Աստուծոյ անունը Եբրայերէն Գրութիւններուն մէջ

Եբրայերէն չորս բաղաձայն տառերով ներկայացուած Աստուծոյ անունը (יהוה) մօտաւորապէս 7000 անգամ կ’երեւնայ Եբրայերէն Գրութիւններուն մէջ։ Որոշ թարգմանութիւններ, ինչպէս՝ Նոր աշխարհի թարգմանութիւն–ը, այդ չորս տառերը՝ քառատառը, «Եհովա» կը թարգմանեն։ Այս անունը ամէնէն յաճախ նշուած անունն է Աստուածաշունչին մէջ։ Ճիշդ է որ Աստուածաշունչի ներշնչեալ գրողները Աստուծոյ ակնարկելու համար շատ մը տիտղոսներ եւ նկարագրական բառեր գործածեցին, ինչպէս՝ «Ամենակալ», «Ամենակարող», «Բարձրեալ» եւ «Տէր», բայց քառատառը կամ քառագիրը միակ անձնական անունն է, որ գործածեցին Աստուած բնորոշելու համար։

Եհովա Աստուա՛ծ Աստուածաշունչի գրողները ուղղեց որ իր անունը գործածեն։ Օրինակի համար, ան Եսայի մարգարէն ներշնչեց որ գրէ. «Ես Եհովան եմ. իմ անունս այս է. իմ փառքս ուրիշին չեմ տար, ո՛չ ալ իմ պատիւս՝ կուռքերուն» (Եսայի 42։8)։ Աստուած սաղմոսերգուի մը գրել տուաւ. «Որպէս զի գիտնան թէ միայն դո՛ւն, որուն անունը Եհովա է, Բարձրեալ ես բոլոր երկրի վրայ» (Սաղմոս 83։18)։ Միայն Սաղմոսաց գիրքին մէջ,– որուն բովանդակած բանաստեղծութիւնները Աստուծոյ ժողովուրդին կողմէ կ’երգուէին եւ կ’արտասանուէին,– Աստուծոյ անունը բնագրին մէջ շուրջ 700 անգամ կ’երեւնայ։ Ուստի ինչո՞ւ Աստուածաշունչի շատ մը թարգմանութիւններ Աստուծոյ անունը չեն նշեր։ Իսկ ինչո՞ւ Նոր աշխարհի թարգմանութիւն–ը «Եհովա» ձեւը կը գործածէ։ Եւ «Եհովա» անունը ի՞նչ կը նշանակէ։

Ինչո՞ւ Աստուածաշունչի շատ մը թարգմանութիւններ Աստուծոյ անունը չեն նշեր։ Զանազան պատճառներ կան։ Ոմանք կը խորհին թէ Ամենակալ Աստուած պէտք չունի յատուկ անուն մը ունենալու, որ ինքզինք բնորոշէ։ Իսկ այնպէս կ’երեւնայ թէ ուրիշներ ազդուած են հրէական այն աւանդութենէն, որ կ’ըսէր թէ պէտք չէ Աստուծոյ անունը գործածուի, թերեւս այն վախով որ անիկա կը սրբապղծուի։ Ոմանք ալ այն գաղափարը ունին, թէ քանի որ Աստուծոյ անուան ճշգրիտ հնչումը յայտնի չէ, աւելի լաւ է պարզապէս տիտղոս մը գործածել, ինչպէս՝ «Տէր» կամ «Աստուած»։ Բայց հետեւեալ պատճառները կը փաստեն, որ այսպիսի առարկութիւններ անվաւեր են.

• Անոնք որոնք կ’առարկեն՝ ըսելով, թէ Ամենակալ Աստուած պէտք չունի յատուկ անուն մը ունենալու, կ’անտեսեն այն ապացոյցը թէ անոր Խօսքին հին ձեռագիրները,– ներառեալ՝ Քրիստոսի ժամանակէն առաջ մինչեւ օրս պահպանուած ձեռագիրները,– Աստուծոյ անձնական անունը կը կրեն։ Ինչպէս նշեցինք, Աստուած իր անունը շուրջ 7000 անգամ գրել տուաւ իր Խօսքին մէջ։ Յստակ է ուրեմն, որ Աստուած կ’ուզէ՛ որ իր անունը գիտնանք եւ գործածենք։

• Այն թարգմանիչները որոնք Աստուծոյ անունը կը ջնջեն առ ի յարգանք հրէական աւանդութեան, չեն ընդունիր հետեւեալ կարեւոր իրողութիւնը. ճիշդ է որ հրեայ դպիրներէն ոմանք մերժեցին արտասանել Աստուծոյ անունը, սակայն զայն չհանեցին իրենց ընդօրինակած Սուրբ Գրութիւններէն։ Մեռեալ ծովուն մօտ, Գումրանի մէջ յայտնաբերուած վաղեմի մագաղաթները բազմաթիւ տեղեր Աստուծոյ անունը կը նշեն։ Աստուածաշունչի կարգ մը թարգմանիչներ իրենց թարգմանութիւններուն մէջ կը յայտնեն, թէ Աստուծոյ անունը նշուած է բնագրին մէջ՝ զայն մեծատառ «ՏԷՐ» բառով փոխարինելով։ Այս է պարագան Նոր աշխարհաբար թարգմանութեան (2005), որ 879–րդ էջին մէջ կ’ըսէ. «Ներկայ թարգմանութեան մէջ անունն ու տիտղոսը իրարմէ զանազանելու համար՝ անունը գրուած է լման գլխագիրով, ՏԷՐ, որ կը փոխարինէ ‘Եահուէ’ն, իսկ տիտղոսը՝ փոքրատառով, Տէր»։ Բայց հետեւեալ հարցումները տակաւին անպատասխան կը մնան. այս թարգմանիչները ինչո՞ւ Աստուծոյ անունը ազատ անկախ փոխարինած կամ ջնջած են իրենց թարգմանութիւններէն, հակառակ անոր որ կ’ընդունի՛ն թէ անիկա հազարաւոր անգամներ նշուած է Աստուածաշունչին մէջ։ Ո՞վ անոնց իրաւունք տուաւ այդպիսի փոփոխութիւն մտցնելու։ Պատասխանը իրենց քովն է։

• Անոնք որոնք կ’ըսեն թէ Աստուծոյ անունը պէտք չէ գործածուի այն պատճառաւ որ անոր ճշգրիտ հնչումը յայտնի չէ, անդին ազատօրէն կը գործածեն «Յիսուս» անունը։ Բայց Յիսուսի առաջին դարու աշակերտները իր անունը արտասանեցին կերպով մը, որ այժմու քրիստոնեաներուն մեծամասնութեան արտասանած կերպէն շատ տարբեր է։ Հրեայ քրիստոնեաները զինք հաւանաբար Ե·շուա կը կոչէին, իսկ «Քրիստոս» տիտղոսին փոխարէն կ’ըսէին Մա·շիախ, կամ «Մեսիա»։ Յունախօս քրիստոնեաները զինք Ի·ի·սուս Խրի·սդոս կը կոչէին, իսկ լատինախօս քրիստոնեաները՝ Իեսուս Խրիսդուս։ Ներշնչման ներքեւ, յունարէնի թարգմանուած Յիսուսի անունը արձանագրուեցաւ Աստուածաշունչին մէջ, ինչ որ ցոյց կու տայ թէ առաջին դարու քրիստոնեաները իրենց լեզուին մէջ ծանօթ եղող բառը գործածեցին. եւ ասիկա տրամաբանական է։ Համանման կերպով, Աստուածաշունչի նոր աշխարհի թարգմանութեան յանձնախումբը տրամաբանական կը գտնէ գործածել «Եհովա» ձեւը, հակառակ անոր որ վաղեմի եբրայերէն լեզուով Աստուծոյ անունը ճիշդ այդպէս չէր արտասանուեր։

Նոր աշխարհի թարգմանութիւն–ը ինչո՞ւ կը գործածէ «Եհովա» ձեւը։ Քառագրին չորս տառերը (יהוה) արեւմտահայերէնով ԵՀՎՀ կը գրուին։ Վաղեմի եբրայերէն բոլոր գրաւոր բառերուն պէս, քառագիրը առանց ձայնաւորներու կը գրուէր։ Երբ մարդիկ այս վաղեմի լեզուն կը գործածէին, կարդալու ընթացքին հարկ եղած ձայնաւորները դիւրութեամբ կ’աւելցնէին։

Եբրայերէն Գրութիւնները ամբողջանալէն գրեթէ հազար տարի ետք, հրեայ ուսումնականներ հնարեցին առոգանութեան կէտեր կամ նշաններ, ցոյց տալու համար որ եբրայերէն կարդալու ընթացքին ո՛ր ձայնաւորները պէտք է գործածուին։ Բայց այդ ատեն, բազմաթիւ հրեաներ արդէն իսկ որդեգրած էին այն աւելորդապաշտ գաղափարը, թէ սխալ էր Աստուծոյ անձնական անունը արտասանել. ուստի անոնք փոխարինող արտայայտութիւններ գործածեցին։ Այնպէս կը թուի, որ երբ քառագիրը կ’ընդօրինակէին, փոխարինող արտայայտութիւններուն ձայնաւորները առին եւ Աստուծոյ անունը ներկայացնող չորս բաղաձայններուն վրայ աւելցուցին։ Հետեւաբար, այդ ձայնաւորի նշաններով գրուած ձեռագիրները մեզի չեն օգներ որոշելու, թէ վաղեմի եբրայերէնով Աստուծոյ անունը ճիշդ ինչպէ՛ս կ’արտասանուէր։ Ոմանք կը խորհին որ քառագիրը «Եահվէ» կ’արտասանուէր, մինչդեռ ուրիշներ ա՛յլ հաւանականութիւններ կու տան։ Մեռեալ ծովու մագաղաթներէն մէկուն մէջ,– որ Ղեւտացւոց գիրքէն մաս մը կը բովանդակէ յունարէնով,– Աստուծոյ անունը որպէս Եաօ տառադարձուած է։ Այդ ձեւէն զատ, նախկին յոյն գրագէտներ նաեւ առաջարկեցին գործածել հետեւեալ ձեւերը՝ Եաէ, Եա·պէ եւ Եա·ու·է։ Սակայն, կտրական ըլլալու պատճառ չկայ։ Պարզապէս չենք գիտեր թէ Աստուծոյ վաղեմի ծառաները ճիշդ ինչպէ՛ս արտասանեցին այս անունը եբրայերէնով (Ծննդոց 13։4. Ելից 3։15)։ Սակայն գիտենք՝ թէ Աստուած իր անունը կրկին անգամ գործածեց երբ իր ժողովուրդին հետ կը խօսէր, թէ անոնք զինք այդ անունով կը կանչէին, եւ թէ երբ ուրիշներու հետ խօսէին Աստուծոյ անունը ազատօրէն կը գործածէին (Ելից 6։2. Գ. Թագաւորաց 18։36. Սաղմոս 100։3)։

Ուստի Նոր աշխարհի թարգմանութիւն–ը ինչո՞ւ «Եհովա» ձեւը կը գործածէ։ Որովհետեւ Աստուծոյ անուան այդ ձեւը երկար պատմութիւն ունի շատ մը լեզուներու մէջ, ներառեալ՝ հայերէն լեզուի մէջ։ Շատ շրջաբերութիւն ունեցող Աստուածաշունչի արեւելահայերէն Արարատ թարգմանութիւնը (1896–ի հրատարակութիւն) աւելի քան 2300 անգամ կը գործածէ Աստուծոյ անունը։ Նաեւ, Աստուածաշունչի Արեւմտահայերէն թարգմանութիւնը (1853–ի հրատարակութիւն) Աստուծոյ անունը կը նշէ աւելի քան 400 անգամ։ Բառարան Սուրբ Գրոց–ը (1881–ի հրատարակութիւն) ամբողջ յօդուած մը տրամադրած է Աստուծոյ «Եհովա» անուան քննարկութեան համար։ 19–րդ եւ 20–րդ դարերուն ապրած բազմաթիւ հայ բանաստեղծներ եւ գրագէտներ Աստուծոյ անունը գործածեցին իրենց գործերուն մէջ, ցոյց տալով թէ անիկա իր այժմու ձեւով վաղուց ընդունուած էր։

Աստուծոյ անձնական անունը անգլերէն Աստուածաշունչին մէջ առաջին անգամ երեւցաւ 1530–ին, Ուիլիամ Թինտէյլի կողմէ թարգմանուած Հնգամատեանին մէջ։ Մեծայարգ աստուածաշնչագէտ՝ Ժոզեֆ Պրայնդ Ռոթըրհէմ բացատրեց, թէ ինչո՛ւ «Եահվէ»ի փոխարէն «Եհովա» գործածած էր իր 1911–ի աշխատասիրութեան մէջ (Studies in the Psalms)։ Ան ըսաւ որ կ’ուզէր գործածել Աստուծոյ «անուան այն ձեւը, որ Աստուածաշունչի միջին ընթերցողին համար աւելի ծանօթ էր (միեւնոյն ատեն՝ բոլորովին ընդունուած)»։ 1930–ին, ուսումնական Ա. Ֆ. Քրքբաթրիք համանման միտք մը հաղորդեց «Եհովա» անուան ձեւի գործածութեան առնչութեամբ։ Ան ըսաւ. «Այդքան կարեւոր չէ, թէ ճիշդ ինչպէ՛ս կը հնչուէր, այլ կարեւոր է ընդունիլ, թէ անիկա Յատուկ Անուն մըն է եւ ոչ թէ պարզապէս տիտղոս մը, ինչպէս՝ ‘Տէր’»։

«Եհովա» անուան իմաստը ի՞նչ է։ Եբրայերէնով, «Եհովա» անունը ծագում առած է եբրայերէն բայէ մը, որ «ըլլալ» կը նշանակէ, եւ կարգ մը ուսումնականներ կը խորհին, թէ անունը այդ եբրայերէն բային պատճառականը ցոյց կու տայ։ Արդ, ըստ Աստուածաշունչի նոր աշխարհի թարգմանութեան յանձնախումբին, Աստուծոյ անունը կը նշանակէ՝ «Ան կը պատճառէ ըլլալ»։ Ուսումնականներ այս անուան իմաստին շուրջ զանազան կարծիքներ ունին. հետեւաբար չենք կրնար կտրական ըլլալ։ Ամենայն դէպս, այս սահմանումը իրապէս կը յարմարի Եհովայի դերին որպէս ամէն բանի Ստեղծիչը ե՛ւ իր նպատակը Իրագործողը։ Ան ոչ միայն պատճառեց որ ֆիզիքական տիեզերքն ու մտացի արարածները գոյութիւն ունենան, հապա ինչ որ ալ պատահի, ան միշտ կը պատճառէ որ իր կամքն ու նպատակը կատարուին։

Հետեւաբար, «Եհովա» անուան իմաստը չէ սահմանափակուած այդ անուան առնչուող բայով, որ նշուած է Ելից 3։14–ի մէջ, ուր կ’ըսէ. «Ես եմ ՈՐ ԷՆ», կամ «Ես պիտի ըլլամ ինչ որ կ’ուզեմ ըլլալ»։ Այդ բառերը լիովին չեն բացատրեր Աստուծոյ անուան իմաստը։ Հապա Աստուծոյ անձնաւորութեան երեսակներէն մէկը կը յայտնեն, ցոյց տալով թէ ան իւրաքանչիւր պարագայի ներքեւ հարկ եղածը կ’ըլլայ, որպէսզի իր նպատակը իրագործէ։ Ճիշդ է որ «Եհովա» անունը կրնա՛յ պարփակել այս գաղափարը, բայց չէ սահմանափակուած այն բանով թէ Աստուած ի՛նք ինչ կ’ընտրէ ըլլալ։ Անիկա նաեւ կը նշանակէ, որ Եհովան կը պատճառէ որ իր ստեղծագործութի՛ւնը ըլլայ կամ ընէ որեւէ բան որ անհրաժեշտ է՝ իր նպատակի իրագործման համար։