Քրիստոֆ Պլանտին. Աստվածաշնչի տպագրությունը նախաձեռնողը

ՅՈՀԱՆ ԳՈՒՏԵՆԲԵՐԳԸ (մոտ 1397–1468 թթ.) հայտնի է այն բանով, որ առաջին անգամ շարժական տառերով տպագրել է Աստվածաշունչը։ Սակայն քչերը գիտեն Քրիստոֆ Պլանտինի մասին։ Տպագրության գործում նա առաջինն է, որ 1500–ական թվականներին կարևոր դեր խաղաց գրքեր և Աստվածաշնչի տարբեր թարգմանություններ աշխարհով մեկ մարդկանց մատչելի դարձնելու համար։

Քրիստոֆ Պլանտինը ծնվել է 1520 թ.–ին Ֆրանսիայի Սենտ–Ավերտին քաղաքում։ Ձգտելով ապրել մի վայրում, որտեղ մարդիկ ավելի հանդուրժողական էին վերաբերվում կրոնին, և որտեղ ֆինանսական դրությունը ավելի խոստումնալից էր, քան Ֆրանսիայում՝ մոտ 30 տարեկան Պլանտինը բնակություն հաստատեց Ցածրադիր երկրներիa քաղաքներից մեկում՝ Անտվերպենում։

Սկզբում Պլանտինը եղել է կազմարար և կաշեգործ։ Ճոխ զարդարված նրա կաշվե աշխատանքները հարուստների շրջանում մեծ պահանջարկ ունեին։ Սակայն 1555 թ.–ին մի դեպք տեղի ունեցավ, որի պատճառով Պլանտինը ստիպված եղավ փոխել իր աշխատանքը։ Մինչ նա ճանապարհ էր ընկել՝ տեղ հասցնելու Իսպանիայի Ֆիլիպ II թագավորի համար պատվիրված կաշվե պայուսակը, Անտվերպենի փողոցներից մեկում հարբած մարդիկ հարձակվեցին նրա վրա և սրով վիրավորեցին նրա ուսը։ Թեև վերքը լավացավ, սակայն Պլանտինն այլևս չէր կարող շարունակել իր աշխատանքը և ստիպված էր հրաժարվել այդ արհեստից։ Անաբապտիստների առաջնորդ Հենդրիկ Նիկլասի հովանավորությամբ Պլանտինը նախաձեռնեց տպագրական գործը։

«Աշխատանք և հաստատակամություն»

Պլանտինն իր տպարանը կոչեց «De Gulden Passer» («Ոսկե կարկին»)։ Նրա ապրանքանիշը ներկայացնում էր մի ոսկե կարկին, որի վրա փորագրված էր «Labore et Constantia» («Աշխատանք և հաստատակամություն»)։ Այս ապրանքանիշը համապատասխանում էր այդ աշխատասեր մարդու բնավորությանը։

Քանի որ Պլանտինն ապրում էր այնպիսի դարաշրջանում, երբ Եվրոպայում կրոնական և քաղաքական մեծ հեղաշրջումներ էին տեղի ունենում, նա ձգտում էր խուսափել խնդիրներից։ Տպագրական գործը նրա համար ավելի կարևոր էր, քան որևէ այլ բան։ Թեև Պլանտինը կողմ էր Ռեֆորմացիային, սակայն նա «կրոնի հարցում երկակի դիրք էր բռնում»,— ասում է Մորից Սաբեն։ Այդ պատճառով ամենուրեք լուրեր էին տարածվում, թե Պլանտինը հերետիկոսական գրքեր է տպագրում։ 1562 թ.–ին նա ստիպված եղավ ավելի քան մեկ տարով փախչել Փարիզ։

Երբ 1563 թ.–ին Պլանտինը վերադարձավ Անտվերպեն, նա սկսեց համագործակցել հարուստ վաճառականների հետ, որոնցից մի քանիսը կալվինական համոզմունքներ ունեին։ Հնգամյա համագործակցության ընթացքում Պլանտինն իր տպամամլիչներով լույս ընծայեց 260 տարբեր աշխատություններ։ Դրանց թվում էին Աստվածաշնչի եբրայերեն, հունարեն և լատիներեն հրատարակությունները, ինչպես նաև գեղեցիկ պատկերազարդված նիդերլանդերեն կաթոլիկական Լյովեն Աստվածաշունչը։

«Կարևորագույն տպագրական նվաճումը»

