Ẹga ọ-Da Ụbwọ ka nya Ụpwụ ọ-Kpa Jẹ́ Ang nya Ọhịhị Bala Ụkụrwọ — ẸGA KÁ APWỤ ỊHYẸ KAA JI I-INTANẸTỊ nya ị-Watchtower

Ẹga ọ-Da Ụbwọ ka nya Ụpwụ ọ-Kpa Jẹ́ Ang nya Ọhịhị Bala Ụkụrwọ

ỌYA ỌHỌHẸ 6-12

ANG ỤDỤ BWU OMYI ẸLA NYA OHE OLUHYE | ỌMWỤ ỌDADA 1-2

“IJihova Họ Ọhịhị Ám̀ Odehe Ọlẹ”

(Ọmwụ Ọdada 1:3, 4) Ụka ọọwa, Ohe Oluhye yẹkẹẹ, “Ahịgboo, chị ka ẹga myị́ ẹga nya odehe ọlẹ mẹ.” Ọọwa lẹ, ahịgboo a chị odehe ọlẹ wuu jaabwọ ká Ohe Oluhye ya lẹlẹ. ⁴ Ụka ká Ohe Oluhye yẹ ahịgboo ọọwa, ọ họ́ọ lụmẹ. Ụka ọọwa, Ohe Oluhye chị ahịgboo ọọwa ebwo hi ukpowu.

(Ọmwụ Ọdada 1:6) Ohe Oluhye myịmyị ya ẹla lẹnụtụrụ oheeye yẹkẹẹ, “Egbamwụ, hyeehe ká chị enyi oluhye bala enyi oleji ẹbwọ hi awụlẹ mẹ.”

(Ọmwụ Ọdada 1:9) Ohe Oluhye myịmyị yẹkẹẹ, “Enyi ọlịpyị chị ebwo hi ịpyị chajị ká ịpyị a hyeehe mẹ.” Ọọwa lẹ, enyi oleji a chị ebwo hi ịpyị ịnyịlẹhị lẹlẹ.

(Ọmwụ Ọdada 1:11) Ohe Oluhye myịmyị yẹkẹẹ, “Anụ apwụ bala amẹ wuu tụ ekeji ị-nwụ egbe bala ekeji i-ju ajẹ la datị-datị, anụ bwu kpehe bwu ịpyị mẹ.” Ọọwa lẹ, ị bwu kpehe ịnyịlẹhị lẹlẹ.

it-1-E 527-528

Ang Ọhọhọ

Lẹnụtụrụ ọhọhẹ, Ohe Oluhye yẹkẹẹ, “Ahịgboo, chị ka ẹga myị́ ẹga nya odehe ọlẹ mẹ,” ọọwa lẹ, ahịgboo a kpehe bwu ẹpwụ nya egbamwụ lẹlẹ, nanana nyori ụka ọwẹ ị jẹ́ ẹga ká ahịgboo ọọwa wẹẹ kpehe bwu wẹ odehe ọlẹ lẹka. Ọ lala o-ri iwe-ahụrụ ọọwa nyị juwa dọmwụ dụmwọ-dụmwọ ịnyịnyịịnyị jaabwọ ká ọngọ yẹ oja da ọlẹ kọ ri J. W. Watts ya: “Ọọwa lẹ, ahịgboo a dọmwụ nyọka wẹ kaka ji dụmwọ-dụmwọ lẹlẹ.” (Ọmwụ 1:3, A Distinctive Translation of Genesis) Ohe Oluhye kpa ebwo ọchịchị warị wẹ ẹpwarịrị nya ahịgboo bala ukpowu, ọọwa lẹ, ọ wụrụ ahịgboo nya ahyẹẹnụ lẹ, ọ wụrụ ukpowu nya odu ịnyịnyị lẹlẹ. Ọọwa mẹjẹ nyori odehe ọlẹ wuu juwa pyi dagaga ju ụ-ụwa ẹga ọlẹ kọ godayị rịrị, juwa dọrị dagaga ju ẹnụ ịnyịnyịịnyị, chajị ká ọmwẹnụ-ụtụrụ bala ọmwẹnụ-obyi ka juwa yẹ ahịgboo bala ukpowu hi ha awụlẹ ịnyịnyịịnyị.—Ọmwụ 1:3, 4.

Lẹnụtụrụ oheeye Ohe Oluhye kpa ebwo ọchịchị wẹ ẹpwarịrị nya “enyi oluhye bala enyi oleje.” Enyi ohe hi jam odehe ọlẹ wẹẹ, ma, enyi ọlẹ kọ lụmẹ gu tị chị ebwo rụ ka uhye-ọgba nya egbamwụ. Ọọwa lẹ, egbamwụ a juwa ẹ-ẹpwarịrị nya enyi imimyiye iwe lele. Ọọwa Ohe Oluhye a wụrụ egbamwu ọọwa nya epwoohe lẹlẹ, ma e-epwoohe ọlam-ọlam kpangga ị ti wẹẹ ya ẹla rụ ka, chajị ụka ká enyi chị ebwo rụ ka uhye lẹ, ị́ ya nyori enyi ọọwa nyị da koko ju ịdịchụ iluhye lee ang ịkịla ịlẹ kị juwa u-uhye nya egbamwụ kpong-kpong ka.—Ọmwụ 1:6-8; yẹ EXPANSE.

Lẹnụtụrụ ọhata, bwula ongiri nya ụkụrwọ ẹbyẹbyị nya Ohe Oluhye, ọ tụ enyi kaka guru ẹ-ẹga ookpokpo lẹ ọpyị ọchọrụ a hyeehe lẹlẹ. Ọọwa lẹ, Ohe Oluhye a wụrụ ọpyị ọọwa nya Odehe lẹlẹ. Ẹnụtụrụ ọwẹ-ọwẹ, Ohe Oluhye a da itiwe nya ọhịhị u-uhye nya uhweyi nya ang lẹ, ọọwa lẹ, apwụ bala amẹ bala ekeji ị-nwụ egbe a wẹ kaka ji lẹlẹ. Ang ịịwa a kụ chịng wẹ kaka ji ụbwaa lee ang ịịwa ọ-yẹ bwu ẹpwụ nya ọhẹ kaka ri ọkịla kpong-kpong ka ịnyịnyị. Ọnyọnyọọnyị lẹpwụ nya ebwo nya ang ịta ịwẹ ka jẹ́-ẹ bwu anyị jaabwọ ká “ụma” nyaa la.—Ọmwụ 1:9-13.

