«Եւ սակայն անիկա կը դառնա՜յ»

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉԸ կը սորվեցնէ ինչպէս երկինք երթալ եւ ո՛չ թէ երկինքը ինչպէս կ’երթայ», ըսաւ ԺԶ. դարու Իտալացի գիտնական եւ հնարիչ Գալիլէիոս Գալիլէ։ Այսպիսի գաղափարներ զինք Հռովմէական Կաթողիկէ Եկեղեցիին հետ պայքարի մէջ ձգեցին, որ սպառնաց զինք չարչարել եւ բանտարկել։ Շուրջ 350 տարիներ ետք, եկեղեցին վերաքննեց Գալիլէիոսի հանդէպ իր ունեցած վերաբերմունքը։ Գալիլէիոսի օրերուն տեղի ունեցածը կոչուած է «փորձառական գիտութեան եւ կոյր վարդապետականութեան միջեւ բախում մը»։

Ներկայիս, ճշմարտութիւնը փնտռողները կրնան սորվիլ Գալիլէիոսի փորձառութենէն։ Բայց ինչո՞ւ այսպիսի բախում մը տեղի ունեցաւ։ Այդ ժամանակ ընդունուած գիտական տեսութիւններուն վրայ ակնարկ մը նետելը պիտի հայթայթէ մեզի պատասխանը։

ԺԶ. դարու կիսուն, ոմանք կը խորհէին թէ երկիրը տիեզերքին կեդրոնն էր։ Կը կարծուէր թէ մոլորակները կատարեալ շրջանակներու ծիրին մէջ կը թաւալէին։ Թէեւ գիտականօրէն փաստուած չէին, սակայն այս գաղափարները հաւատքով ընդունուած էին որպէս հաստատուած իրողութիւններ։ Արդարեւ, գիտութիւնը իր «խորհրդաւոր գաղափարներ»ով, կրօնքէն կարելի չէր անջատել։

Այսպիսի աշխարհի մը մէջ ծնաւ Գալիլէիոս յարգուած ընտանիքի մը մէջ, 1564–ին, Պիսա։ Իր հայրը կ’ուզէր որ ան բժշկութիւն ուսանի, բայց խուզարկու մտքով տղան ուսողութիւնով հրապուրուած էր։ Ժամանակի ընթացքին, որպէս գիտութեան ուսուցիչ, ան անշարժութեան մասին որոշ սկզբունքներ գտաւ։ Երբ Հոլանտայի նոր հեռադիտակներուն նկարագրութիւնը հասաւ իրեն, ան մեծապէս բարելաւեց անոր ձեւը եւ իր անձնական գերակայ գործիքը շինեց։ Զայն լարեց դէպի երկինք եւ իր սորված բաները հրատարակեց իր առաջին գրքին մէջ՝ Աստղային Բանբերը (Sidereus Nuncius) խորագրով, իր սերունդին ծանօթացնելով Լուսնթագին չորս լուսինները։ 1611–ին, ան կանչուեցաւ Հռովմ, ուր իր գիւտերը ներկայացուց Հռովմէական Համալսարանին (Collegio Romano) Յիսուսեաններուն։ Անոնք պատուեցին զինք բանախօսութեամբ մը, որու մէջ ընդունեցին իր գիւտերը։

Եկեղեցիին Կողմէ Հակակշռուած Ուսուցումներ

Գալիլէիոս Հռովմէ մեկնելէ առաջ, հեղինակաւոր Յիսուսեան մը՝ Կարտինալ Պէլլարմին՝ դրդեց որ Գալիլէիոսի ուսուցումները հետազօտութեան ենթարկուին։ Գալիլէիոս կը հաւատար որ ստեղծագործութիւնը կը կառավարուէր այնպիսի օրէնքներով, զորս մարդիկ զայն ուսումնասիրելով կրնային սորվիլ։ Կաթողիկէ Եկեղեցին կը հակառակէր այս տեսակէտին։

Նոյնիսկ կարգ մը աստղագէտներ կ’առարկէին Գալիլէիոսի կարծիքին։ Անոնք կը հաւատային որ անկարելի էր որ հեռադիտակ մը իրողութիւնը ճշգրտօրէն յառաջացնէր եւ ուրեմն այս գիւտը խաբկանք մըն էր։ Վարդապետ մը նոյնիսկ ըսաւ որ տեսնուած աստղերը ակնաբիւրեղին վրայ գծուած էին։ Երբ Գալիլէիոս լուսնային լեռները երեւան հանեց, հաստատելով որ երկնային մարմինները կատարելապէս բոլորաձեւ չեն, Կալվիոս վարդապետ հակադրեց ըսելով թէ լուսինը բիւրեղին մէջ զետեղուած էր, այնպէս որ թէեւ անհատ մը կրնար զայն տեսնել լեռներու մէջէն, բայց անիկա տակաւին կատարեա՜լ գունդ մըն էր։ Առ ի պատասխան Գալիլէիոս ըսաւ. «Ասիկա երեւակայութեան գեղեցիկ հնարք մըն է»։