1567 թ.՝ այն ժամանակ, երբ Ցածրադիր երկրներում ուժեղանում էր հակառակությունն իսպանական իշխանության դեմ, Իսպանիայի Ֆիլիպ II թագավորը դուքս Ալբային նշանակեց այնտեղ փոխարքա։ Թագավորից ստանալով բոլոր լիազորությունները՝ դուքսը փորձեց կանգնեցնել բողոքականների՝ գնալով սաստկացող դիմադրությունը։ Ուստի Պլանտինը մի վիթխարի նախագիծ սկսեց, որով հույս ուներ փարատել այն կասկածները, թե ինքը հերետիկոս է։ Նա փափագում էր տպագրել բնագիր լեզուներով աստվածաշնչյան տեքստերի գիտական հրատարակություն։ Պլանտինին հաջողվեց ստանալ Ֆիլիպ II–ի աջակցությունն այս նոր հրատարակության համար։ Թագավորը ֆինանսական օգնություն խոստացավ և ուղարկեց հայտնի հումանիստ Արիաս Մոնտանոյին՝ վերահսկելու այդ նախագիծը։

Մոնտանոն լեզուների նկատմամբ ձիրք ուներ և օրական աշխատում էր 11 ժամ։ Նրան օգնում էին իսպանացի, բելգիացի և ֆրանսիացի լեզվաբանները։ Նրանց նպատակն էր պատրաստել «Քոմփլութենսյան բազմալեզու Աստվածաշնչի»b մի նոր հայտնի հրատարակություն։ Լատիներեն «Վուլգատայից», հունարեն «Յոթանասնից» և եբրայերեն բնագիր տեքստից բացի՝ Պլանտինի նոր «բազմալեզու Աստվածաշունչը» ընդգրկեց արամերեն թարգումը և ասորերեն «Պեշիթոն» իրենց համապատասխան բառացի լատիներեն թարգմանություններով։

1568 թ.–ին սկսվեց տպագրությունը։ Այս վիթխարի աշխատանքն այդ ժամանակներում շատ արագ ավարտվեց՝ 1572 թ.–ին։ Ֆիլիպ II–ին ուղղված իր նամակում Մոնտանոն գրեց. «Այստեղ մեկ ամսվա ընթացքում ավելի շատ գործ է կատարվում, քան Հռոմում մեկ տարում»։ Պլանտինը տպագրեց «Քոմփլութենսյան բազմալեզու Աստվածաշնչի» 1 213 օրինակ, որոնցից յուրաքանչյուրը կազմված էր ութ մեծ հատորից։ Անվանաէջի վրա պատկերված էին Եսայիա 65։25–ում նկարագրված տեսարանը. առյուծ, ցուլ, գայլ և գառ, որոնք համերաշխորեն ուտում էին նույն կերակրատաշտից։ Այս հավաքածուն, որը դեռ հատորի տեսք չուներ, արժեր 70 գուլդեն. դա բավականին մեծ գումար էր միջին եկամուտ ունեցող ընտանիքների համար, որոնք վաստակում էին տարին 50 գուլդեն։ Ամբողջ հավաքածուն կոչվեց «Անտվերպենյան բազմալեզու Աստվածաշունչ»։ Այն նաև կոչվել է «Biblia Regia» («թագավորական Աստվածաշունչ»), քանի որ հովանավորը Ֆիլիպ II թագավորն էր։

Թեև Հռոմի Գրիգորիս 13–րդ պապն իր հավանությունը տվեց այդ Աստվածաշնչին, սակայն Արիաս Մոնտանոն խիստ քննադատության ենթարկվեց իր աշխատության համար։ Պատճառներից մեկն այն էր, որ Մոնտանոն բնագիր եբրայերեն տեքստը ավելի բարձր էր դասում լատիներեն «Վուլգատայից»։ Նրա գլխավոր հակառակորդը իսպանացի աստվածաբան Լիոն դե Կաստրոն էր, որը լատիներեն «Վուլգատան» միակ հեղինակությունն էր համարում։ Դե Կաստրոն մեղադրում էր Մոնտանոյին այն բանում, որ նա աղավաղել էր տեքստը Երրորդությանը հակառակ փիլիսոփայություններով։ Դե Կաստրոն մասնավորապես նշում էր, որ ասորերեն «Պեշիթոյում» բաց էր թողնվել Ա Յովհաննէս 5։7 համարը, որտեղ գրված էր. «Երկնքում [են] Հայրը, Բանը և Սուրբ Հոգին. և այս երեքը մեկ են» («King James Version»)։ Սակայն Իսպանական ինկվիզիցիան Մոնտանոյին անմեղ հայտարարեց և ցրեց նրա՝ հերետիկոս լինելու վերաբերյալ բոլոր կասկածները։ Որոշ մարդիկ «Անտվերպենյան բազմալեզու Աստվածաշունչը» համարում են «16–րդ դարի ընթացքում մեկ տպագրիչի կողմից կատարված կարևորագույն տպագրական նվաճումը»։

Մնայուն ներդրում

Այդ ժամանակվա տպագրիչների մեծ մասն ուներ երկու կամ երեք հաստոց։ Սակայն իր գործունեության ծաղկուն շրջանում Պլանտինը, հավանական է, ուներ առնվազն 22 տպամամլիչ և 160 աշխատող։ Ուստի իսպանախոս աշխարհում նա ձեռք բերեց առաջատար տպագրիչի անուն։