(Ọmwụ Ọdada 1:14) Ụka ọọwa, Ohe Oluhye myịmyị yẹkẹẹ, “Anụ ang ị-hu ahịgboo ha, anụ hyeehe ụ-ụwa o-oye ọlaanyị nya egbamwụ oluhye-ọgba, kanụ chị ahị ọpyẹpyẹ ebwo hi odu ohihi mẹ. Chajị, ka ụka nya ịnyịrọ ochipwuu bala ụka nya ohu ọhọhọ, tụ ụka nya uhyọọ bala ụka nya inehe ka jẹ-ẹ ji mẹ. Ka ụtụrụ ọwawa bala epwihi ọwawa bala ọya ọwawa bala ẹka ọwawa ka jẹ-ẹ ji ịnyịnyị mẹ.”

(Ọmwụ Ọdada 1:20) Ụka ọọwa, Ohe Oluhye myịmyị yẹkẹẹ, “Anụ ụma nya ang myị ang ịlọhịhị, ịlẹpwụ nya enyi wuu, anụ ji mẹ. Anụ ịchịnụ wuu bala ang myị ang ịhụhụ wuu, anụ ji ịnyịnyị mẹ.” Ọọwa lẹ, ịịwa wuu a juwa ịnyịlẹhị jaabwọ ka Ohe Oluhye ya lẹlẹ.

(Ọmwụ Ọdada 1:24) Ohe Oluhye myịmyị ya ẹla yẹkẹẹ, “Anụ iyo ehe wuu tụ ụma nya iyo ịlẹpwa wuu datị-datị bala anụ iyo ịlẹ wuu kanụ kaa kpa apwụ nyanụ gbileji bala anụ ụma nya iyo ịlẹpwamẹ wuu datị-datị, anụ ji mẹ.” Ọọwa lẹ, ụma nya iyo ehe ịwẹ wuu a jam odehe ọlẹ ịnyịlẹhị jaabwọ ka Ohe Oluhye ya lẹlẹ.

(Ọmwụ Ọdada 1:27) Ịịwẹ, Ohe Oluhye a bwu họ ọngịnyị ehe la ụma nya ịlọmwụ, chajị ka ọngịnyị ehe ọọwa ka ju abwụma nya Ohe Oluhye lẹ. Ịnyị, Ohe Oluhye a họ ọlẹng nya ọgbanyẹ-ọgbanyẹ lẹlẹ.

it-1-E 528 ¶5-8

Ang Ọhọhọ

Ọ chịla kahị ka jẹ́ ịnyịnyị nyori, ị kpa omyi ẹla nya iHiburu ọlẹ kọ ri ʽa·sahʹ, ká etu nyamwụ ri “ọ-ka họ ká ang ka wẹ ka ji” ya ẹla, nyọka mẹjẹ nyori iJihova nyị họ ẹnụ, ọya bala ịdịchụ tata ene nya Ẹnụtụrụ Ohene lẹ. Lẹnụtụrụ ohene Ohe Oluhye a dọmwụ nyọka “họ” ang ịwe, dudu kị juwa ya ahịgboo ha odehe bala u-uhye-ọgba lẹlẹ. Ụka kị ya nyori “Ohe Oluhye họ ẹnụ bala ọya bala ịdịchụ chọpịla ụ-ụwa u-uhye-ọgba kị ka hu ahịgboo ha odehe,” ọọwa mẹjẹ nyori ị ka jẹ́-ẹ yaa gede-gede bwu odehe chajị nyọlẹ kị juwa u-uhye-ọgba, lala ịnya ji ba odehe ba. Ịnyịnyị, ẹnụ, ọya bala ịdịchụ kaa họ “ká ụtụrụ ọwawa bala epwihi ọwawa bala ọya ọwawa bala ẹka ọwawa ka jẹ́-ẹ ji,” ọọwa kaa da ọngịnyị ehe ụbwọ agbẹyị ịdatị-datị.—Ọmwụ 1:14.

Ẹnụtụrụ ọharụ, ri ụka ọlẹ ká Ohe Oluhye dọmwụ nyọka họ ang ịlẹ kị ri angịnyị ehe ka ám̀ odehe ọlẹ. Ohe Oluhye á tị́ họ ang ịhyẹ ị-yẹ ka ang ọkịla ka, ma iyo ileji ịdatị-datị wẹ ka ji bwula ọngịrị nya Ohe Oluhye. Ị da yẹkẹẹ: “Ịịwẹ Ohe Oluhye a họ ụma nya iyenyi ịtụka bala ichiche datị-datị tụ ang myị́ ang ịkịla wuu ịlẹ kị juwa hịhị ẹ-ẹpwụ enyi lẹ. Ịnyịnyị, ọ họ ụma nya ịchịnụ myị ịchịnụ ịlẹ kị kaa hụhụ wuu datị-datị lẹlẹ.” Nyọlẹ ká ang ịlẹ ka Ohe Oluhye họ họ́ọ yẹẹyẹẹ lẹ, Ohe Oluhye a wahị kụrwaa, ọ byaa yẹkẹẹ, “Anụ pyẹ” mẹ. Ọọwa tị ka chịkpẹẹ ha ugbeyigu nya iyo ịdatị-ịdatị ịwẹ, chajị Ohe Oluhye haa la abwụma nyọka ma anyị “ụma” nyịlaa.—Ọmwụ 1:20-23.

Ẹnụtụrụ ọharwọnyẹ Ohe Oluhye a “họ anyị-iyo myị anyị-iyo ilodehe ọlẹ wuu lẹ. Ọ họ iyo wuu tụ ụma nya ịlẹ kị ri iyo myị iyo ịlẹpwa bala ụma nya iyo myị iyo ịlẹpwamẹ bala iyo myị iyo ịlẹ wuu kị kaa kpa apwụ nyaa gbileji.” Akụrwọ ịịwa tị há yẹẹyẹẹ, jaabwọ ká akụrwọ ịkịla ịlẹ ká Ohe Oluhye họ ene-ene há ịnyịnyị.—Ọmwụ 1:24, 25.

Nyọlẹ ká ocheju nya ẹnụtụrụ ọharwọnyẹ nya ọ-kpa họ ụkụrwọ wẹẹ ju chwẹẹ lẹ, Ohe Oluhye a họ ang ọhịhị onyeewe ọhẹ ọlẹ kọ datị hi ịkịla, kọ́ tị la gbẹgbịlẹ gu iyo ileji lẹlẹ, ma alegu-ẹrụ tị gwọọ ịnyịnyị. Ọwa a ri ọlẹng ọlẹ ká Ohe Oluhye họ la abwụma nya ịlọmwụ lẹ. Ụpwụ nya Ọmwụ ọdada 1:27 ya ẹla pyịnyẹng u-uhye nya ọngịnyị ehe nyori, “Ohe Oluhye a họ ọlẹng nya ọgbanyẹ-ogbanyẹ bala ọnyang nya ọgbanyẹ-ọgbanyẹ” lẹ, ma, ụpwụ nya Ọmwụ ọdada 2:7-9, mẹjẹ gede-gede nyori iJihova Ohe Oluhye nyị họ ọlẹng bwu ọrụ nya ọpyị, ọọwa lẹ, ọ da ịhụ nya ọhịhị ju ka okwinyi nyamwụ lẹ, ọlẹng ọọwa á wẹ ka ri ọngịnyị ehe ọlẹ ká Ohe Oluhye họ ịParadayịsị bala ang iriri ịlụwa ha lẹlẹ. Ẹ-ẹgẹlẹ, iJihova kpa ọpyị olodehe họ ọlẹng, nyọlẹ kọ họọ kpá lẹ, ọ họ ọnyang bwula ukpunogu ọlaka nyamwụ lẹlẹ. (Ọmwụ 2:18-25) Nyọlẹ ká Ohe Oluhye họ ọnyang kpá wẹẹ, “ụma” nya ọngịnyị ehe chị ọnụ lẹ. Ọmwụ 5:1, 2.

