I Biblia—Mapammakatalakkan nga Paggafuan na Kinakurug
Ta interu historia, ikwenta na aru nga totolay i Biblia nga mapammakatalakkan nga paggafuan na kinakurug. Minillion sangawe i tumuttuttul ta tuttudduna. Ngem ibilang gapa na tanakuan nga ari importante onu pinadda-padday laman i Biblia. Anni i makagim? Egga kari ta Biblia i kinakurug?
NU NGATTA MAPAMMAKATALAKKAMMU I BIBLIA
Kunnasim masiguradu nga mapammakatalakkammu i Biblia? Nonopammu yaw: Nu kana-kanayun nga makkagi tu kurug i kofummu, siguradu nga pammakatalakkammu yayya. Kagitta natun nga kofun, kana-kanayun kari nga makkagi tu kurug i Biblia? Innan i angngarigan ira.
Makkagi tu Kurug i Nattura Ira
Makkagi tu kurug i nattura ira ta Biblia, anna kinagida paga lagu i kamali anna pakkurangadda ira. Angngariganna, nitura ni profeta Jonas i arianna pattuppal ta Dios. (Jonas 1:1-3) Kakuruganna, binalinna i libru ta Biblia nga niturana ta pakkagina nu kunnasi yayya nitunung na Dios, ngem arianna ngana nirekord i kingnguana nga panguli. (Jonas 4:1, 4, 10, 11) Ipasingan na pakkagi tu kurug na nattura ira ta Biblia i pangayada ta kinakurug.
Praktikal i Tabarangna
Kanayun kari nga praktikal i tabarang na Biblia? Wan. Angngariganna, kunnaw i kagian na Biblia nu kunnasi makkasta i relasiottam ta tanakuan: “Kuan nu gafu ta ikattolay nu i ikaya nu nga kuad-da nikamu.” (Mateo 7:12) “I malumamo nga tabbag ay wawwananna i patu na ulu, ngem i mataki nga uvovug ay mangigafu tu poray.” (Proverbio 15:1) Wan, praktikal lagapa i Biblia adde sangawe.
Fustu nu Meyannung ta Historia
Aru ta nadiskubre na arkeologo ira ta nappasa nga daga-ragun i mamakurug ta totolay, lugu-lugar, anna ta nesimmu ira nga nakagi ta Biblia. Innattam i ebidensia na tadday nga detalye. Kagian na Biblia nga ta tiempo ni Nehemias, “mangitattallung tu manango anna ngamin nga klase na produkto” i taga-Tiro ira (taga-Fenicia ira naggafu ta Tiro) nga maddian ta Jerusalem.—Nehemias 13:16.
Egga kari ebidensia nga mamakurug taw nga teksto ta Biblia? Egga. Nadiskubre na arkeologo ira nga egga i produkto ira ta Israel nga naggafu ta Fenicia nga mangipasingan nga makkinnalaku tu produkto i dua nga nasion. Nakokkog paga ta Jerusalem i tulu-tulang na manango nga naggafu ta Mediteraneo. Kurugan na arkeologo ira nga niyangay tatun na negosiante ira i manango naggafu ta arayyu nga pipi na bebay. Ta paggigiammu ta ebidensia ira, kinagi na tadday nga iskolar: “Dakal i posibilidad nga nesimmu i nakagi ta Neh[emias] 13:16 nga nallaku tu manango ta Jerusalem i taga-Tiro ira.”
Fustu nu Meyannung ta Siensia
Primeru ngana nga meyannung ta relihion anna historia i Biblia. Ngem fustu gapa i kagian na Biblia nu meyannung ta siensia. Innan i tadday nga angngarigan.
Ma-3,500 dagun ngana i nappasa, kinagi na Biblia nga “awan” tu nakebesingan na planeta nga davvun. (Job 26:7) Dakal i neruman naw ta pinadda-padday ira nga istoria nga makkagi nga agga-gataw ta danum onu mappoloppotung i planeta nga davvun onu agga-kattu yaw na higante nga dagga. Ma-1,100 dagun kabalin nga netura i libru na Job, mangurug lagapa i totolay nga imposible nga awan tu nakebesingan na davvun anna mawag nga egga nakepotunganna. Tagga ta 1687 laman, 300 dagun paga laman i nappasa, nipublisa ni Isaac Newton i nadiskubrena meyannung ta grabidad anna niyesplikana nga pattalupaddianan na ari masingan nga fuersa i planeta nga davvun ta orbit na. Pakurugan naw nga nadiskubre na siensia i kinagi na Biblia maturu 3,000 dagun ngana i nappasa!
Fustu i Profesiyana Ira
Eksakto kari nga natuppal i aru nga profesiya ta Biblia? Angngariganna: I profesiya ni Isaias meyannung ta kadaral na Babilonia.
I Profesiya: Ta mekawalu siglo B.C.E., niprofesiya na tadday ta nattura ta Biblia nga si Isaias nga i Babilonia—nga mabbalin paga laman tu sentro na makapangngua nga imperio—ay maffu noka anna awan ngana tu maddian tatun. (Isaias 13:17-20) Ningaganan paga lagu ni Isaias i lalaki nga mangituppal taw—si Ciro. Nidetalyena paga i istratehiya ni Ciro nga ‘pamaganna’ i bannag ira. Niprofesiyana gapa nga mebattang nga agga-vuka i trangka ira na siudad.—Isaias 44:27–45:1.
I Ketuppalanna: Ma-200 dagun kabalin na profesiya ni Isaias, inatake na patul na Persia i Babilonia. I ngaganna? Ciro. Megafu ta daddarakal i pader na Babilonia, inusa ni Ciro i Bannag Eufrates nga nakapalevu ta siudad. Nakkokkog tu kanal i suddaluna ira tapenu melisi i danum. Minababbaw i danum adde ta makadaki ngana i suddalu ira ni Ciro megafu ta magadde ngana laman ta uffu i danum ta lawan na pader na siudad. Kassorpresa ta nakattaman na taga-Babilonia ira nga iserra i trangka ira nga naka-arubang ta bannag! Nakatallung gafu i suddalu ira ni Ciro ta Babilonia anna sinakupda yatun.
Ngem egga paga nabattang nga detalye: Ari ngana kari napaddianan i Babilonia? Ta piga nga siglo, egga lagapa i naddian ira tatun. Ngem sangawe, pakurugan na dabba na bata-batu na Babilonia—aranni ta Baghdad, Iraq—nga interamente nga natuppal i profesiya na Biblia. Talaga mapammakatalakkan i Biblia nu makkagi yaw tu mesimmu ira ta mappange.