Այստեղ ճշմարիտ երկրպագությունն ու հեթանոսությունը իրար են բախվել
ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ արևմտյան ափին գտնվող հին Եփեսոս քաղաքի ավերակները ավելի քան հարյուր տարի է, ինչ հնագիտական ինտենսիվ հետազոտությունների են ենթարկվում։ Մի շարք շինություններ վերակառուցվել են, իսկ բազմաթիվ գտածոներ ուսումնասիրվել են գիտնականների կողմից ու համապատասխան գնահատականի արժանացել։ Այս ամենը նպաստել է, որ Եփեսոսը լինի բազմաթիվ զբոսաշրջիկների ամենասիրելի վայրերից մեկը Թուրքիայում։
Ի՞նչ է բացահայտվել Եփեսոսի մասին։ Ինչպիսի՞ն է մեզ ներկայանում այսօր այս գեղեցիկ հնագույն քաղաքը։ Այցելելով Եփեսոսի ավերակները, ինչպես նաև Վիեննայի (Ավստրիա) Եփեսոսի թանգարանը՝ մենք կիմանանք, թե ինչպես են ճշմարիտ երկրպագությունն ու հեթանոսությունը իրար բախվել Եփեսոսում։ Բայց նախ պատմական էքսկուրս կատարենք դեպի անցյալ։
Փափագելի վայր
Եվրասիան մ.թ.ա. 11–րդ դարում աչքի ընկավ անհանգստություններով ու գաղթով։ Այդ ժամանակ էր, որ հոնիացի գաղութարարները սկսեցին բնակավայրեր հաստատել Փոքր Ասիայի արևմտյան ափին։ Այս վաղ նորաբնակները հաղորդակցության մեջ մտան տեղացիների հետ, որոնք պաշտում էին մայր աստծուն՝ աստվածություն, որը հետագայում հայտնի էր դառնալու «Եփեսոսի Արտեմիս» անունով։
Մ.թ.ա. յոթերորդ դարի կեսերին քոչվոր կիմերները սևծովյան շրջաններից եկան Փոքր Ասիա՝ ավարառության նպատակով։ Ավելի ուշ՝ մոտավորապես մ.թ.ա. 550–ին, իշխանության գլուխ եկավ Լիդիայի Կրեսոս թագավորը՝ մի հզոր իշխան, որը հայտնի էր իր վիթխարի հարստությամբ։ Պարսկական կայսրության հզորացմանը զուգընթաց Կյուրոս թագավորը նվաճեց հոնիական քաղաքները, այդ թվում Եփեսոսը։
Մ.թ.ա. 334–ին Ալեքսանդր Մակեդոնացին արշավանք ձեռնարկեց Պարսկաստանի դեմ ու դարձավ Եփեսոսի նոր կառավարիչը։ Ալեքսանդրը մ.թ.ա. 323–ին վաղաժամ մահացավ, ու Եփեսոսը նրա զորավարների իշխանական պայքարի հորձանուտն ընկավ։ Մ.թ.ա. 133–ին Պերգամոնի անզավակ թագավոր Ատտալոս III–ը Եփեսոս քաղաքը կտակեց հռոմեացիներին, և նրա այս քայլով Եփեսոսը դարձավ հռոմեական Ասիա պրովինցիայի մասը։
Ճշմարիտ երկրպագությունը բախվում է հեթանոսության հետ
Մ.թ. առաջին դարում՝ այն ժամանակ, երբ Պողոս առաքյալը իր երկրորդ միսիոներական շրջագայության վերջում եկավ Եփեսոս, քաղաքն ուներ մոտ 300 000 բնակիչ (Գործք 18։19–21)։ Իր երրորդ միսիոներական շրջագայության ժամանակ Պողոսը դարձյալ եկավ Եփեսոս ու սկսեց ժողովարանում մի ուրույն համարձակությամբ քարոզել Աստծո Թագավորության մասին։ Երեք ամիս անց, սակայն, հրեաների հակառակությունն ուժեղացավ, և Պողոսը որոշեց իր ամենօրյա ելույթները ներկայացնել «Տիւրանի դպրանոցումը» (Գործք 19։1, 8, 9)։ Նրա քարոզչական գործունեությունը շարունակվեց երկու տարի, որի ժամանակ նա «նշանաւոր զորութիւններ» էր անում, օրինակ՝ հրաշքով բուժում էր մարդկանց ու դևերին դուրս էր հանում նրանց միջից (Գործք 19։10–17)։ Զարմանալի չէ, որ շատերը հավատացյալներ դարձան։ Այո՛, Աստծո խոսքը զորանում էր, և կախարդությամբ զբաղվող մեծաթիվ մարդիկ պատրաստակամորեն այրում էին իրենց թանկարժեք գրքերը (Գործք 19։19, 20)։