Mwahị nya Ang Ụdụ nya Olegu

(Ọmwụ Ọdada 1:1) Bwu ọmwụ ọdada, Ohe Oluhye họ uhye-ọgba bala odehe ọlẹ.

w15 6/1 5

Jaabwọ Ká Ụkụrwọ nya Angị Chị Ang Ehe Bwu Gu Ọhịhị Nyang

Ẹka ịmanyị ọlẹ ká uhye-ọgba bala odehe gu

Angi chi ang ehe ya nyori odehe ọlẹ nyị gu ẹka lala uku ụnọ ine lẹ, bala o-ri uhye-ọgba nyị wẹ kaka ji lala ẹka uku ụnọ iwo kụrụ ịta kele ka iwo kụrụ ine kam kẹkpẹ lẹ. Ma, ịBayịbụụ á ya kpangga ụka ọlẹ kị kpa họ uhye-ọgba nya odehe wuu ka. Ẹgẹgẹhẹ á ji kọ́ ya nyori odehe ọlẹ nyị gu ẹka ịmanyị-ịmanyị lẹ ka. Ụpwụ nya ọgbanyẹ-ọgbanyẹ ẹ-ẹpwụ nya ịBayịbụụ wa yẹkẹẹ: “Bwu ọmwụ ọdada, Ohe Oluhye họ [epwoohe] bala odehe ọlẹ.” (Ọmwụ Ọdada 1:1) Ẹla ọọwa a ya ịwẹ da ha angị chị ang ehe du kị jẹ́ ya ẹka ogugu nya odehe ọlẹ bwula agbeyị ịlẹ ká angị chị ang ehe kaa kpa jẹ́ ang lẹ.

(Ọmwụ Ọdada 1:26) Ụka ọọwa, Ohe Oluhye myịmyị yẹkẹẹ, “Anụ kẹwẹ kahị họ ọngịnyị ehe la ụma nya ịlọhị chajị ká ọngịnyị ehe ọọwa ka ju abwụma nyahị mẹ. Chajị ká ọngịnyị ehe ọọwa ka ri olegbeju nya ang myị ang ilodehe ọlẹ wuu, tụ iyo myị iyo ịlẹpwụ nya enyi wuu bala ịchịnụ myị ịchịnụ iluhye-ọgba wuu bala anyị-iyo myị anyị-iyo ịlẹpwa wuu bala iyo myị iyo ịlẹ wuu kị kaa kpa apwụ nyaa gbileji mẹ.”

it-2 52

IJisọsị ỊKịrayịsị

Ọ́-ọngọ bábá họ ang bala Ohe Oluhye ka. Nyori iJisọsị la ụbwọ ẹ-ẹpwụ nya ang ịlẹ ká Ohe Oluhye họ á mẹjẹ nyori, ọ́ ri ọngọ họ ang lala Adamwụ ka. Ọngịrị ọ-kpa họ ang bwu ẹga nya Ohe Oluhye bwula olegu ịgọgọ nyamwụ. (Ọmwụ 1:2; Eje 33:6) Nyọlẹ ká iJihova à ri ẹmwụ-enyi nya ọhịhị wuu, tụ́ ang ịlẹ kahị ka jẹ́-ẹ yẹ bala ịlẹ kahị ka jẹ́-ẹ yẹyẹ ka wẹẹ, ọhịhị nyaa wuu ri ịnya iJihova. (Eje 36:9) Lẹ, iJisọsị ọwa ri ọngọ myị ẹrụ ọlẹ ká iJihova bwulọọ họ ang kem ịnyị, ọ́ ri ọngọ họ ang lala Ohe Oluhye ka. IJisọsị lịlọmwụ ya ogbo ha Ohe Oluhye chajị nya ang ịlẹ ká Ohe Oluhye họ, jaabwọ ká ụpwụ ịgọgọ wuu myị ọnụ ju.—Mat 19:4-6; yẹ CREATION.