«Բնութեան Գիրք»էն կարդալու փափաքը՝ ինչպէս ինք կը կոչէր ստեղծագործութեան ուսումնասիրութիւնը՝ Գալիլէիոսի առաջնորդեց Լեհ աստղագէտ Նիկողայոս Կոպեռնիկոսի երկերուն։ 1543–ին, Կոպեռնիկոս հրատարակած էր գիրք մը, որու մէջ կը պատճառաբանէր թէ երկիրը արեւուն շուրջ կը դառնայ։ Գալիլէիոս ստուգեց ասիկա։ Սակայն, ասիկա պատճառ եղաւ որ Գալիլէիոս իր օրուան գիտական, քաղաքական եւ կրօնական հակառակութեան արժանանայ։

Թէեւ թուարկութեան համար Կաթողիկէ Եկեղեցին Կոպեռնիկեան աստղագիտութիւնը կը գործածէր, ինչպէս Զատկուայ տօնին համար, սակայն անիկա Կոպեռնիկոսի գաղափարները պաշտօնապէս չէր որդեգրած։ Եկեղեցական նուիրապետութիւնը կը պաշտպանէր Արիստոտէլի վարկածը թէ երկիրը տիեզերքին կեդրոնն էր։ Հետեւաբար, Գալիլէիոսի նոր գաղափարները ասպարէզ կը կարդային անոնց համբաւին եւ հեղինակութեան։

Թէեւ ամբողջ Եւրոպայի մէջ, անկախ գիտնականներ կը ջանային հաստատել Կոպեռնիկեան դրութիւնը, սակայն անոնք կը բաւարարուէին անոր մասին խօսիլ ակադեմական աշխարհին մէջ։ Այդ հիման վրայ Կաթողիկէ Եկեղեցին անոնց ազատ կը ձգէր։ Գալիլէիոս ոչ թէ Լատիներէն, այլ՝ հասարակ Իտալերէնով գրեց եւ այս կերպով իր գիւտերը ժողովրդականացուց։ Կղեր դասակարգը խորհեցաւ որ ան ո՛չ միայն իրենց ասպարէզ կը կարդար, այլ նաեւ՝ Աստուծոյ Խօսքին։

Գիտական Դասագիրք մը Չէ

Անշուշտ, տիեզերքին մասին իրողութիւններ երեւան հանելը իրապէս ասպարէզ մը կարդալ չէր Աստուծոյ Խօսքին։ Այդ Խօսքը ուսումնասիրողները կը գիտակցին որ անիկա գիտական դասագիրք մը չէ, թէեւ ճշգրիտ է երբ գիտական նիւթեր կը շօշափէ։ Անիկա գրուեցաւ հաւատացեալներուն հոգեւոր զարգացման համար եւ ո՛չ թէ անոնց բնագիտութիւն ուսուցանելու համար։ (Բ. Տիմոթէոս 3։16, 17) Գալիլէիոս համաձայն էր։ Ան թելադրեց որ երկու տեսակ լեզուներ կային Աստուածաշունչին մէջ. գիտութեան որոշ արտայայտութիւններ եւ ներշնչեալ գրողներու առօրեայ բառեր։ Ան գրեց. «Սուրբ Գրութիւններուն մէջ կարիքը կայ ... ասոնք յարմարցնել հասարակ ժողովուրդին հասկացողութեան, շատ բաներ ըսել որոնք տարբեր կը թուին (բառերուն իմաստը) բացարձակ ճշմարտութենէն»։

Ասոր օրինակները կան Աստուածաշունչի շատ մը համարներու մէջ։ Անոնցմէ մէկն է Յոբայ 38։6–ը, ուր Աստուածաշունչը երկրին «հիմեր»ուն եւ «անկիւնին քար»ին մասին կը խօսի։ Ոմանք այս համարը սխալ կերպով գործածեցին ցոյց տալու համար թէ երկիրը անշարժ է։ Այսպիսի արտայայտութիւններ երկրին գիտական նկարագրութիւնը չեն տար, այլ՝ բանահիւսութիւններ են երկրի ստեղծագործութիւնը բաղդատելով շէնքի մը շինարարութեան հետ, որու Վարպետ Շինարարը Եհովան է։