Պողոսն իր հաջող քարոզչությամբ մղեց շատերին թողնել Արտեմիս աստվածուհու պաշտամունքը ու, միևնույն ժամանակ, այդ հեթանոսական պաշտամունքի ջատագովների ցասումը հարուցեց։ Արտեմիսի արծաթե փոքրիկ տաճարներ պատրաստելը եկամտաբեր գործ էր։ Զգալով, որ իրենց արհեստը վտանգի տակ է՝ Դեմետրիոս անունով մի մարդ արծաթագործներին հրահրեց խռովության (Գործք 19։23–32)։
Խռովությունը իր գագաթնակետին հասավ, երբ ամբոխը սկսեց երկու ժամ անընդմեջ հիստերիկաբար բղավել. «Մեծ է Եփեսացիների Արտեմիսը» (Գործք 19։34)։ Այն բանից հետո, երբ աղմուկը դադարեց, Պողոսը մեկ անգամ ևս քաջալերեց իր քրիստոնյա հավատակիցներին, որից հետո շարունակեց իր շրջագայությունը (Գործք 20։1)։ Ճիշտ է, նա թողեց Եփեսոսը ու մեկնեց Մակեդոնիա, այնուամենայնիվ, նրա հեռանալը չկասեցրեց Արտեմիսի դատապարտված պաշտամունքի անկումը։
Արտեմիսի տաճարը քայքայվում է
Արտեմիսի պաշտամունքը խոր արմատներ էր գցել Եփեսոսում։ Մինչև Կրեսոս թագավորի ժամանակները այս շրջանում մարդիկ գլխավորապես պաշտում էին Կիբելա մայր–աստվածուհուն։ Առասպելական ծագումնաբանական կապ ստեղծելով Կիբելայի ու հելլենական դիցարանի՝ հունական աստվածների միջև՝ Կրեսոսը հույս ուներ ստեղծել այնպիսի կրոնական կերպար, որն ընդունելի կլիներ թե՛ հույների և թե՛ ոչ հույների համար։ Նրա աջակցությամբ մ.թ.ա. վեցերորդ դարի կեսերին սկսվեց կառուցվել Կիբելայի հաջորդի՝ Արտեմիսի տաճարը։
Այս տաճարը հունական ճարտարապետության կարևոր նվաճումներից էր։ Մինչ այդ երբեք մարմարի այդպիսի մեծության քարեր չէին օգտագործվել նման ձևի ու չափի կառույց ստեղծելու համար։ Մ.թ.ա. 356–ին տաճարը ոչնչացվեց կրակով։ Վերակառուցված տաճարը, որն իր շքեղությամբ չէր զիջում նախկինին, աշխատանքի կարևոր աղբյուր էր և ուխտագնացության անչափ գրավիչ վայր։ Այն կառուցվեց մոտ 127 մետր երկարությամբ ու 73 մետր լայնությամբ հարթակի վրա, և ուներ մոտ 105 մետր երկարություն ու 50 մետր լայնություն։ Տաճարը համարվեց աշխարհի յոթ հրաշալիքներից մեկը։ Սակայն բոլորին չէ, որ այն դուր էր գալիս։ Փիլիսոփա Հերակլիտոս Եփեսացին դեպի զոհասեղանը տանող մութ միջանցքը նմանեցնում էր նողկալիության խավարի հետ, իսկ տաճարի բարքերը նա համարում էր ավելի վատ, քան գազաններինը։ Ինչևէ, մարդկանց մեծամասնությանը թվում էր, թե Եփոսոսի Արտեմիսի սրբարանը երբեք չի կործանվի։ Պատմությունը փաստեց հակառակը։ «Եփեսոս. նոր ուղեցույց» գրքում ասվում է. «Երկրորդ դարում Արտեմիսի և դիցարանի մյուս հիմնական աստվածությունների պաշտամունքը սրընթաց կերպով անկում ապրեց» («Ephesos—Der neue Führer»)։
Մ.թ. երրորդ դարում Եփեսոսը ցնցվեց ուժգին երկրաշարժից։ Բացի այդ, սևծովյան շրջանից եկած ծովագնաց գոթերը կողոպտեցին Արտեմիսի տաճարի անպատում հարստությունը և ապա տաճարը հրո ճարակ դարձրին։ Վերը նշված գրքում ասվում է. «Պարտված ու անկարող իր բնակության վայրը պաշտպանելու՝ Արտեմիսն ինչպե՞ս կարող էր այսուհետ համարվել քաղաքի պաշտպանը» (Սաղմոս 135։15–18)։
Ի վերջո, մ.թ.ա. չորրորդ դարի վերջում Թեոդոսիոս I կայսրը «քրիստոնեությունը» հաստատեց որպես պետական կրոն։ Շուտով երբեմնի հռչակավոր տաճարի քարերը սկսեցին օգտագործվել որպես շինանյութ։ Արտեմիսի պաշտամունքը լիակատար անտարբերության մատնվեց։ Ահա թե ինչ է ասում անհայտ ականատեսը մի արձանագրության հետ կապված, որում տաճարը գովաբանվում էր որպես հին աշխարհի հրաշալիքներից մեկը. «Ներկայումս այն ամենից ամայի ու լքված վայրն է»։
Արտեմիսից՝ «Աստվածամայր»
Պողոսը նախազգուշացրեց Եփեսոսի ժողովի երեցներին, որ իր մեկնումից հետո «յափշտակող գայլեր» են հայտնվելու, և նրանց միջից մարդիկ են վեր կենալու, որոնք ‘ծուռ բաներ են խոսելու’ (Գործք 20։17, 29, 30)։ Հենց այդպես էլ եղավ։ Դեպքերի ընթացքը ցույց է տալիս, որ Եփեսոսում կեղծ երկրպագությունը սկսեց տիրապետել հավատուրաց քրիստոնեության ձևով։
Մ.թ. 431–ին Եփեսոսում գումարվեց երրորդ տիեզերական ժողովը, որտեղ քննարկվեց Քրիստոսի բնության հարցը։ «Եփեսոս. նոր ուղեցույց» գրքում բացատրվում է. «Ալեքսանդրյանները, որոնք պնդում էին, թե Քրիստոսը միայն մեկ բնություն ունի, այն է՝ աստվածային, ..... լիակատար հաղթանակ տարան»։ Այս հաղթանակը հեռուն գնացող հետևանքներ ունեցավ։ «Եփեսոսում ընդունված որոշումը, ըստ որի՝ Մարիամի՝ Քրիստոսածնի կարգավիճակը բարձրացվեց Աստվածածնի կարգավիճակի, ոչ միայն նպաստեց Մարիամի երկրպագության հիմնադրմանը, այլև առաջ բերեց առաջին մեծ պառակտումը եկեղեցու ներսում։ ....Բանավեճերը շարունակվում են մինչև օրս»։
Այսպիսով՝ Կիբելայի և Արտեմիսի պաշտամունքը փոխարինվեց Մարիամ «Աստվածածնի» կամ «Աստվածամոր» երկրպագությամբ։ Ինչպես նշվում է հիշյալ գրքում, «Եփեսոսում Մարիամի պաշտամունքը.... մինչև օրս գոյություն ունի, ինչն անհնար է բացատրել՝ առանց Արտեմիսի պաշտամունքի հետ կապելու»։
Մոռացված պատմություն
Արտեմիսի պաշտամունքի անկմանը հետևեց Եփեսոսի անկումը։ Երկրաշարժերը, մալարիան և նավահանգստի աստիճանական տղմոտումը ավելի ու ավելի էին դժվարացնում քաղաքի կյանքը։
Յոթերորդ դարում մահմեդականությունը սկսել էր սրընթաց տարածվել։ Այս կրոնը չսահմանափակվեց միայն իր դրոշի ներքո արաբ ցեղերին միավորելով։ Արաբական նավերը յոթերորդ և ութերորդ դարերի ընթացքում թալանեցին Եփեսոսը։ Եփեսոսի վախճանը մեկընդմիշտ վճռվեց, երբ նավահանգիստը ամբողջությամբ լցվեց տիղմով, ու քաղաքը ավերակների կույտ դարձավ։ Երբեմնի վեհասքանչ քաղաքից մնաց միայն Այա Սոլուկ (այժմ՝ Սելչուկ) անունով մի փոքրիկ բնակավայր։
Էքսկուրսիա՝ Եփեսոսի ավերակներով
Հասկանալու համար, թե ինչ փառք ուներ Եփեսոսը, հարկավոր է այցելել նրա ավերակները։ Եթե ձեր էքսկուրսիան սկսեք քաղաքի վերին մուտքից, ապա ձեր առջև անմիջապես մի զմայլելի տեսարան կբացվի դեպի Քուրետես փողոց, որն իջնում է մինչև Ցելսոսի գրադարան։ Փողոցի աջ կողմում կնկատեք Օդեոնը՝ մ.թ. երկրորդ դարում կառուցված մի փոքրիկ թատրոն։ Թատրոնը, որն ուներ 1 500 նստատեղ, ամենայն հավանականությամբ ծառայում էր ոչ միայն որպես քաղաքային խորհրդի ժողովների դահլիճ, այլև հասարակական զվարճալի միջոցառումների անցկացման վայր։ Քուրետես փողոցի երկու կողմերում կանգնած են այնպիսի կառույցներ, ինչպիսիք են՝ պետական ագորան, որտեղ պետական հարցեր էին քննարկվում, Ադրիանի տաճարը, մի քանի աղբյուրներ ու սանդղևանդաձև տներ՝ եփեսացի անվանիների տները։
Ցելսոսի առաջնակարգ գրադարանը, որ կառուցվել է մ.թ. երկրորդ դարում, կտպավորի ձեզ իր գեղեցկությամբ։ Նրա անհամար գլանաձև ձեռագրերը պահվում էին ընդարձակ ընթերցասրահի որմնախորշերում։ Գրադարանի շենքի շքեղ ճակատամասում կանգնած էին չորս արձաններ, որոնք պատկերում էին այն հատկությունները, որ ակնկալվում էր հռոմեացի այնպիսի բարձրաստիճան պետական ծառայողից, ինչպիսին որ Ցելսոսն էր։ Այդ հատկություններն էին՝ սոֆիա (իմաստություն), արետի (առաքինություն), էնիա (անձնվիրություն) և էպիստիմե (գիտելիք կամ հասկացողություն)։ Արձանների բնօրինակները կարելի է տեսնել Վիեննայի Եփեսոսի թանգարանում։ Գրադարանի արտաքին բակին կից կա մի հոյակերտ դուռ, որի միջով անցնելով՝ դուք ուղղություն կբռնեք դեպի Տետրագոնոս ագորա՝ շուկայի հրապարակ։ Այս վիթխարի հրապարակում, որը շրջապատված էր ծածկավոր զբոսավայրերով, մարդիկ զբաղվում էին իրենց առօրյա գործերով։
Ապա մտնում եք Մարմարի ճանապարհը, որը տանում է մեծ թատրոն։ Կայսերական Հռոմի ժամանակներում այս թատրոնը՝ իր ամենավերջին ընդարձակումներով, տեղավորում էր մոտ 25 000 հանդիսատես։ Նրա ճակատամասը շռայլորեն զարդարված էր սյուներով, ցայտաքանդակներով ու արձաններով։ Դուք կարող եք վառ կերպով պատկերացնել այն մեծ աղմուկը, որ բարձրացրեց Դեմետրիոս արծաթագործը այստեղ հավաքված բազմության մեջ։
Գեղեցիկ է նաև այն փողոցը, որ ձգվում է մեծ թատրոնից մինչև նավահանգիստ։ Այն ունի մոտ 500 մետր երկարություն և 11 մետր լայնություն, իսկ փողոցի երկու կողմերում սյուներ են շարված։ Թատրոնի ու նավահանգստի գիմնասիոնները, որոնք նախատեսված էին ֆիզիկական մարզումների համար, նույնպես գտնվում էին այս ճանապարհի վրա։ Փողոցը վերջանում է նավահանգստի տպավորիչ դարպասներով, որոնք պատուհան են բացում դեպի արտաքին աշխարհ։ Հենց այստեղ էլ ավարտվում է մեր կարճատև էքսկուրսիան աշխարհի ամենահրապուրիչ ավերակներով։ Վիեննայի Եփեսոսի թանգարանը իր հարկի տակ է առել այս պատմական մեծ քաղաքի փայտե մոդելը, ինչպես նաև բազմաթիվ արձաններ։
Այցելելով թանգարան ու տեսնելով Եփեսոսի Արտեմիսի արձանը՝ չես կարող չմտածել այն տոկունության մասին, որ ցուցաբերել են եփեսացի քրիստոնյաները առաջին դարում։ Նրանք ապրել են մի քաղաքում, որը ներծծված էր ոգեհարցությամբ և կուրացած էր կրոնական նախապաշարումներով։ Աստծո Թագավորության մասին լուրը դաժան հակառակության հանդիպեց Արտեմիսի երկրպագուների կողմից (Գործք 19։19; Եփեսացիս 6։12; Յայտնութիւն 2։1–3)։ Այսպիսի թշնամական միջավայրում ճշմարիտ երկրպագությունը արմատներ գցեց։ Ճշմարիտ Աստծո երկրպագությունը իր հաղթանակը կտոնի նաև այն ժամանակ, երբ մերօրյա կեղծ կրոնը իր վախճանին հասնի, ճիշտ ինչպես որ Արտեմիսի հին պաշտամունքը վախճան ունեցավ (Յայտնութիւն 18։4–8)։
[նկար 26–րդ էջի վրա]
(Ամբողջական պատկերի համար տե՛ս հրատարակությունը)
ՄԱԿԵԴՈՆԻԱ
Սև ծով
ՓՈՔՐ ԱՍԻԱ
Եփեսոս
Միջերկրական ծով
ԵԳԻՊՏՈՍ
[նկար 27–րդ էջի վրա]
Արտեմիսի տաճարի ավերակները
[նկարներ 28–րդ և 29–րդ էջերի վրա]
1. Ցելսոսի գրադարանը
2. Արետեն մոտիկից
3. Մարմարի ճանապարհը, որ տանում է դեպի մեծ թատրոն