ỊBayịbụụ Ọwawa

(Ọmwụ Ọdada 1:1-19) Bwu ọmwụ ọdada, Ohe Oluhye họ uhye-ọgba bala odehe ọlẹ. ² Ụka ọọwa, odehe la jigi-jigi lụmẹ. Ọ da luhwo-luhwo. Ọ da wururu lala ụjẹ nya enyi okpori-kpori. Ọ chị owu kpịlẹ lala ẹkpẹ. Enyi-enyi kem a myị odehe tọlọng lẹ. Ụka ọọwa, Olegu nya Ohe Oluhye juwa ga tụ enyi-enyi ọọwa da ịnyịnyịịnyị. ³ Ụka ọọwa, Ohe Oluhye yẹkẹẹ, “Ahịgboo, chị ka ẹga myị ẹga nya odehe ọlẹ mẹ.” Ọọwa lẹ, ahịgboo a chị odehe ọlẹ wuu jaabwọ ká Ohe Oluhye ya lẹlẹ. ⁴ Ụka ká Ohe Oluhye yẹ ahịgboo ọọwa, ọ họ́ọ lụmẹ. Ụka ọọwa, Ohe Oluhye chị ahịgboo ọọwa ebwo hi ukpowu. ⁵ Ohe Oluhye wụrụ ẹnyị nya ahịgboo ọọwa “ahị ọpyẹpyẹ.” Ọ wụrụ ukpowu ọọwa “odu ohihi.” Ụka nya ụtụrụ bala ụka nya obyi juwa lẹnụtụrụ nya ọgbanyẹ ọọwa. ⁶ Ohe Oluhye myịmyị ya ẹla lẹnụtụrụ oheeye yẹkẹẹ, “Ẹgbamwụ, hyeehe ká chị enyi oluhye bala enyi oleji ebwo hi awụlẹ mẹ.” ⁷ Ọọwa lẹ, ẹgbamwụ à hyeehe jaabwọ ká Ohe Oluhye ya lẹ, Ohe Oluhye a họ lẹ, ẹgbamwụ ọọwa a chị enyi oluhye ebwo hi enyi oleji lẹlẹ. ⁸ Ohe Oluhye wụrụ ẹnyị nya ẹgbamwụ ọọwa, “uhye-ogba.” Ụka nya ụtụrụ bala ụka nya obyi juwa lẹnụtụrụ oheeye ọọwa ịnyịnyị. ⁹ Ohe Oluhye yẹkẹẹ, “Enyi ọlịpyị, chị ebwo hi ịpyị chajị ká ịpyị á hyeehe mẹ.” Ọọwa lẹ, enyi oleji a chị ebwo hi ịpyị ịnyịlẹhị lẹlẹ. ¹⁰ Ohe Oluhye wụrụ ẹnyị nya ẹga ọ-chọhụ ọọwa “ịpyị,” ọ wụrụ enyi ọyịlọlọ ịlẹga datị-datị ọọwa “ihu ịtụka.” Ụka ká Ohe Oluhye yọọ, ọ họ́ọ lụmẹ. ¹¹ Ohe Oluhye myịmyị yẹkẹẹ, “Anụ apwụ bala amẹ wuu tụ ekeji ị-nwụ egbe bala ekeji i-ju ajẹ la datị-datị, anụ bwu kpehe bwu ịpyị mẹ.” Ọọwa lẹ, ị bwu kpehe ịnyịlẹhị lẹlẹ. ¹² Ụma nya apwụ bala amẹ datị-datị wuu bwu kpehe bwu ịpyị tụ ekeji i-ju ajẹ bala ekeji ị-nwụ egbe datị-datị jaabwọ ká ụma nyaa la kaka ba wuu bwu kpehe ịnyịlẹhị. Ụka ká Ohe Oluhye yaa, ị họ́ọ lụmẹ. ¹³ Ụka nya ụtụrụ bala ụka nya obyi juwa lẹnụtụrụ ọhata ọọwa. ¹⁴ Ụka ọọwa, Ohe Oluhye myịmyị yẹkẹẹ, “Anụ ang i-hu ahịgboo ha, anụ hyeehe ụ-ụwa o-oye ọlaanyị nya ẹgbamwụ luhye-ọgba, kanụ chị ahị ọpyẹpyẹ ebwo hi odu ohihi mẹ. Chajị, ka ụka nya ịnyịrọ ochipwuu bala ụka nya ohu ọhọhọ, tụ ụka nya ụhyọọ bala ụka nya inehe ka jẹ-ẹ ji mẹ. Ka ụtụrụ ọwawa bala epwihi ọwawa bala ọya ọwawa bala ẹka ọwawa ka jẹ-ẹ ji ịnyịnyị mẹ.” ¹⁵ Ohe Oluhye myịmyị yẹkẹẹ, “Anụ ang i-hu ahịgboo ha ịwẹ, anụ hu ahịgboo ha alodehe ọlẹ wuu mọọ!” Ọọwa lẹ, ọ lịnyị ịnyịlẹḥi lẹlẹ. ¹⁶ Ịịwẹ, Ohe Oluhye a họ ẹnụ bala ọya lẹ. Ẹnụ kọọwa ri ọtụka gụ lẹ, ọwa, Ohe Oluhye a ya nyị chị lụka nya ahị ọpyẹpyẹ lẹ. Ọya kọọwa ri ochiche gụ lẹ, ọwa, Ohe Oluhye a ya, nyị hụ́ lụka nya odu ohihi mẹ ịnyịnyị lẹ. Ohe Oluhye họ ịdịchụ ịnyịnyị. ¹⁷ Ohe Oluhye họ ẹnụ bala ọya bala ịdịchụ chọpịla ụ-ụwa u-uhye-ọgba kị ka hụ ahịgboo ha odehe lụka nya ẹnụ bala alodu. ¹⁸ Ohe Oluhye họ ẹnụ chajị ká ẹnụ a ka ri ang ọ-hụ ahịgboo ha alodehe lụka nya ahị ọpyẹpyẹ. Ká ọya bala ịdịchụ a ka ri ang ọ-hụ ahịgboo ha alodehe lụka nya odu ohihi ịnyịnyị. Ohe Oluhye họ ịnyị chajị ká ahịgboo ka chị ahị ọpyẹpyẹ bala odu ohihi ebwo hi awụlẹ ịnyịnyị. Ụka ká Ohe Oluye yaa lẹ, ị họ́ọ lụmẹ. ¹⁹ Ụka nya ụtụrụ bala ụka nya obyi juwa lẹnụtụrụ ohene ịnyịnyị.

ỌYA ỌHỌHẸ 13-19

ANG ỤDỤ BWU OMYI ẸLA NYA OHE OLUHYE | ỌMWỤ ỌDADA 3-5

“Ịpyatịra nya Ocheju nya Ọnọọkịla nya Ọgbanyẹ-ọgbanyẹ”

(Ọmwụ Ọdada 3:1-5) Ilo a ri iyo ọlẹ kọ la ịjẹẹhị kpá gụ anyị-iyo ịkịla ịlẹ wuu ká [iJihova] Ohe Oluhye họ lẹlẹ. Ẹnụtụrụ ookpokpo ọhẹ juwa ká ilo ọwẹ kele ka ẹga nya Iivu ọnyang nya ọgbanyẹ ọwẹ. Ọ tọọ ịtọ yẹkẹẹ, “Ohe Oluhye byinu yẹkẹẹ, anụ nyị ri ugbe nya okoji ọhẹ-lọhẹ ọlẹpwụ nya ẹrụ ọlẹ kpong-kpong ka-á?” ² Ọnyang ọwẹ wẹ byọọ yẹkẹẹ, “Ehe, Ohe Oluhye wụ ọnụ hahị yẹkẹẹ, ahị nyị ri egbe nya ekeji myị ekeji ịlẹ kịị nyị jam ẹ-ẹrụ ọlẹ wuu. ³ Okoji ookpokpo ọlẹ ká Ohe Oluhye dahị ehile u-uhye nyamwụ a ri okoji ọlẹ kọ rịrị ẹ-ẹpwarịrị nya ẹrụ ọlẹ lẹlẹ. Ọ byihi yẹkẹẹ, ahị nyị́ hyọọ ri lee ọdọmwụ yụbwọ gwoo gu kpong-kpong ka. Ó-ri kaahị nyị́ kpoye nya ehile ọwẹ aalẹ, ahị nyị ka gbu!” ⁴ Ilo wẹ byi ọnyang ọwẹ yẹkẹẹ, “Ọ mẹ ọnụ, ọ́-ri kanụ ri ugbe nya okoji ọwẹ, ánụ juwa ka gbu ịlẹhị ka.” ⁵ Ilo myịmyị byi ọnyang ọwẹ yẹkẹẹ, “Ang odudu ká Ohe Oluhye danụ ehile ọwẹ ịnyị ri chajị Ohe Oluhye ayịdang jẹ yẹkẹẹ, ọ́-ri kaanụ nyị́ ri ugbe nya okoji ọwẹ, ká ahị nyanụ nyị́ chịnụ gboo lẹ aalẹ, anụ ayịdang nyaa tịtị ka jẹ ang ọnyịịla bala ang ọtịpyọ datị hi awụlẹ lala ọwa-ọwa Ohe Oluhye ịnyịnyị lẹlẹ.”

w17.02 5 ¶9

Irya nya IJihova Ka Họ Jịra!