Այդ ժամանակ Ցածրադիր երկրներում աճում էր ըմբոստությունը իսպանական իշխանությունների դեմ։ Անտվերպենն ընդգրկվեց հակամարտության մեջ։ 1576 թ.–ին իսպանացի վարձկան զինվորները, որոնք չէին ստացել իրենց վարձատրությունը, խռովություն բարձրացրին և կողոպտեցին քաղաքը։ Ավելի քան 600 տներ այրվեցին և Անտվերպենի հազարավոր բնակիչներ սպանվեցին։ Առևտրականները փախան քաղաքից։ Պլանտինը դրա պատճառով ֆինանսական մեծ կորուստներ կրեց։ Ավելին, նա ստիպված էր ահռելի գումար վճարել այդ զինվորներին։

1583 թ.–ին Պլանտինը տեղափոխվեց Անտվերպենից 100 կիլոմետր դեպի հյուսիս գտնվող Լեյդեն քաղաք։ Այնտեղ նա տպարան հիմնեց և աշխատեց որպես տպագրիչ Լեյդենի համալսարանի համար, որը հիմնվել էր կալվինիստ բողոքականների կողմից։ Նրան կրկին սկսեցին մեղադրել հերետիկոս լինելու մեջ։ Ուստի 1585 թ. վերջին՝ կարճ ժամանակ անց այն բանից հետո, երբ քաղաքում կրկին իշխանության անցավ իսպանական կառավարությունը, Պլանտինը վերադարձավ Անտվերպեն։ Այդ ժամանակ նա արդեն մոտ 60 տարեկան էր, և «Ոսկե կարկինում» մնացել էին միայն չորս աշխատող և մեկ տպամամլիչ։ Պլանտինը սկսեց վերակառուցել տպարանը, սակայն այն այլևս իր նախկին փառքը չունեցավ։ Նա մահացավ 1589 թ. հուլիսի 1–ին։

34 տարվա ընթացքում Քրիստոֆ Պլանտինը տպագրեց 1 863 գիրք՝ տարեկան 55 գիրք։ Նույնիսկ այսօր դա հսկայական նվաճում կհամարվեր անկախ տպարանի համար։ Թեև Պլանտինը կրոնական հաստատուն դիրքորոշում չուներ, սակայն նրա աշխատանքը ոչ միայն զարգացրեց տպագրությունն ու էջի ձևավորումը, այլև խրախուսեց ներշնչված Գրությունների ուսումնասիրությունը (Բ Տիմոթէոս 3։16)։ Իրոք, Պլանտինը և իր ժամանակներում ապրող տպագրիչները մեծապես նպաստեցին, որ Աստվածաշունչը հասանելի լինի հասարակ մարդկանց։

[ծանոթագրություններ]

[շրջանակ/նկար 15-րդ էջի վրա]

ՊԼԱՆՏԻՆ–ՄՈՐԵՏՈՒՍ ԹԱՆԳԱՐԱՆ

Անտվերպենում գտնվող այն շենքը, որտեղ ապրում և աշխատում էին Պլանտինն ու իր հետնորդները, 1877 թ.–ին վերածվեց թանգարանի։ Այդ ժամանակների ուրիշ ոչ մի տպարան անձեռնմխելի չի մնացել։ Այցելուի ուշադրությանն են հրավիրվում 17 և 18–րդ դարերի հինգ տպամամլիչ։ Այնտեղ կան նաև աշխարհի ամենահին երկու տպամամլիչները, որոնք գոյություն են ունեցել Պլանտինի ժամանակներից։ Աշխարհին հայտնի ամենահին տպամամլիչներից երկուսը թվագրվում են Պլանտինի ժամանակներին։ Թանգարանում կա նաև 15 000 ձուլամայր, որոնք օգտագործվել են տառեր ձուլելու համար, 15 000 փայտե փորագրություններ և 3 000 պղնձե փորագրված տպաձևեր։ Թանգարանի գրադարանում պահվում են 638 ձեռագրեր, որոնք թվագրվում են 9–16-րդ դարերին, ինչպես նաև մինչև 1501 թ. տպագրված 154 գրքեր։ Դրանց մեջ է Գուտենբերգի Աստվածաշնչի բնագիր օրինակը, որը տպագրվել է նախքան 1461 թ., ինչպես նաև Պլանտինի հայտնի «Անտվերպենյան բազմալեզու Աստվածաշնչերից» մեկը։

[նկար 15-րդ էջի վրա]

Արիաս Մոնտանո

[նկար 16-րդ էջի վրա]

«Անտվերպենյան բազմալեզու Աստվածաշունչը» պարունակում է Աստվածաշնչի եբրայերեն տեքստը, լատիներեն «Վուլգատան», հունարեն «Յոթանասնիցը», ասորերեն «Պեշիթոն» և արամերեն թարգումը իրենց լատիներեն թարգմանություններով

[թույլտվությամբ]

By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet

[նկարի շնորհակալագիր 15-րդ էջի վրա]

Both images: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen