Սատանա. առասպե՞լ, թե՞ դառն իրականություն

Այն, թե ինչպես է առաջացել չարը, հնուց ի վեր եղել է մարդու հետաքրքրության առարկան։ Մի աշխատության մեջ ասվում է. «Իր գիտակցական կյանքի հենց սկզբից մարդը բախվեց այնպիսի ուժերի հետ, որոնց ի վիճակի չէր ղեկավարելու, և որոնք վնասակար ու կործանարար ազդեցություն էին թողնում» («A Dictionary of the Bible», Ջեյմս Հասթինգս)։ Նույն աշխատության մեջ ասվում է նաև հետևյալը. «Առաջին մարդիկ ենթագիտակցաբար սկսեցին փնտրել դրա պատճառները՝ բնության ուժերն ու այլ երևույթները վերագրելով անձանց գործունեության»։

Պատմաբանների խոսքերով՝ դև–​աստվածների և չար ոգիների մասին հավատալիքները սկիզբ են առել հին Միջագետքից։ Հին բաբելոնացիները հավատում էին, որ հանդերձյալ աշխարհում՝ այն «երկրում, որտեղից չկա վերադարձ», իշխում էր Ներգաղը. մի բռնի աստվածություն, որ հայտնի էր իբրև «այրող»։ Նրանք նաև վախենում էին դևերից, որոնց փորձում էին հանդարտեցնել կախարդական խոսքերի միջոցով։ Իսկ եգիպտական դիցաբանության մեջ չարության աստված էր համարվում Սեթը, որը «ներկայացվում էր արտասովոր մի գազանի տեսքով՝ բարակ, ծուռ մռութով, ուղղանկյունաձև ականջներով և կոշտ, ճյուղավորված պոչով» («Larousse Encyclopedia of Mythology»)։

Հույներն ու հռոմեացիները թեև ունեին բարի ու չար աստվածներ, բայց նրանց դիցաբանության մեջ չկար այնպիսի մի աստվածություն, որը լիներ չարության գլխավոր աստվածը։ Ըստ նրանց փիլիսոփաների՝ գոյություն են ունեցել երկու իրար հակառակ սկզբնապատճառներ։ Համաձայն Էմպեդոկլեսի՝ դրանք էին Սերն ու Տարաձայնությունը։ Ըստ Պլատոնի՝ աշխարհում եղել են երկու «Հոգիներ». մեկը սկիզբ է տվել բարությանը, մյուսը՝ չարին։ Ինչպես իր գրքերից մեկում ասել է Ժորժ Մինուան, «դասական [հունահռոմեական] հեթանոսական կրոնի մեջ Սատանայի գաղափար չի եղել» («Le Diable»)։

Իրանի զրադաշտական կրոնի մեջ գլխավոր աստված Ահուրա Մազդան՝ Օրոմազդը, ստեղծել է Անգրա Մանյունին՝ Ահրիմանին, որն ընտրել է չարության ուղին՝ վերածվելով Կործանարար Ոգու՝ Կործանողի։

Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել հուդայականության մասին։ Թեև այդ կրոնում Սատանան պարզապես ներկայացվում էր որպես Աստծո հակառակորդ, որ դարձել էր մեղքի պատճառը, հուդայական կրոնը դարերի ընթացքում «վարակվեց» հեթանոսական գաղափարներով։ Մի հանրագիտարանում ասվում է. «Մեծ փոփոխություն տեղի ունեցավ.... մեր թվարկությանը նախորդող դարերի ընթացքում. [հրեական] կրոնը.... որդեգրեց դուալիստական գաղափարներ, համաձայն որոնց՝ խաբեության ու չարի զորեղ ուժերը երկնքում և երկրի վրա ընդդիմանում են Աստծուն ու բարի ուժերին։ Ինչպես երևում է, այդ գաղափարները առաջ են եկել պարսկական կրոնի ազդեցության տակ» («Encyclopaedia Judaica»)։ Մեկ ուրիշ հանրագիտարանում էլ գրված է. «Դևերից պաշտպանվելու համար մարդիկ որոշակի պատվիրանների են հետևել և թալիսմաններ օգտագործել» («The Concise Jewish Encyclopedia»)։

Հավատուրաց քրիստոնյաների դավանանքը

Ճիշտ ինչպես հուդայականությունն էր յուրացրել ոչ աստվածաշնչյան գաղափարներ Սատանայի մասին, այնպես էլ հավատուրաց քրիստոնյաներն էին մշակել Գրությունների վրա չհիմնված ուսուցումներ։ Ահա թե ինչ է ասվում մի աշխատության մեջ. «Հին աստվածաբանության ամենածայրահեղ գաղափարներից մեկն այն էր, որ Աստված փրկագինը վճարել էր Սատանային» («The Anchor Bible Dictionary»)։ Այս գաղափարը առաջ էր քաշել Իրենեոսը (երկրորդ դար)։ Հետագայում այն զարգացրել էր Օրիգենեսը (երրորդ դար), որը պնդում էր, թե «սատանան մարդկանց վրա օրինական իրավունք էր ձեռք բերել», և գտնում, որ Քրիստոսի «փրկագինը վճարվել էր Սատանային» (Ադոլֆ Հարնաք, «History of Dogma»)։

«[Այն գաղափարը, համաձայն որի՝ փրկագինը վճարվել է Սատանային] մոտ հազար տարի մեծ դեր է խաղացել աստվածաբանության պատմության մեջ» և մնացել է որպես եկեղեցու հավատալիքներից մեկը («The Catholic Encyclopedia»)։ Եկեղեցու հայրերից ոմանք, ինչպես օրինակ՝ Օգոստինոսը (չորրորդից հինգերորդ դարեր), ընդունում էին այդ գաղափարը։ Սակայն 12–րդ դարում կաթոլիկ աստվածաբաններ Անսելմն ու Աբելարը հանգեցին այն մտքին, որ Քրիստոսի զոհաբերության գինը ներկայացվել է ոչ թե Սատանային, այլ Աստծուն։

Միջնադարյան սնապաշտությունը

Զարմանալի է, բայց եկեղեցական ժողովներից շատերի ժամանակ ոչինչ չի ասվել այս հարցի կապակցությամբ։ 1215 թ.–ին Լատերանի չորրորդ ժողովում ընդունվեց այն, ինչ մի հանրագիտարանում անվանվում է «հավատի պաշտոնական դեկլարացիա» («New Catholic Encyclopedia»)։ Եկեղեցական օրենքի առաջին կետի համաձայն՝ «սատանան և մյուս դևերը էությամբ բարի էին ստեղծվել Աստծո կողմից, և չար էին դարձել իրենց սեփական մեղքով»։ Այնտեղ նաև ասվում էր, որ նրանք մեծ ջանքեր են թափում մարդկանց գայթակղեցնելու։ Այս վերջին գաղափարը միջին դարերում լայն տարածում գտավ և բորբոքեց մարդկանց միտքը։ Սատանային սկսեցին վերագրել բոլոր արտասովոր թվացող երևույթները՝ անբացատրելի հիվանդությունը, հանկարծակի մահը, անբերրի տարին։ 1233 թ.–ին Գրիգոր IX պապը մի քանի հրամանագրեր արձակեց ընդդեմ հերետիկոսների, որոնց թվում էին նաև լյուցիֆերականները՝ կարծեցյալ սատանայապաշտները։

Այն միտքը, թե Սատանան ու նրա դևերը կարող են տիրել մարդուն, հիվանդագին մի վախ ներշնչեց կախարդների ու վհուկների հանդեպ, և դա սկսեց համատարած բնույթ կրել։ 13–ից 17–րդ դարերի ընթացքում վհուկների հանդեպ վախը տարածվեց Եվրոպայով մեկ, նույնիսկ հասավ մինչև Հյուսիսային Ամերիկա՝ եվրոպացի գաղութարարների միջոցով։ Անգամ բողոքական ռեֆորմատորներ Մարտին Լյութերն ու Ժան Կալվինն էին հավանություն տալիս վհուկներին հալածելու գաղափարին։ Եվրոպայում վհուկների դատավարությունները՝ թե՛ զուտ լուրերի և թե՛ ամբաստանությունների վրա հիմնված, կայացվում էին ինչպես ինկվիզիցիայի, այնպես էլ աշխարհիկ դատարանների կողմից։ Մարդուն սովորաբար տանջանքների էին ենթարկում, որ նա խոստովանի իր «հանցանքը»։

Եթե որևէ մեկը մեղավոր էր ճանաչվում, դատապարտվում էր մահվան։ Սովորաբար նման մարդկանց այրում էին, իսկ Անգլիայում ու Շոտլանդիայում՝ կախաղան հանում։ Ահա թե ինչ է ասվում մի հանրագիտարանում այդ զոհերի վերաբերյալ. «Որոշ պատմաբանների կարծիքով՝ 1484–1782 թթ.–ի ընթացքում եկեղեցին մահապատժի է ենթարկել մոտ 300 000 կանանց՝ կախարդությամբ զբաղվելու համար» («World Book Encyclopedia»)։ Եթե միջին դարերում տեղի ունեցած այս ողբերգական դեպքերի ետևում կանգնած էր Սատանան, ապա ովքե՞ր էին նրա «գործիքները». այդ զոհե՞րը, թե՞ նրանց մոլեռանդ հալածողները։

Այսօրվա հավատը կամ անհավատությունը

18–րդ դարը ռացիոնալիստական մտքի՝ լուսավորականության ծաղկման դարաշրջան էր։ Ինչպես ասվում է մի հանրագիտարանում, «լուսավորականության շրջանի փիլիսոփայության ու աստվածաբանության մեջ նկատվեցին քրիստոնյաների գիտակցությունից Սատանային՝ որպես միջնադարյան երևակայական էակի, հեռացնելու փորձեր» («Encyclopædia Britannica»)։ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին արձագանքեց դրան ու Վատիկանի առաջին ժողովի ժամանակ (1869–1870 թթ.) վերահաստատեց Բանսարկու Սատանայի մասին իր հավատալիքը։ Նույնը արեց Վատիկանի երկրորդ ժողովի ժամանակ (1962–​1965 թթ.), բայց՝ ավելի զգուշորեն։

«Նոր կաթոլիկական հանրագիտարանի» համաձայն (անգլ.)՝ պաշտոնապես «եկեղեցին հավատարիմ է հրեշտակների ու դևերի վերաբերյալ իր ուսմունքներին»։ Սակայն ֆրանսիական մի աշխատության մեջ կաթոլիկ կրոնի մասին ասվում է հետևյալը. «Մեր օրերում ապրող քրիստոնյաներից շատերը աշխարհում տիրող չարությունը չեն կապում Սատանայի հետ» («Théo»)։ Վերջին տարիներին կաթոլիկ աստվածաբանները հայտնվել են մի շատ դժվարին կացության մեջ. բանն այն է, որ մեծ տարբերություն կա կաթոլիկ եկեղեցու պաշտոնական դոգմաների ու ժամանակակից մտածելակերպի միջև։ «Լիբերալ քրիստոնեական կրոնը,— ասվում է մի հանրագիտարանում,— ձգտում է Աստվածաշնչում Սատանայի մասին նկարագրվածը ներկայացնել որպես փոխաբերական և ոչ թե ուղիղ իմաստով գործածված, որպես փորձ՝ առասպելի միջոցով ցույց տալու իրականությունը և աշխարհում տիրող չարության աստիճանը» («Encyclopædia Britannica»)։ Իսկ բողոքականների վերաբերյալ՝ նույն աշխատության մեջ ասվում է. «Լիբերալ բողոքականության մեջ տենդենց է նկատվում հերքելու այն հավատալիքը, համաձայն որի՝ սատանան անձնավորություն է»։ Արդյո՞ք ճշմարիտ քրիստոնյաները պետք է պատկերավոր խոսքի ձև համարեն Աստվածաշնչում Սատանայի մասին գրվածը։

Ինչ են ասում Գրությունները

Ո՛չ փիլիսոփայությունը, ո՛չ էլ աստվածաբանությունը Աստվածաշնչից ավելի լավ չեն բացատրում, թե ինչպես է առաջացել չարը։ Գրություններում Սատանայի մասին ասվածը շատ կարևոր է, քանի որ օգնում է հասկանալ, թե որտեղից են առաջ եկել չարությունն ու տառապանքը, և թե ինչու է աներևակայելի դաժանությամբ կատարվող բռնությունը տարեցտարի ավելի ու ավելի վատ ձևեր ընդունում։

Ոմանք գուցե հարցնեն. «Ինչպե՞ս կարող էր բարի ու սիրող Աստվածը ստեղծել Սատանայի նման չար ոգեղեն էակի»։ Աստվածաշունչը ցույց է տալիս, որ Եհովա Աստծո բոլոր գործերը կատարյալ են։ Բացի այդ, բոլոր գիտակից արարածներին նա օժտել է ազատ կամքով (Բ Օրինաց 30։19; 32։4; Յեսու 24։15; Գ Թագաւորաց 18։21)։ Ուստի Սատանա դարձած ոգեղեն էակը նույնպես ստեղծված է եղել կատարյալ և հետո իր սեփական կամքով շեղվել է ճշմարտության ու արդարության ճանապարհից (Յովհաննէս 8։44; Յակոբոս 1։14, 15)։

Աստծո դեմ Սատանայի ըմբոստ ընթացքը շատ առումներով կարելի է համեմատել «Տիւրոսի թագաւորի» վարքագծի հետ։ Վերջինս պատկերավոր լեզվով նկարագրվում է որպես «գեղեցկութեամբ կատարեալ», որ ‘կատարյալ էր իր ճանապարհներում իր ստեղծված օրից, մինչև որ նրանում անօրենություն գտնվեց’ (Եզեկիէլ 28։11–19)։ Սատանան հարցականի տակ չդրեց Եհովայի՝ Արարիչ լինելը։ Ինչպե՞ս նա կարող էր անել այդ, չէ՞ որ անձամբ Աստծո կողմից էր ստեղծվել։ Բայց Սատանան կասկածի ենթարկեց այն, թե ինչպես է Եհովան իրականացնում իր իշխանությունը։ Եդեմում նա ակնարկեց, թե Աստված առաջին մարդկային զույգին զրկել է մի այնպիսի բանից, ինչի իրավունքը նրանք ունեին, և ինչից կախված էր նրանց բարօրությունը (Ծննդոց 3։1–5)։ Եհովայի արդար գերիշխանության դեմ Ադամին ու Եվային հանելու հարցում Սատանան հաջողության հասավ, ինչի հետևանքով առաջին մարդիկ ու նրանց զավակներն ընկան մեղքի ու մահվան ճիրանները (Ծննդոց 3։6–19; Հռովմայեցիս 5։12)։ Այսպիսով՝ ըստ Աստվածաշնչի՝ Սատանան է պատասխանատու մարդկանց տառապանքի համար։

Նախքան Ջրհեղեղը՝ ապստամբ Սատանային միացան նաև ուրիշ հրեշտակներ։ Նրանք նյութական մարմիններ առան, որպեսզի կարողանան բավարարել մարդկանց աղջիկների հետ սեռական հաճույքներ վայելելու իրենց ցանկությունը (Ծննդոց 6։1–4)։ Ջրհեղեղի ժամանակ այդ դավաճան հրեշտակները վերադարձան ոգեղեն ոլորտ, բայց նրանք չվերստացան իրենց սկզբնական դիրքը Աստծո մոտ՝ երկնքում (Յուդա 6)։ Նրանք ստորացվեցին՝ հայտնվելով հոգևոր խավարում (Ա Պետրոս 3։19, 20; Բ Պետրոս 2։4)։ Այդ հրեշտակները դարձան դևեր՝ մեկընդմիշտ ենթակա ոչ թե Եհովային, այլ Սատանային։ Թեև դևերն այլևս ի վիճակի չեն նյութականանալու, նրանք կարող են մեծ ազդեցություն գործադրել մարդկանց մտքի ու կյանքի վրա, և անկասկած նրանք են պատասխանատու բռնության համար, որ այդքան տարածված է այսօր (Մատթէոս 12։43–45; Ղուկաս 8։27–33)։

Սատանայի իշխանության վերջը մոտ է

Պարզ է, որ այսօր չար ուժերը գործում են։ Հովհաննես առաքյալը գրել է. «Բոլոր աշխարհքը չարութեան մէջ է կենում» (Ա Յովհաննէս 5։19)։

Սակայն մարգարեությունների իրականացումը ցույց է տալիս, որ Սատանան շուտով բանտարկվելու է, և որ նրան «քիչ ժամանակ» է մնացել. այլևս նա չի կարողանա ազատորեն ծավալել իր կործանարար գործունեությունը։ Ուստի նա ավելի մեծ ջանքեր է գործադրում՝ նպաստելով աշխարհում տեղի ունեցող դժբախտությունների շատացմանը (Յայտնութիւն 12։7–12; 20։1–3)։ Սատանայի իշխանության վախճանը ճանապարհ կբացի դեպի արդար նոր աշխարհ, որտեղ արցունքներ, մահ ու ցավ «այլեւս չի լինիլ»։ Այդ ժամանակ Աստծո կամքը կկատարվի «ինչպէս երկնքումն՝ այնպէս էլ երկրի վերայ» (Յայտնութիւն 21։1–4; Մատթէոս 6։10)։

[նկարներ 4–րդ էջի վրա]

Բաբելոնացիները հավատում էին Ներգաղին՝ մի բռնի աստվածության (ձախից՝ վերևում)։ Պլատոնը (ձախից՝ ներքևում) գտնում էր, որ գոյություն են ունեցել երկու իրար հակառակ «Հոգիներ»

[թույլտվությամբ]

Cylinder: Musée du Louvre, Paris; Plato: National Archaeological Museum, Athens, Greece

[նկարներ 5–րդ էջի վրա]

Իրենեոսը, Օրիգենեսը և Օգոստինոսը սովորեցնում էին, թե փրկագինը վճարվել է Սատանային

[թույլտվությամբ]

Origen: Culver Pictures; Augustine: From the book Great Men and Famous Women

[նկար 6–րդ էջի վրա]

Վհուկների հանդեպ վախը հարյուր հազարավոր մարդկանց մահվան պատճառ դարձավ

[թույլտվությամբ]

From the book Bildersaal deutscher Geschichte