Կենսագիր Լ. Կէյմոնադ կը նշէ՝ Գալիլէիոս Գալիլէ խորագրով իր գրքին մէջ. «Նեղմիտ աստուածաբաններ որոնք կ’ուզէին գիտութիւնը սահմանափակել սուրբ գրային պատճառաբանութեան հետ, միմիայն կը վարկաբեկէին Աստուածաշունչը»։ Անձնասէր պատճառներով, յամառ անհատներ ասիկա է որ ըրին։ Նամակ մը յղուեցաւ Սրբազան Աթոռ, կոչ ընելով որ քննարկութեան ենթարկեն Գալիլէիոսը։

Փետրուար 19, 1616–ին, Կաթողիկէ աստուածաբաններու երկու տուեալներ ներկայացուեցան. (1) «Արեւը տիեզերքին կեդրոնն է» եւ (2) «երկիրը տիեզերքին կեդրոնը չէ»։ Փետրուար 24–ին, անոնք այս գաղափարները յիմարական եւ հերետիկոսական նկատեցին։ Անոնք հրամայեցին որ Գալիլէիոս այսպիսի վարկածներ չպաշտպանէ եւ չուսուցանէ։

Գալիլէիոսը լռութեան մատնուեցաւ։ Ո՛չ միայն Կաթողիկէ Եկեղեցին անոր դէմ էր, այլ նաեւ՝ իր բարեկամները անզօր էին իրեն օգնելու։ Ան պարզապէս ինքզինք նուիրեց գիտական հետազօտութեան։ Եթէ 1623–ին, Պապը չփոխուէր, անոր մասին դարձեալ այլեւս լսած պիտի չըլլայինք։ Սակայն, նոր Քահանայապետը՝ Ուրպանոս Ը.՝ մտաւորական մըն էր եւ թիկունք կը կանգնէր Գալիլէիոսի։ Լուր հասաւ Գալիլէիոսի որ պապը հակառակ չէր նոր գրքի մը հրատարակութեան։ Ան նոյնիսկ տեսակցութիւն մը ունեցաւ պապին հետ։ Պապին այս երեւութական լայնամտութենէն քաջալերուած, Գալիլէիոս գործի լծուեցաւ։

Թէեւ Գալիլէիոսի՝ Աշխարհի Երկու Գլխաւոր Դրութեանց Մասին Երկխօսութիւն երկը առաջին անգամ Կաթողիկէ Եկեղեցիին արտօնութեան ներքեւ հրատարակուեցաւ 1632–ին, բայց պապական խանդավառութիւնը շուտով թառամեցաւ։ Երկրորդ անգամ ըլլալով, Գալիլէիոս կանչուեցաւ Հաւատաքննութեան ներկայանալու, 70 տարեկանին։ Քանի որ որպէս հերետիկոս կասկածի ամբաստանութիւն մը կար, նախ կը պահանջուէր որ բացատրութիւն տրուէր գիրքը հրատարակելու եկեղեցիին արտօնութեան մասին եւ պնդեցին որ Գալիլէիոս խարդախութեամբ ծածկած էր Կոպեռնիկութիւն ուսուցանելու վրայ եղած նախկին բանադրանքը։ Քանի որ Երկխօսութիւնը կը բաղդատէր աստղագիտական դրութիւններ, մէջ ըլլալով Կոփեռնիկոսինը, փաստարկուեցաւ որ անիկա դրուած բանադրանքը կը դրժէր։

Գալիլէիոս պատասխանեց որ իր գիրքը կը քննադատէր Կոպեռնիկոսը։ Ասիկա տկար ինքնապաշտպանութիւն մըն էր, քանի որ գրքին մէջ Կոպեռնիկոսի տեսութիւնը որպէս ամենէն համոզիչը տրուած էր։ Ասկէ զատ, պապին խօսքերը գրքին մէջ դրուած էին շատ անհետաքրքիր անձնաւորութեան՝ Սիմփլիչիոյի բերնին մէջ, այսպիսով անպատուելով Պապ Ուրպանոս Ը.։

Գալիլէիոս Հերետիկոսութեամբ Դատապարտուած

Գալիլէիոս յանցաւոր հանուեցաւ։ Արդէն հիւանդ ըլլալով եւ մինչեւ իր խօսքը ետ առնելու չարչարանքի սպառնալիքին դիմաց գտնուելով, ան հերքեց իր խօսքը։ Ան ծնրադիր երդուեց. «Ըսուած յանցանքները եւ հերետիկոսութիւնները ... կը լքեմ ...։ Ասկէ ետեւ բնաւ պիտի չխօսիմ ... այնպիսի խօսքեր որոնք իմ վրաս կրնան բերել այսպիսի կասկածներ»։ Հետաքրքրական է, սակայն, որ կ’ըսուի թէ ոտքի ելլելէ ետք, ան ոտքը գետին զարկաւ եւ մրմռաց. «Eppur si muove!» [Եւ սակայն անիկա կը դառնա՜յ]։

Ան ցկեան բանտարկութեան դատապարտուեցաւ, որմէ ինը տարի ետք մահացաւ։ 1634–ին գրած նամակի մը մէջ, ան կ’ըսէր. «Իմ կարծիքներէս որեւէ մէկը չէ որ դժբախտութեանս դուռ բացաւ, այլ՝ Յիսուսեաններուն հաճութիւնը չունենալս»։

1822–ին, անոր գրքին վրայէն բանադրանքը վերցուեցաւ։ Սակայն, միայն 1979–ին էր որ Յովհաննէս–Պօղոս Բ. Պապը վերաքննութեան ենթարկեց հարցը եւ ընդունեց որ Գալիլէիոս «շատ տառապած էր ... Եկեղեցիին մարդոց եւ կազմակերպութիւններուն կողմէ»։ Վատիկանի L’Osservatore Romano օրաթերթին մէջ, Մարիօ Տ’Ատիօ, Գալիլէիոսի 1633–ի դատապարտութիւնը վերաքննելու համար, Յովհաննէս–Պօղոս Բ. Պապին կողմէ կազմուած մասնաւոր յանձնաժողովին կարկառուն դէմքերէն մէկը, ըսաւ. «Գալիլէիոսի այդպէս կոչուած հերետիկոսութիւնը անհիմն է, թէ՛ աստուածաբանականօրէն եւ թէ կանոնագրական օրէնքով»։ Ըստ Տ’Ատիոյի, Հաւատաքննական ատեանը հեղինակութեան իր սահմանը անցաւ. Գալիլէիոսի վարկածները հաւատքի ո՛չ մէկ երեւոյթ կը դրժէին։ Վատիկանի լրագիրը ընդունեց որ Գալիլէիոսի հերետիկոսութեամբ դատապարտութիւնը անհիմն էր։

Գալիլէիոսի փորձառութենէն ի՞նչ կը սորվինք։ Քրիստոնեայ մը պէտք է հասկնայ որ Աստուածաշունչը գիտական դասագիրք մը չէ։ Երբ Աստուածաշունչին եւ գիտութեան միջեւ հակասութիւն մը երեւնայ, պէտք չունի ամէն «անհամաձայնութիւն» շտկելու։ Վերջապէս, Քրիստոնեայի մը հաւատքը կը հիմնուի ո՛չ թէ գիտական հեղինակութեան վրայ, այլ՝ ‘Քրիստոսի մասին եղած խօսքին վրայ’։ (Հռովմայեցիս 10։17) Ասկէ զատ, գիտութիւնը անդադար կը փոխուի։ Վարկած մը, որ այսօր Աստուածաշունչին կը հակասէ եւ ժողովրդական է, կրնայ վաղը յայտնաբերուիլ որ սխալ է եւ մերժուիլ։

Բայց երբ Գալիլէիոսի պարագային կը մատնանշեն, փաստելու համար թէ կրօնքը դէմ է գիտութեան, գիտնականները լաւ կ’ընեն յիշելով որ Գալիլէիոսի գիւտը իր օրուան հետազօտական հաստատութիւններուն կողմէ ընդունուած չէր։ Բայց ժամանակակից խորհելակերպին հակառակը, Աստուածաշունչը համաձայն էր այդ ճշմարտութեան հետ։ Աստուծոյ Խօսքը վերաքննուելու կարիքը չունեցաւ։ Կաթողիկէ Եկեղեցիին կողմէ Աստուածաշունչի սխալ մեկնումը խնդիր յարուցանեց։

Ամէն մարդ տիեզերքին բացարձակ ներդաշնակութենէն եւ բնական օրէնքէն մղուած, Ստեղծիչ Եհովա Աստուծոյ հանդէպ աւելի մեծ գնահատութիւն մը պէտք է զարգացնէ։ Գալիլէիոս հարցուց. «Գործը՝ Խօսքէն նուա՞զ վեհ է»։ Առաքեալը կը պատասխանէ. «Աներեւոյթ բաները [Աստուծոյ յատկութիւնները] աշխարհի սկիզբէն ստեղծուածներովը կ’իմացուին, կը տեսնուին»։—Հռովմայեցիս 1։20