⁹ Olegu Onyobyi kpa ilo da Iivu lugbaa dudu kọ myị ju ihi nya iJihova Adamwụ ka. (Wa Ọmwụ Ọdada 3:1-5; Ọwụ. 12:9) Olegu Onyobyi kpa ẹla ọhẹ kpehe nyori yẹkẹẹ, Ohe Oluhye nyị myị ya iwe da ha anyị nyamwụ nyọka ri “ugbe nya okoji ọhẹ-lọhẹ ọlẹpwụ nya ẹrụ ọlẹ kpong-kpong” ka. Ọlala o-ri ọ wẹẹ yẹkẹẹ: ‘Ọọwa ri, ánụ ka jẹ́-ẹ họ ang ọlẹ kọ haanụ ka?’ Myịmyị, ọ me ọnọọkịla ọtụka-ọtụka ọhẹ nyori: “ánụ juwa ka gbu ịlẹhị ka.” Ọọwa lẹ, ọ maga nyọka mwụ Iivu ju nyori Iivu nyị́ baba nyọka ke ụrụ wo la Ohe Oluhye ka, bwula ọ yẹkẹẹ, “Ohe Oluhye ayịdang jẹ yẹkẹẹ, ó-ri kaanụ nyị́ ri ugbe nya okoji ọwẹ, . . . ahị nyanụ nyị́ [ka] chịnụ gboo.” Olegu Onyobyi wẹẹ ya nyori iJihova nyị́ tịtọ ká Adam anyị nyị ka ri ugbe nya okoji ọwẹ ka, chajị kori kị họ ịnyị aalẹ, ị ka jẹ́ ang gụ ọọwa. Myịmyị, Olegu Onyobyi daa ụgbaa yẹkẹẹ: “anụ ayịdang [nyị ka] jẹ ang ọnyịịla bala ang ọtịpyọ datị hi awụlẹ lala . . . Ohe Oluhye ịnyịnyị.”

(Ọmwụ Ọdada 3:6) Ụka ká ọnyang ọwẹ wo ẹla ọọwa kpá, ọ yẹ jaabwọ ká ugbe nya okoji ọọwa chẹhị gbọgbọ lụmẹ. Ọ myịmyị yẹ jaabwọ ká ugbe nya okoji ọọwa ka há oriri bala jaabwọ kọ ka hu ẹla ọjẹ́jẹ họọ lẹ, ọ hyọọ ri lẹlẹ. Ọ hu ugbe nya okoji ọọwa ha ọrụmwụ ri ịnyịnyị.

w00 11/15 25-26

Ahị Ka Jẹ́-ẹ Jẹ́ Ang Bwu Ẹga nya Ahụ Bala Ọrụ nya Ọgbanyẹ-ọgbanyẹ

Ọhọbịrị nya Iivu ri ang ọlẹ kị ka jẹ́-ẹ cheji ba hi ka? Ọlịnyị kpong-kpong ka! Hu ịlọng ju iwe-ahụrụ nyamwụ wẹẹ. Ọnọọkịla nya ilo ọọwa kpịla ẹla ọlẹ ká Ohe Oluhye bala Adam ya ahị gbang-gbang. Ányị ọ tị ka lang kori ká ọngọhẹ á me ọnọọkịla ba ọngọlẹ kọ háng yẹẹyẹẹ ká dahịhile? Iivu ka họ ẹlẹhẹ ọdatị ịnọ, bwula ọ-ka ju agbama pwuu tọọ, bala ọ-dọmwụ ka pwa la ọ-ka ke ụrụ. O-ri kị ya nyị ya mẹ, oowo a tị ri ilo ọọwa kọ ka chị abwẹla ọnyịịla nya Ohe Oluhye bala ẹla nya ọrụmwụ ọnụ myị? Iivu baba nyọka ju ihi nya olegbeju oriri ịnọ bwula ọ-ka tịtọ nya ọmẹjẹ ene kọ ka chị eje ọlẹlẹhẹ. Lẹ, ịnyị ahị ka họ, ụka ká iwe-ahụrụ ọlẹ kọ myị ọnụ ju ehile nya Ohe Oluhye ka a chịhị ọgụ lẹ. Ma, Iivu dahihile omyi ẹla nya ọngọlẹ kọ wẹẹ mọọ yẹ, chajị ọ tịtọ nyọka chị eje ha ịlọmwụ u-uhye nya ang ọnyịịla bala ang ọtịpyọ. Jaabwọ kọ juwa kpa irya ọọwa kụ-ine, ịnyịnyị o-họ́ọ gụ ọwọwa lẹ. Iivu họ ẹla ọtịpyọ ọwẹ chajị nyọlẹ kọ ya iwe da ha irya ọtịpyọ nya imyi nya ịnyịrọ ọwẹ, ọkọkọ nyọka kwọọ rụ ahyaahị lee ọ-ka ya ẹla ọọwa bala olegbeju nya ugbiyegu nyamwụ.—1 Ala ịKọrịntị 11:3; iJemsi 1:14, 15.

Adam Ke Ụrụ La Ẹla nya Ahụ Nyamwụ

Iivu pịrị Adam nyọka yẹju lọọ ẹ-ẹpwụ nya ọhọbịrị nyamwụ. Ányị ahị tị ka dawụlẹ u-uhye nya abwọlẹ ká Adam gbile hụlẹ-hụlẹ ju ka ẹpwụ nya o-myi ju ahụ nyamwụ? (Ọmwụ Ọdada 3:6, 17) Adam juwa ẹ-ẹpwụ nya ọmayẹ nya ọngọlẹ kọ ka kpa ịlọmwụ ka eji ha. Ọ ka ju ihi nya ọngọlẹ kọ họọ, kọ tị ya ang myị́ ang wuu họọ tụ ahụ nyamwụ Iivu? Adam ka tịtọ nya o-wo ẹla bwu ẹga nya Ohe Oluhye u-uhye nya ang ọlẹ kọ wẹẹ ka họ? Lee ọ tị ka myị ọnụ ju ahụ nyamwụ? Adam jẹ́ yẹẹyẹẹ nyori apyobwuna ọlẹ ká ahụ nyamwụ wẹẹ ka ye bwula ori ugbe nya okoji ọwẹ nyị ri abala nya ang. Ọlẹrụ ịPọlụ da yẹkẹẹ: “Adam ayịdang kpangga, Ohe Onyobyi a tị pịrị ju jene-jene ka. Ma, Iivu ọnyang nya ọgbanyẹ a ri ọngọlẹ ká ilo pịrị ju ka ẹpwụ nya ọhọbịrị ọhọhọ jene lẹ.” (1 iTimoti 2:14) Lẹ, Adam tọchị-tọchị chụ nyọka ji ẹkpẹ da iJihova ịnyị. O ju uhi nya ahu nyamwu o-ka chi ebwo hyọọ, gụ ọmyịmyị ọlẹ kọ la ẹ-ẹga nya ọngịrị nya Ohe Oluhye nyọka myị iwe-ahụrụ ọọwa.

(Ọmwụ Ọdada 3:15-19) Ohe Oluhye myịmyị byi ilo yẹkẹẹ, “Am ka hu uji ojuju da wẹ ẹpwarịrị nyang ahụ ilo ọwẹ bala ọnyang ọlẹ lẹ. Anyị nyanụ, anụ angị imiiye ịwẹ ka yẹ ri aluji nya awụlẹ pyịyọọ ịnyịnyị lẹ. Ọnyị nya ọnyang ọlẹ ka be egbeju nyang ahu ilo ene. Ahụ ilo ọwẹ ayịdang tị ka chị ọnyị ọọwa angịrị ị-ịchẹtẹ nyamwụ ịnyịnyị.” ¹⁶ [IJihova] Ohe Oluhye gọlọ ju ọnyang ọwẹ byoo yẹkẹẹ, “Am ka họ ká ka yẹ akama ọtụka-ọtụka ẹ-ẹpwụ nya ang ọjụjụ ụ-ụwa o-okube ene ká ka ma ọnyị pyii lẹ. Ma, ọ tị la lịnyị la lẹ, iwoo nya ọrụng tị ka wung lụmẹ-lụmẹ ụka wuu. Ọrụ nyang a ka ri olegbeju nyang lẹlẹ.” ¹⁷ [IJihova] Ohe Oluhye gọlọ ju Adam yẹkẹẹ, “Adam wo mẹ. Chajị nyọlẹ ká ke ụrụ la ẹla nya ahụ nyang gụ ehile nyam am Ohe Oluhye a du ká myị ri ugbe nya okoji ọlẹ kam dang ehile u-uhye nyamwụ lẹ. Chajị nya ọọwa lẹ, Am gọlọ ju ịpyị ká ịpyị a ka há ang nya ẹrụ kaka lẹ. A ka yẹ akama ọtụka-ọtụka, họ ụkụrwọ bwu inwu ẹ-ẹngịrị pyịyọọ ene ká ka ye ang oriri ri ẹ-ẹpwụ nya ọhịhị nyang wuu. ¹⁸ Bwu alẹ ọlẹ kele kịlahị, ịpyị ka bwu ịkwọ bala ejwo datị-datị chajị nyang lẹ. Apwụ ịlẹpwamẹ ịlam-ịlam ịwẹ a ka ri ang oriri nyang ịnyịnyị lẹlẹ. ¹⁹ A ka họ ang myị ang la inwu i-itochi nyang ene ká ka ye ang oriri ri. Ịịwẹ a ka ye akama gbee pwụ ụka ká ka gbu lẹlẹ. Ụka ọọwa, ọpyị-ọpyị ọlẹ kị kpa họng, a ka rụ kaka tọ ịnyịnyị lẹ.”

w12 9/1 4 ¶2

Ohe Oluhye Kaa Kpahị Ju Anyang?

Ohe Oluhye Gọlọ Ju Anyang?

Ehe. Ọkọkọ nya ọọwa lẹ, “ilo onyogo ọlẹ kị wụrụ olegu onyobyi,” a ri ọngọlẹ ká Ohe Oluhye “gọlọ ju” lẹ. (Ọwụrụụ-wụrụ 12:9; Ọmwụ Ọdada 3:14) Ụka ọlẹ ká Ohe Oluhye ya nyori Adam nyị ka ri “olegbeju” nya ahụ nyamwụ, ọọwa á mẹjẹ nyori Ohe Oluhye myị ọnụ ju alẹng nyọka kpa anyang yẹ uhi ka. (Ọmwụ Ọdada 3:16) Ọ wẹẹ ya ocheju ọjụjụ nya ọhọbịrị nya Adam bala Iivu ịnyị.

w04 1/1 29 ¶2

Áhị nya Ẹla Bwu Ụpwụ nya Ọmwụ Ọdada—I

3:17—Ụgbẹyị oyina ọlọ nya Ohe Oluhye à tị́ bwu wu ọpyị? Ányị ọ tị tata ka ba? Ọlọ ọlẹ ká Ohe Oluhye ga u-uhye nya ọpyị ri, ang owuwu u-uhye nyamwụ ka lujwo yẹẹyẹẹ. Ocheju nya ọlọ ọọwa ri, ịpyị ka bwu ịkwọ bala ejwo datị-datị, ọla gede-gede ẹga nya anyị ịtụma nya Adam, du ká ịLamẹkị adịda nya iNuwa yẹkẹẹ “ọhagụ warị . . . bwu ẹpwụ nya ọpyị ọlẹ ká [iJihova] gọlọ ju ugbẹnyị” lẹ. (Ọmwụ Ọdada 5:29) Nyọlẹ ká ukpenyi ọtụka kam kpá, iJihova wahị kụrụ iNuwa bala anyị nyamwụ, bwula o-ya irya nyamwụ dodehe nyori nyị pyẹ myị odehe ọlẹ mẹ. (Ọmwụ Ọdada 9:1) Ọmẹjẹ nyori, lụka ọwẹ Ohe Oluhye a hu ọlọ ọọwa hi ọpyị lẹ.—Ọmwụ Ọdada 13:10.

it-2-E 186

Ọjụjụ nya Ụma-ọhyahya

Ọjụjụ ọlẹ ká ọnyang kaa yẹ ụka nya ọnyị ọmama. Nyọlẹ ká Iivu họ ọhọbịrị kpá, Ohe Oluhye ya jwoo ang ọlẹ kọ ka yẹ ụka nya ọnyị ọmama. Kori kọ́ ju ihi ịnọ, ahị ọwawa nya Ohe Oluhye ka kịnyaa u-uhye nyamwụ, ọkẹkẹnị nya ọnyị ọmama á ka ju ajụjụ ẹ-ẹpwụ kaka, chajị “ahị ọwawa o-bwu ẹga nya [iJihova] kaa họ ká ọngịnyị kpụ ụdụ, ọ́ ju ijẹma ọchịchị ka.” (Etu 10:22) Ma, jaabwọ kọ la ẹ-ẹga nya ọngọ myị́ ọngọ, ọkpẹẹkpẹẹ ọlala ka nya ịnyịrọ nyahị kaa kpa ọjụjụ wahị. Ịnyị, a du ká Ohe Oluhye yẹkẹẹ, (ịgba ịhyẹ ẹ-ẹpwụ nya ụpwụ ịgọgọ, kaa chabwọ nya ang ọlẹ ká Ohe Oluhye ya iwe da kị ka họ lala o-ri ọwa nyaa ju ọmwụ nya ang ịịwa lẹ): “Am ka họ ká ka yẹ akama ọtụka-ọtụka ẹ-ẹpwụ nya ang ọjụjụ ụ-ụwa o-okube ene ká ka ma ọnyị pyii lẹ.”—Ọmwụ 3:16.

Mwahị nya Ang Ụdụ nya Olegu

(Ọmwụ Ọdada 4:23, 24) Ụka ọhẹ, ịLamẹkị byi ịhụ nyamwụ yẹkẹẹ, “Ada bala iSila, anụ ịhụ nyam, anụ wo mẹ! M̀ nwụ ọlẹng okolobya ọhẹ-ẹ̄. Ọngọọwa-à tị họm ang, chịm ẹma jene lẹ. ²⁴ Anụ ịhụ nyam, anụ wo myịmyị mẹ. Ó-ri kị ya ọngọ nwụ iKen akama mwụ aba ba ugbabwọ irwiye kwiwa aalẹ, ọngọlẹ kọ ka nwụm, am kwiwa nya ọngọlẹ kam nwụ wẹẹ aalẹ, ọ ka yẹ akama mwụ aba ba ugbabwọ iwo irwiye kụrụ irwiye ịnyịnyị pyii lẹ.”

it-2-E 192 ¶5

ỊLamẹkị

Eje ọlẹ ká ịLamẹkị mwu ha ịhụ nyamwụ (Ọmwụ 4:23, 24) mẹjẹ ụma nya olegu nya ọkwọ ọlala ọla ụka nyamwụ. Eje nya ịLamẹkị ya ị-ịlẹ: “Ada bala iSila, anụ ịhụ nyam, anụ wo mẹ! M̀ nwụ ọlẹng okolobya ọhẹ-ẹ̄. Ọngọọwa-à tị họm ang, chịm ẹma jene lẹ. Anụ ịhụ nyam, anụ wo myịmyị mẹ. Ó-ri kị ya ọngọ nwụ iKen akama mwụ aba ba ugbabwọ irwiye kwiwa aalẹ, ọngọlẹ kọ ka nwụm, am kwiwa nya ọngọlẹ kam nwụ wẹẹ aalẹ, ọ ka yẹ akama mwụ aba ba ugbabwọ iwo irwiye kụrụ irwiye ịnyịnyị pyii lẹ.” Ọmẹjẹ nyori, ịLamẹkị wẹẹ ya ẹla u-uhye nya ewu ọ-chị kẹ nya ịlọmwụ, juwa bịlẹ nyori ọhọhọ nyamwụ ọwa, nyị́ ri ang ọtọchị-tọchị nwụ ọngịnyị jaabwọ ká iKen họ ka. ỊLamẹkị ya nyori, nyọlẹ kọ́ wẹẹ maga nyọka ma uya ye ịlọmwụ dada, ọọwa ọ nwụ ọlẹng ọhẹ ọlẹ kọ ya ang mịlọọ bala chọọ ẹma jene lẹ. Lẹ, eje nyamwụ ọwẹ ri ọbịlẹ-bịlẹ u-uhye nya ọngọngọhẹ ọlẹ kọ ka tịtọ nya ọ-họ kwiwa nyọlẹ kọ nwụ ọngọlẹ kọ chọọ ẹma.

(Ọmwụ Ọdada 4:26) ỊSẹtị ma ọnyị ọlẹng ọhẹ ọlẹ kọ wụrụ Ẹnọchị. Ụka ọọwa kpangga a ri ụka ọlẹ ká aluche nya angịnyị ehe dọmwụ nya ọ-juwa raabwọ wụrụ ẹnyị nya Amkpaa nya ọgbanyẹ odehe ọlẹ lẹ.

it-1-E 338 ¶2

Ala Inyibyi Iyaya Pyị

Angịnyị o-dọmwụ nyọka “wụrụ ẹnyị nya [IJihova]” bwu ụka nya Ẹnọchị ene ká ukpenyi ọtụka lẹẹ do, á ri yẹkẹẹ ị wụrọọ ụ-ụgbẹyị ọlẹ kọ la kpakpa bala ọ-chịla kpong-kpong ka. Chajị ene-ene nya ụka ọwẹ, Ebẹlụ kaa kpa ịlọmwụ tụ ba Ohe Oluhye bwula ẹnyị ọwẹ. (Ọmwụ 4:26; Hib 11:4) Jaabwọ ká ang jẹ́ ang ịhyẹ ya, enyi nya Ohe Oluhye ọwụrụ-wụrụ ọọwa, ri ọ-kaa kpa họ ụ-ụgbẹyị ọlẹ kọ pwoku ka bala o-kaa ya ẹnyị nya iJihova ọwẹ wụrụ angịnyị ehe lee ekpeku nya ijiga, lẹ, ọọwa nyị ri ang inyibyi ị-họ pyị.—Yẹ ENOSH, ENOS.

ỊBayịbụụ Ọwawa

(Ọmwụ Ọdada 4:17–5:8) Ụka kọ nọ chẹẹ, iKen ka ẹga nya ahụ nyamwụ, ọ jẹnyị. Ọ ma ọnyị ọlẹng. Ị wụrụ ẹnyị nya ọnyị ọọwa Ịnọkụ. Ụka ọọwa, iKen nwụ epweji ọhẹ. Ọ ya ẹnyị nya epweji ọọwa wụrụ Ịnọkụ ọnyị nyamwụ ọwẹ. ¹⁸ Ịnọkụ ma ọnyị ọlẹng ọlẹ kị wụrụ Ịradị. Ịradị ma iMehujẹlụ. IMehujẹlụ ma iMetuchẹlụ. IMetuchẹlụ ma ịLamẹkị. ¹⁹ ỊLẹmakị ọọwa ye ịhụ imiiye. Ahụ nyamwụ ọhẹ ri Ada, ọkịla ri iSila. ²⁰ Ahụ ọlẹ kọ ri Ada ma ịJabalụ. ỊJabalụ ọwẹ a ri adịda ogogo nya angịlẹ wuu kị kaa ẹpwang nya ọdụ bala ọ-kaa kpa iyo ileji ri lẹ. ²¹ Ọnyịnamwụ ọlẹ kị ma hịlọọ ri iJụbalụ. IJụbalụ ọwẹ a ri adịda ogogo nya angịlẹ wuu kị ri angị jẹ́-ẹ du ẹnwụ bala ẹkụrwẹ lụmẹ-lụmẹ lẹ. ²² ISila, ahụ oheeye nya ịLamẹkị, ma ọnyị ọlẹ kị wụrụ iTubalụ-iken. ITubalụ-iken ọwẹ à ri ọngọ hya ụwa nya ọgbanyẹ-ọgbanyẹ lẹ. Ọ kaa kpa oje ọnyọmịla bala oje ụma ịkịla hyà ang-abwọ datị-datị. Ịnịna nya iTubalụ-iken ọwẹ ma ọnyị ọnyang ọhẹ ịnyịnyị. Ẹnyị nyamwụ ri ịNaama. ²³ Ụka ọhẹ, ịLamẹkị byi ịhụ nyamwụ yẹkẹẹ, “Ada bala iSila, anụ ịhụ nyam, anụ wo mẹ! M̀ nwụ ọlẹng okolobya ọhẹ-ẹ̄. Ọngọọwa-à tị họm ang, chịm ẹma jene lẹ. ²⁴ Anụ ịhụ nyam, anụ wo myịmyị mẹ. Ó-ri ki ya ọngọ nwụ iKen akama mwụ aba ba ugbabwọ irwiye kwiwa aalẹ, ọngọlẹ kọ ka nwụm, am kwiwa nya ọngọlẹ kam nwụ wẹẹ aalẹ, ọ ka yẹ akama mwụ aba ba ugbabwọ iwo irwiye kụrụ irwiye ịnyịnyị pyii lẹ.” ²⁵ Ụka kọ nọ gbee, Adam myịmyị ka ẹga nya ahụ nyamwụ. Ọ jẹnyị. Ọ ma ọnyị ọlẹng ọkịla. Ụka ọọwa, Iivu yẹkẹẹ, “Ohe Oluhye hu ọnyị ọkịla kum iwa nya Ebẹlụ ọlẹ ká iKen nwụ lẹ.” Ịnyị a du ká Iivu wụrụ ẹnyị nya ọnyị ọọwa ịSẹtị lẹ. ²⁶ ỊSẹtị ma ọnyị ọlẹng ọhẹ ọlẹ kọ wụrụ Ẹnọchị. Ụka ọọwa kpangga a ri ụka ọlẹ ká aluche nya angịnyị ehe dọmwụ nya o-juwa raabwọ wụrụ ẹnyị nya [iJihova] nya ọgbanyẹ odehe ọlẹ lẹ.

5 Ọlẹ à ri ego ogbegbe nya anyị ịtụma nya Adam lẹ. Ụka ọlẹ ká Ohe Oluhye họ ọngịnyị ehe nya ọgbanyẹ, ọ họọ la ụma nya ịlọmwụ. ² Ọlẹng ookpokpo bala ọnyang ookpokpo, Ohe Oluhye a họ nya ọgbanyẹ-ọgbanyẹ lẹ. Ụka kọ wahị kụrwaa kpá lẹ, ọ wụrwaa “angịnyị ehe” lẹlẹ. ³ Ụka ká Adam gu eka gu ẹka ohu da iwo ịta (130), ọ ma ọnyị ọlẹng ọhẹ. Ọnyị ọọwa me Adam ayịdang lụmẹ. Adam wụrụ ẹnyị nya ọnyị ọọwa, ịSẹtị. ⁴ Bwu ụka ọlẹ kị ma ịSẹtị kpá, Adam myịmyị ri ehe lala ẹka ohu ineku (800). Adam ma anyị alẹng bala anyị anyang ịkịla hile ịSẹtị ọwẹ. ⁵ Ẹka nya ehe oriri nya Adam wuu ri ẹka ohu ihikichu da ẹka iwo ịta (930) gbẹgbịlẹ ene kọọ gbu. ⁶ Ụka ká ịSẹtị gu ẹka ohu ookpokpo kụrụ . . . iru (105), ọ ma ọnyị ọlẹng. Ọ wụrụ ẹnyị nyamwụ Ẹnọchị. ⁷ Bwu ụka ọlẹ kị ma Ẹnọchị kpá, ịSẹtị myịmyị gu ẹka ohu ineku kụrụ irwiye (107) ene kọọ gbu. Ọ ma anyị alẹng bala anyị anyang ịkịla hile Ẹnọchị ịnyịnyị. ⁸ ỊSẹtị ri ehe lala ẹka ohu ihikichu da . . . iwo kụrụ imiiye (912) gbẹgbịlẹ ene kọọ gbu.

ỌYA ỌHỌHẸ 20-26

ANG ỤDỤ BWU OMYI ẸLA NYA OHE OLUHYE | ỌMWỤ ỌDADA 6-8

“Ọ Họ Ala Ịịwa Wuu Jịra”

(Ọmwụ Ọdada 6:9) Ọlẹ ri oja nya iNuwa bala ala ugbeyigu nyamwụ. INuwa ụbwọọmwụ a ri ọngịnyị ọnyịịla ọlẹ kọọ la abyi ka ẹ-ẹpwụ nya alụka nyamwụ ịkịla wuu lẹlẹ. Ọ jẹdịyẹ ẹ-ẹpwụ nya ihi ojuju nya Ohe Oluhye.

(Ọmwụ Ọdada 6:13) Ọọwa lẹ, Ohe Oluhye a byi iNuwa yẹkẹẹ, “INuwa yẹ mẹ! M jam ka ta angịnyị ehe wuu ayịreji hi odehe ọlẹ gbang-gbang lẹ! Chaji agbụrụ ọ-họ awụlẹ họ kem, a ri ụkụrwọ nya ala odehe ọlẹ wuu lẹlẹ. Lẹ, Am jam ka taa ayịreji bala ang myị́ ang ịkịla ilodehe ọlẹ wuu lẹ.”

w18.02 4 ¶4

Gbịla Ọmyịmyị Ọlala Bala Ihi Ojuju nya iNuwa, iDanẹlụ Bala iJobu

⁴ Ịmayẹ ịlẹ ká iNuwa chịpwụrụ bwu. Lụka nya adịda ọgbahị nya iNuwa kọ ri Enochi, angịnyị lụmẹ-lụmẹ ri angị jẹ́ Ohe Oluhye ka. Ị dọmwụ kaa ya “ala inyibyi” rụ́ iJihova. (iJudu 14, 15) Ọkwọ ọlala juwa nwa kịlahị-ịlahị. Dọmwụ, lụka nya iNuwa, alodehe “wuu juwa la egbeju-ọngịrị kịlahị-ịlahị ẹ-ẹpwụ nya ang onyobyi ọhọhọ, juwa họ awụlẹ agbụrụ ju ka ẹga myị́ ẹga wuu.” