկի հետ կողմնապահությամբ չի վարվում ու կաշառք չի վերցնում»։ Նա չի հանդուրժում մրցակցություն ուրիշ աստվածների հետ։ Նրան հնազանդվելը կյանք է, իսկ չհնազանդվելը՝ մահ։ Հենց այսպիսի հրահանգների կարիք ունեն իսրայելացիները, որ կատարեն այն կարևոր հանձնարարությունները, որոնց առջև կանգնած են։ Այսօր մենք նույնպես այսպիսի առաջնորդության կարիք ունենք, որ շարունակ քայլենք Եհովայի վախի մեջ՝ սրբացնելով նրա անունը այս ապականված աշխարհում (2 Օրենք 5։9, 10; 6։4–6; 10։12–22)։

4. Ի՞նչ նշանակություն ունի գրքի անվանումը, և ո՞րն է նրա նպատակը։

⁴ Գրքի անվանումը ծագում է հունարեն «Յոթանասնից» թարգմանությունից, որում այն կոչվում է Դեուտերոնոմիոն (հունարեն դեուտերոս բառից, որը նշանակում է «երկրորդ», և նոմոս բառից, որը նշանակում է «օրենք»)։ Ուստի այս անունը նշանակում է «երկրորդ օրենք» կամ «օրենքի կրկնություն»։ Այս հունարեն բառով է փոխանցվել 2 Օրենք 17։18 համարում գրված միշնեհ հաթթորա եբրայերեն արտահայտությունը, որը թարգմանվում է «օրենքի կրկնօրինակ»։ Սակայն չնայած գրքի անվանը՝ այն չի համարվում երկրորդ օրենք կամ Օրենքի կրկնություն։ Իրականում, գիրքը Օրենքի բացատրությունն է, որը հորդորում է իսրայելացիներին սիրել ու հնազանդվել Եհովային Ավետյաց երկրում, ուր պատրաստվում են մտնելու (1։5)։

5. Ի՞նչն է փաստում, որ Մովսեսն է գրել «2 Օրենք» գիրքը։

⁵ Քանի որ «2 Օրենք»-ը Հնգամատյանի վերջին գիրքն է, այն գրողը՝ Մովսեսը, նա է, ով գրել է նաև նախորդ չորս գրքերը։ Հենց առաջին խոսքերը «2 Օրենք» գիրքը բնութագրում են որպես «խոսքեր, որ Մովսեսն ասաց ամբողջ Իսրայելին», իսկ գրքի վերջում նշված հետևյալ խոսքերը՝ «Մովսեսը այս օրենքը գրեց» և «Մովսեսը գրեց այդ երգը», հստակ մատնանշում են գրողին։ Նրա անունը գրքում հանդիպում է մոտ 40 անգամ և որպես կանոն՝ ասվածին կշիռ հաղորդելու համար։ Մովսեսը հիմնականում առաջին դեմքով է տեղեկությունները հաղորդում։ Վերջաբանի խոսքերը գրի են առնվել նրա մահից հետո, ակներևաբար, Հեսուի կամ քահանայապետ Եղիազարի կողմից (1։1; 31։9, 22, 24–26)։

6. ա) Ի՞նչ ժամանակահատված է ընդգրկում «2 Օրենք» գիրքը։ բ) Ե՞րբ է ամբողջացվել գրքի մեծ մասը։

⁶ Իսկ ե՞րբ են տեղի ունեցել գրքում հիշատակված դեպքերը։ Հենց սկզբում նշվում է, որ «քառասուներորդ տարում՝ տասնմեկերորդ ամսում՝ ամսվա առաջին օրը, Մովսեսն ասաց Իսրայելի որդիներին»։ «Հեսու» գիրքը, որը շարունակում է «2 Օրենք» գրքի արձանագրությունը, սկսվում է այն դեպքերի նկարագրությամբ, որոնք տեղի են ունեցել երեք օր առաջ այն բանից, երբ իսրայելացիները «առաջին ամսվա տասներորդ օրը» անցան Հորդանանը (2 Օրենք 1։3; Հեսու 1։11; 4։19)։ Հետևաբար, «2 Օրենք» գրքի դեպքերի համար մնում է երկու ամիս և մեկ շաբաթ ժամանակահատված։ Սակայն այս ինը շաբաթյա ժամանակահատվածից 30 օրը ժողովուրդը լաց եղավ Մովսեսի համար (2 Օրենք 34։8)։ Սա նշանակում է, որ այս գրքում արձանագրված գրեթե բոլոր դեպքերը տեղի են ունեցել 40-րդ տարվա 11-րդ ամսում։ Գրքի մեծ մասը պետք է որ նույնպես ամբողջացված լինի այդ ամսվա վերջում, քանի որ Մովսեսը մահացավ 40-րդ տարվա 12-րդ ամսվա սկզբում, այսինքն՝ մ.թ.ա. 1473թ. սկզբին։

7. Ինչպե՞ս է հաստատվում «2 Օրենք» գրքի վավերականությունը։

⁷ Հնգամատյանի առաջին չորս գրքերի վավերականությունը հաստատող փաստերը վերաբերում են նաև հինգերորդ՝ «2 Օրենք» գրքին։ Ինչպես «Ծննդոց», «Սաղմոսներ» և «Եսայիա» գրքերը, այս գիրքը նույնպես այն գրքերի թվին է պատկանում, որոնք բազմիցս մեջբերվել են Քրիստոնեական Հունարեն Գրություններում։ «2 Օրենք»-ից 83 մեջբերումներ կան Հունարեն Գրություններում, որի 17 գրքերում մեջբերումներ են արվել Հնգամատյանի հենց այս գրքից։

8. Ո՞րն է «2 Օրենք»-ի վավերականության ամենահամոզիչ ապացույցը։

⁸ Ամենահամոզիչ ապացույցը, որ «2 Օրենք» գիրքը վավերական է, Հիսուսի խոսքերն են։ Նրա ծառայության սկզբում Սատանան երեք անգամ փորձեց նրան, և ամեն անգամ Հիսուսը պատասխանեց. «Գրված է»։ Իսկ որտե՞ղ էր գրված։ «2 Օրենք» գրքում (8։3; 6։16, 13)։ Հենց այս գրքից Հիսուսը մեջբերում արեց որպես հեղինակավոր աղբյուր՝ ասելով. «Մարդ պետք է ոչ միայն հացով ապրի, այլև Եհովայի բերանից դուրս եկող ամեն խոսքով»։ «Մի՛ փորձիր Եհովային՝ քո Աստծուն»։ «Եհովայի՛ն՝ քո Աստծո՛ւն պետք է երկրպագես և միմիայն նրան սուրբ ծառայություն մատուցես» (Մատթ. 4։1–11)։ Հետագայում, երբ փարիսեցիները, ցանկանալով փորձել Հիսուսին, Աստծու պատվիրանների վերաբերյալ հարց տվեցին, նա մեջբերեց 2 Օրենք 6։5 համարը, որում գրված է «ամենամեծ և առաջին պատվիրանը» (Մատթ. 22։37, 38; Մարկ. 12։30; Ղուկ. 10։27)։ Այսպիսով՝ Հիսուսի խոսքերը վերջնական կնիք են դնում այս գրքի վրա՝ ապացուցելով, որ այն վավերական է։

9. Ի՞նչ պատմական փաստեր կան, որ «2 Օրենք» գիրքը վստահարժան է։

⁹ Ի հավելումն այս ամենի՝ գրքում նկարագրված դեպքերը և նշված խոսքերը ճշգրտորեն համապատասխանում են պատմական իրավիճակին ու տեղի առանձնահատկություններին։ Եգիպտոսի, Քանանի, Ամաղեկի, Ամմոնի, Մովաբի ու Եդոմի մասին արձանագրություններում արտացոլված է այդ ժամանակվա իրական պատկերը։ Գրքում ճշգրտորեն են նշվում նաև տեղանուններըa։ Հնագիտությունը նորանոր ապացույցներ է բերում Մովսեսի գրած գրքերի վավերականության ու վստահարժան լինելու վերաբերյալ։ Հենրի Հ. Հալին գրել է. «Հնագիտությունը գնալով ավելի ու ավելի շատ է հաստատում պահպանողական տեսակետը [ըստ որի՝ Մովսեսն է գրել Հնգամատյանը]։ Այն կարծիքը, թե Մովսեսի օրերում գիր գոյություն չի ունեցել, միանշանակ հերքվել է։ Ամեն տարի պեղումներ են արվում Եգիպտոսում, Պաղեստինում և Միջագետքում ու ապացույցներ են գտնվում թե՛ մակագրություններում, թե՛ հողի շերտերում այն մասին, որ [Եբրայերեն Գրությունների] պատմությունները իրական պատմական արձանագրություններ են։ Եվ շատ աստվածաշնչագետներ սկսում են ավելի մեծ հարգանքով վերաբերվել այն ավանդությանը, որ այդ գրքերը գրողը Մովսեսն է»b։ Այսպիսով՝ անգամ արտաքին փաստերն են վկայում, որ «2 Օրենք»-ը, ինչպեսև Հնգամատյանի մյուս գրքերը համարվում է վավերական ու վստահարժան պատմական արձանագրություն՝ գրված Աստծու մարգարե Մովսեսի կողմից։

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

10. Ի՞նչ է ընդգրկված «2 Օրենք» գրքում։

¹⁰ Գրքում մեծ մասամբ տեղ են գտել Մովսեսի ելույթները, որոնք նա ասել է Իսրայելի որդիներին Մովաբի հարթավայրերում՝ Երիքովի դիմաց։ Առաջին ելույթը գրի է առնվել առաջին չորս գլուխներում, երկրորդը՝ 5–26-րդ գլուխներում, երրորդը՝ 27-րդ և 28-րդ գլուխներում, իսկ չորրորդ ելույթը՝ 29-րդ և 30-րդ գլուխներում։ Եզրափակիչ խոսքերում Մովսեսը իր մահից առաջ վերջին հրահանգներն է տալիս և Հեսուին առաջնորդ է նշանակում։ Այս գրքում տեղ են գտել նաև Եհովային ուղղված ամենագեղեցիկ գովաբանական երգերից մեկը և Իսրայելի ցեղերին տրված օրհնությունները։

11. Ի՞նչ է ասում Մովսեսը իր առաջին ելույթի սկզբում։

¹¹ Մովսեսի առաջին ելույթը (1։1–4։49)։ Այս ելույթում Մովսեսը ամփոփում է Իսրայելի պատմությունը։ Նախ հիշեցնում է, թե որքան հավատարիմ է Եհովան իր ժողովրդի հանդեպ։ Մովսեսը ասում է, որ նրանք պետք է գնան ու գրավեն այն երկիրը, որ խոստացվել է իրենց նախահայրերին՝ Աբրահամին, Իսահակին ու Հակոբին։ Նա պատմում է, թե ինչպես Եհովան աստվածապետական փոփոխություններ արեց, երբ իսրայելացիները նոր էին սկսել շրջել անապատում, և թե ինչպես հորդորեց Մովսեսին ընտրել իմաստուն, խոհեմ ու փորձառու տղամարդկանց՝ ծառայելու որպես հազարապետներ, հարյուրապետներ, հիսնապետներ և տասնապետներ։ Այս կերպով իսրայելացիները՝ որպես Եհովայի պաշտպանության տակ գտնվող կազմակերպված ժողովուրդ, «անցան այն մեծ ու ահազդու անապատի միջով» (1։19)։

12. Քանանը առաջին անգամ հետախուզելու առնչությամբ ի՞նչ է հիշեցնում Մովսեսը։

¹² Մովսեսը հիշեցնում է իսրայելացիներին, թե ինչ ապստամբ ոգի դրսևորեցին, երբ լսեցին Քանանից վերադարձած հետախույզների ասածները ու տրտնջացին՝ ասելով, թե Եհովան ատում է իրենց, դրա համար էլ հանեց Եգիպտոսից, որպեսզի տա ամորհացիների ձեռքը։ Նրանց անհավատության պատճառով Եհովան ասաց, որ այդ չար սերնդից մի մարդ անգամ չի տեսնի լավ երկիրը, բացի Քաղեբից ու Հեսուից։ Դրանից հետո նրանք նորից ապստամբեցին Եհովայի կարգադրության դեմ։ Հանդգնորեն ու ինքնավստահորեն գնացին ամորհացիների դեմ, բայց նրանք դուրս եկան ընդառաջ, մեղուների պես հետապնդեցին ու քշեցին նրանց։

13. Ինչո՞ւմ Մովսեսը հավաստիացրեց Հեսուին։

¹³ Նրանք 38 տարի քայլում էին անապատում և հասան նույնիսկ Կարմիր ծով։ Այս տարիների ընթացքում պատերազմելու պիտանի բոլոր մարդիկ մահացան։ Հետո Եհովան պատվիրեց նրանց անցնել Առնոնի գետահովիտը ու տիրել դրանից դեպի հյուսիս գտնվող երկրին՝ ասելով. «Այսօրվանից ես քո հանդեպ ահ ու սարսափ կտարածեմ ողջ երկնքի տակ գտնվող ժողովուրդների վրա, ովքեր կլսեն քո մասին։ Քո պատճառով նրանք կտագնապեն ու երկունքի ցավերի պես ցավեր կունենան» (2։25)։ Իսրայելացիները գրավեցին Սեհոն թագավորի երկիրը, իսկ հետո նաև Օգի թագավորությունը։ Մովսեսը հավաստիացրեց Հեսուին, որ Եհովան կշարունակի պատերազմել Իսրայելի փոխարեն ու կօգնի նվաճելու մյուս թագավորությունները։ Հետո Մովսեսը խնդրեց Աստծուն թույլ տալ իրեն անցնել Հորդանանը ու տեսնել լավ երկիրը։ Բայց Եհովան մերժեց նրան ու պատվիրեց նշանակել իր փոխարեն Հեսուին և քաջալերել ու զորացնել նրան։

14. Ի՞նչ է շեշտում Մովսեսը Աստծու Օրենքի և բացարձակ նվիրվածության առնչությամբ։

¹⁴ Այժմ Մովսեսը շեշտում է Աստծու Օրենքը պահելու կարևորությունը՝ զգուշացնելով, որ իր պատվիրած խոսքին ոչինչ չավելացնեն ու դրանից ոչինչ չպակասեցնեն։ Անհնազանդությունը աղետալի հետևանքներ կբերի, ուստի Մովսեսը զգուշացնում է. «Միայն թե զգույշ եղիր և ուշադիր հետևիր քո հոգուն, որ չմոռանաս այն ամենը, որ տեսար քո աչքերով, և որ դրանք չհեռանան քո սրտից կյանքիդ բոլոր օրերում։ Պատմիր այդ ամենը քո որդիներին ու թոռներին» (4։9)։ Իսրայելացիները ոչ մի կերպարանք չտեսան, երբ Եհովան Տասը խոսքերը տվեց նրանց, ու երբ Քորեբում վախազդու երևույթներ եղան։ Եթե կուռք շինեն ու որևէ խորհրդանիշի կերպարանք պաշտեն, իրենց վրա կործանում կբերեն, քանի որ Մովսեսն ասաց. «Ձեր Աստվածը՝ Եհովան, սպառող կրակ է՝ բացարձակ նվիրվածություն պահանջող Աստված» (4։24)։ Նա սիրեց նրանց նախահայրերին ու ընտրեց նրանց։ Երկնքում ու երկրի վրա ուրիշ Աստված չկա։ Մովսեսը հորդորում է ժողովրդին հնազանդվել Աստծուն, որպեսզի «երկար օրեր ապրեն այն երկրում, որը նրանց Աստված Եհովան կտա նրանց» (4։40)։

15. Ո՞ր քաղաքներն են դառնում ապաստանի քաղաքներ Հորդանանի արևելյան կողմում։

¹⁵ Այս ազդեցիկ ելույթը ավարտելուց հետո Մովսեսը երեք քաղաք է առանձնացնում որպես ապաստանի քաղաքներ Հորդանանի արևելյան կողմում՝ Բոսորը, Ռամոթը և Գոլանը։

16. Ի՞նչ է ընդգծվում Մովսեսի երկրորդ ելույթում։

¹⁶ Մովսեսի երկրորդ ելույթը (5։1–26։19)։ Այս ելույթի ժամանակ Մովսեսը կոչ է անում իսրայելացիներին լսել Եհովային, որը երես առ երես խոսեց նրանց հետ Սինա լեռան վրա։ Մովսեսը կրկնում է Օրենքը՝ մի քանի փոփոխություններ մտցնելով և այդպիսով հարմարեցնելով կյանքի նոր հանգամանքներին, որ նրանք ունենալու են Հորդանանից այն կողմ։ Նա պարզապես պատվիրաններ ու կանոններ չի թվարկում։ Ամեն մի խոսքը ցույց է տալիս, որ Մովսեսի սիրտը լցված է եռանդով ու Աստծու հանդեպ նվիրվածությամբ։ Նա հետաքրքրված է ժողովրդի բարօրությամբ։ Ողջ ելույթի մեջ ընդգծվում է Օրենքին հնազանդվելու կարևորությունը, հնազանդություն՝ սիրուց մղված, ոչ թե դրդված պարտավորության զգացումից։

17. Ի՞նչ պետք է իսրայելացիները անեն Եհովայի սիրո դիմաց։

¹⁷ Սկզբում Մովսեսը կրկնում է Տասը պատվիրանները և կոչ է անում իսրայելացիներին հնազանդվել դրանց, աջ կամ ձախ չթեքվել, որ երկար ապրեն Ավետյաց երկրում ու շատանան։ «Լսի՛ր, ո՛վ Իսրայել. մեր Աստված Եհովան մեկ Եհովա է» (6։4)։ Իսրայելացիները պետք է սիրեն Եհովային ամբողջ սրտով, հոգով և ուժով։ Նրանք պետք է իրենց երեխաներին սովորեցնեն ու պատմեն այն մեծ նշաններն ու հրաշքները, որ Եհովան արել է իրենց համար Եգիպտոսում։ Նրանք չպետք է ամուսնանան կռապաշտ քանանացիների հետ։ Եհովան ընտրել է իսրայելացիներին, որ իր սեփականությունը լինեն, բայց ոչ թե այն պատճառով, որ նրանք մեծ ժողովուրդ են, այլ որ սիրում է նրանց ու հավատարիմ է իր երդմանը, որ տվել է նրանց նախահայրերին։ Որպեսզի դիվային կրոնի ծուղակը չընկնեն, իսրայելացիները պետք է վերացնեն բոլոր կուռքերը այն երկրի, ուր գնում են, և հավատարիմ մնան Եհովային՝ «մեծ և ահազդու Աստծուն» (7։21)։

18. Ըստ Մովսեսի խոսքերի՝ ինչի՞ց պետք է իսրայելացիները զգուշանան։

¹⁸ Անապատում Եհովան 40 տարի խոնարհություն սովորեցրեց իսրայելացիներին՝ ցույց տալով, որ մարդ ոչ միայն հացով կամ մանանայով կապրի, այլ Եհովայի բերանից դուրս եկող ամեն խոսքով։ Այդ քառասուն տարիների ընթացքում նրանց շորերը չէին մաշվում, և ոտքերը չէին ուռչում։ Այժմ նրանք պատրաստվում են մտնելու մի երկիր, որտեղ առատություն է լինելու, ու նրանք ոչնչի կարիք չեն ունենալու։ Սակայն իսրայելացիները պետք է զգույշ լինեն, որ չընկնեն նյութապաշտության ծուղակը ու չդառնան ինքնագոհ։ Նրանք պետք է հիշեն, որ Եհովան է «ուժ տալիս, որ հարստություն ձեռք բերեն», և նա է, որ ամբարիշտ ազգերին քշում է իրենց երկրից (8։18)։ Հետո Մովսեսը հիշեցնում է, թե ինչպես էին իսրայելացիները բարկացնում Եհովային։ Նրանք չպետք է մոռանան, թե ինչպես Եհովայի բարկությունը բորբոքվեց իրենց դեմ անապատում, ու նա հարվածեց նրանց հիվանդություններով, կրակով ու մահով, թե ինչպես նրանք երկրպագեցին ոսկե հորթին, ինչի պատճառով Եհովան սաստիկ զայրացավ, ու հարկ եղավ նորից Օրենքի տախտակներ պատրաստել (Ելք 32։1–10, 35; 17։2–7; Թվեր 11։1–3, 31–35; 14։2–38)։ Այժմ իսրայելացիները պետք է ծառայեն ու կառչեն Եհովային, որը իրենց նախահայրերի հանդեպ սիրուց մղված՝ «երկնքի աստղերի չափ շատացրեց» նրանց (2 Օրենք 10։22)։

19. Ի՞նչ ընտրության առաջ են կանգնած իսրայելացիները, և ի՞նչ օրենքներ են տրվում նրանց։

¹⁹ Իսրայելացիները պետք է «պահեն բոլոր պատվիրանները», անվերապահորեն հնազանդվեն Եհովային, սիրեն նրան որպես իրենց Աստծու ու ծառայեն ամբողջ սրտով ու ամբողջ հոգով (11։8, 13)։ Եթե հնազանդ լինեն, Եհովան կաջակցի նրանց ու կվարձատրի։ Բացի այդ, նրանք պետք է այս ամենը սովորեցնեն նաև իրենց երեխաներին։ Իսրայելացիները հնարավորություն ունեն ընտրելու, թե որ ճանապարհով գնան. հնազանդությունը օրհնություն կբերի, իսկ անհնազանդությունը՝ անեծք։ Նրանք չպետք է «գնան ուրիշ աստվածների հետևից» (11։26–28)։ Այնուհետև Մովսեսը կոնկրետ օրենքներ է տալիս, որոնք նրանք պետք է պահեն Ավետյաց երկրում։ Այդ օրենքները վերաբերում են 1) կրոնին ու երկրպագությանը, 2) արդարադատությանը, իշխանությանը և պատերազմներին, 3) առօրյա կյանքին։

20. Երկրպագության առնչությամբ ի՞նչ օրենքներ են տրվում։

²⁰ 1) Կրոն ու երկրպագություն (12։1–16։17)։ Երբ իսրայելացիները մտնեն Ավետյաց երկիր, կեղծ կրոնին առնչվող ամեն բան պետք է հիմնահատակ վերացնեն. նրանց բարձրավանդակները, զոհասեղանները, սյուները, սուրբ ձողերը և պատկերները։ Նրանք պետք է երկրպագություն մատուցեն այնտեղ, որտեղ Եհովան՝ նրանց Աստվածը, կընտրի, որպեսզի իր անունն այնտեղ լինի, ու բոլորը պետք է ուրախանան Եհովայի առաջ։ «Միայն թե հաստատ վճռիր արյուն չուտել.... Այն չուտե՛ս, որպեսզի քեզ ու քեզնից հետո քո որդիներին լավ լինի, քանի որ այդպիսով դու կանես այն, ինչ ճիշտ է Եհովայի աչքին» (12։16, 23–25, 27; 15։23)։ Այնուհետև Մովսեսը խստորեն դատապարտում է կռապաշտությունը։ Իսրայելացիները չպետք է անգամ հարցուփորձ անեն այդ ազգերի կեղծ կրոնական արարողությունների մասին։ Կեղծ մարգարեները պետք է մահվան մատնվեն։ Հավատուրացները նույնպես այդպիսի պատժի պետք է արժանանան, նույնիսկ եթե նրանք ինչ-որ մեկի հարազատն են, ընկերը կամ մի ողջ քաղաքի բնակիչներ են։ Հետո տրվում են կանոններ մաքուր և անմաքուր ուտելիքների, տասանորդի ու ղևտացիներին հոգ տանելու վերաբերյալ։ Պարտապանների, աղքատների և ստրուկների իրավունքները չպետք է ոտնահարվեն։ Վերջում Մովսեսը հիշեցնում է տարեկան տոները, երբ ժողովուրդը կարող է իր երախտագիտությունը հայտնել Եհովային նրա տված օրհնությունների համար. «Տարին երեք անգամ՝ Անթթխմոր հացերի տոնին, Շաբաթների տոնին և Տաղավարների տոնին, քո բոլոր տղամարդիկ պետք է գան քո Աստված Եհովայի առաջ այն վայրում, որը նա կընտրի. ոչ ոք դատարկաձեռն չպետք է ներկայանա Եհովայի առաջ» (16։16)։

21. Արդարադատության վերաբերյալ ի՞նչ օրենքներ են տրվում, և ի՞նչ կարևոր մարգարեություն է Մովսեսը ասում։

²¹ 2) Արդարադատություն, իշխանություն և պատերազմներ (16։18–20։20)։ Նախ Մովսեսը դատավորներին ու գլխավորներին վերաբերող օրենքներ է տալիս։ Նրանք պետք է հետամուտ լինեն արդարության, քանի որ արդարադատության խեղաթյուրումը և կաշառք վերցնելը ատելի են Եհովային։ Նշվում է, թե ինչպես որոշել ինչ-որ մեկի մեղքը և դատական գործեր վարել։ «Մահապարտին հարկավոր է մահվան մատնել երկու կամ երեք վկաների ցուցմունքի հիման վրա» (17։6)։ Օրենքներ են տրվում թագավորների համար և ապրուստի միջոցներ են նշանակվում քահանաների ու ղևտացիների համար։ Ոգեհարցությունը «գարշելի է Եհովայի համար» (18։12)։ Նայելով դեպի հեռավոր ապագան՝ Մովսեսն ասում է. «Քո Աստված Եհովան քո միջից՝ քո եղբայրներից, ինձ նման մի մարգարե կտա քեզ (նրան պետք է լսեք)» (18։15–19)։ Իսկ կեղծ մարգարեն պետք է մեռնի։ Վերջում օրենքներ են տրվում ապաստանի քաղաքների և արյան վրեժխնդիր լինելու վերաբերյալ, սահմանվում են պատերազմ վարելու կանոններ և նշվում է, թե ինչի հիման վրա կարելի է ազատվել զինծառայությունից։

22. Ի՞նչ օրենքներ են տրվում իսրայելացիների առօրյա կյանքի վերաբերյալ։

²² 3) Առօրյա կյանք (21։1–26։19)։ Այս օրենքները վերաբերում են առօրյա կյանքի տարբեր ոլորտներին. դաշտում սպանված մարդ հայտնաբերելուն, ոչ իսրայելացի գերի կնոջ հետ ամուսնանալուն, առաջնեկության իրավունքին, ապստամբ որդուն պատժելուն, հանցագործին ցցից կախելուն, կուսության ապացույցը բերելուն, սեռական հանցագործություններին, ամորձատված մարդուն, ապօրինի տղային, օտարերկրացիների հանդեպ վերաբերմունքին, ճամբարի մաքրությանը, տոկոսներ վճարելուն, երդումները կատարելուն, ամուսնալուծությանը, մարդկանց առևանգմանը, գրավին, աշխատավարձին, բերքահավաքի մնացորդներին։ Օրինախախտ անհատին 40 հարվածից ավելի չի կարելի հարվածել։ Կալ անող եզան դունչը չի կարելի կապել։ Տրվում են հրահանգներ տեգրի պարտավորության վերաբերյալ։ Պետք է ճշգրիտ կշռաքարեր օգտագործել, քանի որ անարդարությունը գարշելի է Եհովային։

23. Համաձայն Մովսեսի խոսքերի՝ ի՞նչ է սպասում իսրայելացիներին, եթե կատարեն Աստծու պատվիրանները։

²³ Նախքան իր ջերմեռանդ ելույթն ավարտելը Մովսեսը հիշեցնում է, թե ինչպես Ամաղեկը թիկունքից հարվածեց հոգնած իսրայելացիներին, երբ նրանք փախչում էին Եգիպտոսից, ու կոչ է անում Իսրայելին. «Երկնքի տակից վերացրու Ամաղեկի մասին հիշատակումը» (25։19)։ Երբ նրանք մտնեն Ավետյաց երկիր, պետք է բերքի առաջին պտուղները ուրախությամբ բերեն քահանայի մոտ, նաև Եհովայի հանդեպ երախտագիտությունից մղված տասանորդ վճարեն ու աղոթքում ասեն. «Նայիր քո սուրբ բնակավայրից՝ երկնքից, և օրհնիր քո Իսրայել ժողովրդին ու այն երկիրը, որը տվել ես մեզ, ինչպես որ երդվել ես մեր նախահայրերին. մի երկիր, որտեղ կաթ ու մեղր է հոսում» (26։15)։ Եթե նրանք ամբողջ սրտով ու ամբողջ հոգով կատարեն այս բոլոր պատվիրանները, Եհովան էլ իր հերթին «իր ստեղծած բոլոր ազգերից նրանց վեր կբարձրացնի, և նրանք գովք, փառք ու գեղեցկություն կդառնան նրա համար, քանի որ սուրբ ժողովուրդ կլինեն իրենց Աստված Եհովայի համար, ինչպես որ նա խոստացել է» (26։19)։

24. Ի՞նչ օրհնություններ ու անեծքներ են հնչում Մովսեսի երրորդ ելույթում։

²⁴ Մովսեսի երրորդ ելույթը (27։1–28։68)։ Այս ելույթի ժամանակ Մովսեսը երեցների ու քահանաների հետ դիմում է Իսրայելին և թվարկում այն անեծքները, որոնք Եհովան կբերի նրանց վրա, եթե չհնազանդվեն իրեն, և նշում է այն օրհնությունները, որոնցով նա կվարձատրի նրանց հավատարիմ լինելու համար։ Նախազգուշացումներ են տրվում անհավատարմության սարսափելի հետևանքների մասին։ Եթե իսրայելացիները որպես սուրբ ժողովուրդ շարունակ լսեն Եհովա Աստծու ձայնին, անթիվ օրհնություններ կգան նրանց վրա, ու երկրի բոլոր ժողովուրդները կտեսնեն, որ նրանք Եհովայի անունով են կանչվում։ Իսկ եթե չլսեն, Եհովան «անեծք, խառնաշփոթ ու պատիժ» կուղարկի նրանց վրա (28։20)։ Նրանց կհարվածի զզվելի հիվանդություններով, սովով ու ծարավով, թշնամիները կհետապնդեն նրանց ու կստրկացնեն, և նրանք կցրվեն ողջ երկրով ու կվերանան։ Այս և այլ անեծքներ կգան իսրայելացիների վրա, եթե «զգուշորեն չկատարեն այս օրենքի բոլոր խոսքերը, որոնք գրված են այս գրքում, ու չվախենան իրենց Աստված Եհովայի փառավոր և ահազդու անունից» (28։58)։

25. ա) Ի՞նչ ուխտ է կապում Եհովան Իսրայելի հետ։ բ) Ի՞նչ ընտրության առաջ է Մովսեսը կանգնեցնում իսրայելացիներին։

²⁵ Մովսեսի չորրորդ ելույթը (29։1–30։20)։ Այժմ Եհովան ուխտ է կապում իսրայելացիների հետ Մովաբում։ Այդ ուխտը իր մեջ ներառում է Օրենքը հենց այնպես, ինչպես որ այն երկրորդ անգամ նշեց ու բացատրեց Մովսեսը։ Իսրայելը այս Օրենքով պետք է ապրի Ավետյաց երկրում։ Հանդիսավոր երդումը, որով հաստատվում է ուխտը, հստակ ցույց է տալիս, թե ինչ է պահանջվում ժողովրդից։ Վերջում Մովսեսը, երկինքն ու երկիրը վկա կանչելով, նրանց առաջ է դնում կյանքն ու մահը, օրհնությունն ու անեծքը և հորդորում է. «Կյա՛նքը ընտրիր, որ ապրես դու և քո սերունդը՝ սիրելով քո Աստված Եհովային, լսելով նրա ձայնին և նրան կառչած լինելով։ Չէ՞ որ նա է քեզ կյանք ու երկար օրեր տալիս, որպեսզի բնակվես այն երկրում, որը Եհովան երդվել է տալ քո նախահայրերին՝ Աբրահամին, Իսահակին և Հակոբին» (30։19, 20)։

26. Մահից առաջ ի՞նչ է պատվիրում Մովսեսը։

²⁶ Հեսուի նշանակումը և Մովսեսի երգը (31։1– 32։47)։ Մովսեսը գրի է առնում Օրենքը և պատվիրում քահանաներին կանոնավորաբար ընթերցել այն ամբողջ Իսրայելի առաջ։ Հետո Հեսուին նշանակում է առաջնորդ և հորդորում է լինել քաջ ու ամուր։ Այնուհետև Մովսեսը մի երգ է գրում, որը իսրայելացիները պետք է փոխանցեն սերնդեսերունդ, վերջացնում է Օրենքի բոլոր խոսքերը գրելը ու պատվիրում, որ օրենքի այդ գիրքը դնեն Եհովայի ուխտի տապանակի կողքին։ Վերջում նա Իսրայելի ողջ ժողովի առաջ ասում է այդ երգի բոլոր խոսքերը։

27. Ի՞նչ զորեղ բովանդակություն ունի Մովսեսի երգը։

²⁷ Երգի հենց առաջին խոսքերում Մովսեսը նշում է, որ իր հրահանգները անձրևի պես թարմացնող են, քանի որ Աստծուց են։ «Իմ խրատը անձրևի պես կկաթի, իմ խոսքերը ցողի պես կշաղեն, ինչպես մեղմ անձրևը՝ խոտի վրա, և հորդառատ անձրևը՝ բույսերի վրա։ Ես կհռչակեմ Եհովայի անունը»։ Այո՛, մեծարենք «մեր Աստծուն»՝ «Վեմին» (32։2–4)։ Մովսեսը հորդորում է պատմել Աստծու կատարյալ գործերի մասին, նրա արդար ճանապարհների, հավատարմության, ազնվության և արդարության մասին։ Որքա՜ն ամոթ է, որ իսրայելացիները կործանարար գործեր արեցին, չնայած նրան, որ Եհովան պաշտպանեց նրանց դատարկ ու ոռնոցներով լի անապատում և իր հոգատարությամբ շրջապատեց նրանց, պահպանեց իր աչքի բիբի պես, ինչպես արծիվն է թևերը տարածում ձագերի վրա։ Նա գիրացրեց իր ժողովրդին՝ նրանց Հեսուրուն կանչելով, որը նշանակում է «ազնիվ», բայց նրանք օտար աստվածներով շարժեցին նրա խանդը ու դարձան «որդիներ, որոնց մեջ հավատարմություն չկա» (32։20)։ Վրեժխնդրությունն ու հատուցումը Եհովայինն են։ Նա սպանում է, նա էլ կենդանացնում է։ Երբ սրի իր փայլատակող սուրը և ձեռքը դատաստան անի, անպայման հակառակորդներից վրեժ կառնի։ Ինչպիսի՜ վստահություն են այս խոսքերը թերևս ներշնչում նրա ժողովրդին։ Ինչպես ասվում է երգի վերջում, «ցնծացե՛ք, ո՛վ ազգեր, նրա ժողովրդի հետ» (32։43)։ Ոչ մի բանաստեղծի ստեղծագործություն իր գեղեցկությամբ, ազդեցությամբ և խորությամբ չի համեմատվի Եհովային ուղղված այս փառաբանական երգի հետ։

28. Ինչպե՞ս է Մովսեսը մեծարում Եհովային օրհնության իր վերջին խոսքերն ասելիս։

²⁸ Մովսեսի վերջին օրհնությունը (32։48–34։12)։ Մովսեսը իր մահվան հետ կապված վերջին հրահանգներն է ստանում։ Բայց նա դեռ չի ավարտել իր աստվածապետական ծառայությունը։ Նախ պետք է օրհնի իսրայելացիներին։ Օրհնություններ ասելիս նա նորից մեծարում է Եհովային՝ Հեսուրունի Թագավորին, որը փայլատակում է ու շրջապատված է սուրբ բյուրավորներով։ Մովսեսը, անուն առ անուն նշելով Իսրայելի ցեղերի անունները, օրհնում է յուրաքանչյուրին, հետո գովաբանում է վսեմ Եհովային. «Վաղեմի Աստվածը թաքստոց է, նրա դարավոր բազուկները աջակցում են քեզ» (33։27)։ Այնուհետև նա Եհովայի հանդեպ երախտագիտությամբ լի սրտով ասում է իր վերջին խոսքերը՝ ուղղելով դրանք ժողովրդին. «Երջանի՜կ ես դու, ո՛վ Իսրայել, ո՞վ է քեզ նման։ Դու մի ժողովուրդ ես, որի փրկությունը Եհովան է» (33։29)։

29. Ինչո՞վ է Մովսեսը առանձնահատուկ մարգարե։

²⁹ Ավետյաց երկիրը Նաբավ լեռան վրայից դիտելուց հետո Մովսեսը մահանում է, ու Եհովան թաղում է նրան Մովաբի երկրի հովտում։ Մինչ օրս ոչ ոք չգիտի նրա գերեզմանի տեղը։ Այս հավատարիմ ծառան ապրեց 120 տարի, բայց «նրա աչքերը չէին տկարացել, ու նրա ուժը չէր սպառվել»։ Եհովան նրա միջոցով մեծամեծ նշաններ ու հրաշքներ արեց, և, ինչպես վերջին գլխում է գրված, «Իսրայելում Մովսեսի պես մարգարե երբեք չեղավ, որին Եհովան երես առ երես էր ճանաչում» (34։7, 10)։

ԻՆՉՈՎ Է ՕԳՏԱԿԱՐ

30. Ինչպե՞ս է «2 Օրենք» գիրքը ամփոփում Հնգամատյանը։

³⁰ Հնգամատյանի վերջին գիրքը ամփոփում է նախորդ գրքերում ասվածը, որոնցում հռչակվում ու սրբացվում է Եհովա Աստծու մեծ անունը։ Նա է միակ Աստվածը, նա, ով պահանջում է բացարձակ նվիրվածություն և չի հանդուրժում մրցակցություն կեղծ կրոնի դիվային աստվածների հետ։ Այսօր բոլոր քրիստոնյաները պետք է լուրջ ուշադրություն դարձնեն այն սկզբունքներին, որ ընկած են Աստծու օրենքի հիմքում, ու հետևեն դրանց, քանի որ միայն այդպես հեռու կմնան այն անեծքից, որ Եհովան կբերի իր հակառակորդների վրա՝ սրելով իր փայլատակող սուրը՝ նրանցից վրեժ առնելու նպատակով։ Քրիստոնյաների կյանքում գլխավոր սկզբունքը պետք է լինի Աստծու մեծագույն և առաջին պատվիրանը. «Սիրի՛ր քո Աստված Եհովային քո ամբողջ սրտով, քո ամբողջ հոգով ու քո ամբողջ ուժով» (6։5)։

31. Ինչպե՞ս են մյուս գրքերը, որոնցում մեջբերում է արված «2 Օրենք»-ից, խորացնում մեր հասկացողությունը Աստծու նպատակների վերաբերյալ։

³¹ «2 Օրենք» գիրքը հաճախ է մեջբերվում աստվածաշնչյան մյուս գրքերում, ինչը խորացնում է մեր հասկացողությունը Աստծու նպատակների վերաբերյալ։ Փորձիչին պատասխանելիս Հիսուսը մեջբերում էր անում այս գրքից և մարդկանց հետ խոսելիս նույնպես հաճախ օգտվում էր դրանից (2 Օրենք 5։16 — Մատթ. 15։4; 2 Օրենք 17։6 — Մատթ. 18։16 և Հովհ. 8։17)։ «Հայտնություն» գրքում փառավորված Հիսուսը, հիմնվելով «2 Օրենք» գրքի վրա, զգուշացնում է, որ այդ գրքի մարգարեության խոսքերի վրա ոչ մի բան չավելացվի կամ չպակասեցվի (2 Օրենք 4։2 — Հայտն. 22։18, 19)։ Պետրոսը «2 Օրենք» գրքից մեջբերում է անում, որպեսզի ապացուցի, որ Հիսուսը Քրիստոսն է՝ Մովսեսից ավելի մեծ Մարգարեն, որին Եհովան խոստացավ տալ Իսրայելին (2 Օրենք 18։15–19 — Գործ. 3։22, 23)։ Պողոսը մեջբերում է այս գրքից, երբ խոսում է նրանց վարձատրության մասին, ովքեր տքնաջան աշխատում են, ինչպես նաև վկաների ասած խոսքերը ուշադիր քննելու և երեխաներին տրված հրահանգների մասին (2 Օրենք 25։4 — 1 Կորնթ. 9։8–10 և 1 Տիմոթ. 5։17, 18; 2 Օրենք 13։14 և 19։15 — 1 Տիմոթ. 5։19 և 2 Կորնթ. 13։1; 2 Օրենք 5։16 — Եփես. 6։2, 3)։

32. Ինչո՞ւմ են Հեսուն, Գեդեոնը և մարգարեները օրինակ թողել մեզ։

³² Սակայն «2 Օրենք» գրքից օգուտներ քաղել են ոչ միայն Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունները գրողները, այլև նախաքրիստոնեական ժամանակներում ապրած Աստծու ծառաները։ Ինչ խոսք, մենք պետք է հետևենք նրանց օրինակին։ Հեսուն՝ Մովսեսի հաջորդը, ճշգրտորեն հետևեց Եհովայի հրահանգներին և Քանանը նվաճելու ընթացքում կործանեց դրա քաղաքները ու ոչ մի ավար չվերցրեց, ինչպես որ արեց Աքանը (2 Օրենք 20։15–18 և 21։23 — Հեսու 8։24–27, 29)։ Օրենքի համաձայն՝ Գեդեոնը իր բանակից հանեց նրանց, ովքեր «վախկոտ ու երկչոտ» էին (2 Օրենք 20։1–9 — Դատ. 7։1–11)։ Եհովայի օրենքների հանդեպ նվիրվածությունը մղեց մարգարեներին համարձակորեն ու քաջությամբ դատապարտելու Իսրայելի ու Հուդայի բնակիչներին, որոնք հեռացել էին Աստծուց։ Դրանում հրաշալի օրինակ է թողել Ամոս մարգարեն (2 Օրենք 24։12–15 — Ամոս 2։6–8)։ Իրականում, հարյուրավոր օրինակներ կան, որոնք ցույց են տալիս «2 Օրենք»-ի և Աստվածաշնչի մյուս գրքերի միջև եղած կապը։ Այս ամենը փաստում է, որ այն Աստծու ներդաշնակ Խոսքի արժեքավոր և անբաժանելի մասն է։

33. ա) Ինչպե՞ս է «2 Օրենք» գիրքը փառավորում Եհովային։ բ) Ինչպե՞ս է աղյուսակից երևում, որ ազգերը ընդունում են Աստծու օրենքի հիմքում ընկած սկզբունքները։

³³ «2 Օրենք» գիրքը փառավորում է Գերիշխան Աստված Եհովային։ Ողջ գրքում շեշտվում է հետևյալ միտքը. փառավորիր Եհովային և բացարձակ նվիրվածություն դրսևորիր նրա հանդեպ։ Թեև քրիստոնյաները այլևս Օրենքի տակ չեն, սակայն սկզբունքները, որ ընկած են Օրենքի հիմքում, մնում են ուժի մեջ (Գաղ. 3։19)։ Որքա՜ն շատ բան քրիստոնյաները կարող են սովորել Աստծու օրենքի այս կենդանի գրքից, որը արդիական սկզբունքներ է պարունակում և գրված է ուղիղ ու պարզ ոճով։ Նույնիսկ տարբեր ազգեր «2 Օրենք» գրքի բազմաթիվ դրույթներ մասամբ կամ ամբողջությամբ ընդգրկել են իրենց սահմանադրության մեջ՝ այդպիսով ընդունելով Եհովայի գերագույն օրենքի գերազանցությունը։ Աղյուսակում ներկայացված են այդ դրույթներից մի քանիսը։

34. Ի՞նչ կապ կա «2 Օրենք»-ի և Աստծու Թագավորության միջև։

³⁴ Ավելին, այս գիրքը մատնացույց է անում Աստծու Թագավորությունը և խորացնում է մեր հասկացողությունը դրա վերաբերյալ։ Ինչպե՞ս։ Հիսուս Քրիստոսը՝ նշանակված Թագավորը, երկրի վրա եղած ժամանակ հմտորեն մեջբերումներ էր անում «2 Օրենք»-ից՝ այդպիսով ցույց տալով, որ լավատեղյակ է այդ գրքին։ Երբ ողջ երկրում նա հաստատի իր Թագավորությունը, կառաջնորդվի այս նույն Օրենքի արդար սկզբունքներով, և բոլոր նրանք, ովքեր ցանկանում են օրհնություններ ստանալ այս Թագավորության «սերնդի» միջոցով, պետք է հետևեն այդ սկզբունքներին (Ծննդ. 22։18; 2 Օրենք 7։12–14)։ Ուստի խելամիտ կլինի այսօրվանից ապրել դրանց համաձայն։ Թեև «2 Օրենք» գիրքը գրվել է 3500 տարի առաջ, նրանում առկա սկզբունքները արդիական են ու կիրառելի կլինեն մինչև նոր աշխարհ, երբ Աստծու Թագավորությունը սկսի իշխել երկրի վրա։ Թող որ Եհովայի ժողովուրդը շարունակ սրբացնի նրա անունը՝ հետևելով Հնգամատյանի արժեքավոր հրահանգներին, որի պսակը համարվում է «2 Օրենք» գիրքը՝ «ամբողջ Գրքի» ներշնչված մասը։

[ծանոթագրություններ]

[աղյուսակ 41-րդ էջի վրա]

ՈՐՈՇ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՆԱԽԱԴԵՊԵՐ «2 ՕՐԵՆՔ» ԳՐՔԻՑc

I. Անհատական և ընտանեկան իրավունք Գլուխներ և համարներ

Ա. Անձնական փոխհարաբերություններ

1. Ծնողներ և երեխաներ 5։16

2. Ամուսնական հարաբերություններ 22։30; 27։20, 22, 23

3. Ամուսնալուծություն 22։13–19, 28, 29

Բ. Ունեցվածքի իրավունք 22։1–4

II. Սահմանադրական իրավունք

Բ. Զինվորական կանոնադրություն

2. Զորագլուխներ 20։9

III. Դատական համակարգ

Ա. Դատավորների պարտականությունները 16։18, 20

Բ. Բողոքարկման բարձրագույն ատյան 17։8–11

IV. Քրեական օրենքներ

Ա. Հանցանքներ պետության դեմ

1. Կաշառք, արդարության խեղաթյուրում 16։19, 20

2. Սուտ վկայություն 5։20

Բ. Հանցանքներ բարոյականության դեմ

1. Շնություն 5։18; 22։22–24

2. Անօրինական ամուսնություն 22։30; 27։20, 22, 23

Գ. Հանցանքներ անհատի դեմ

1. Սպանություն և հարձակում 5։17; 27։24

2. Բռնաբարություն և պղծում 22։25–29

V. Մարդասիրության դրսևորման օրենքներ

Ա. Լավ վերաբերմունք կենդանիների հանդեպ 25։4; 22։6, 7

[ծանոթագրություն]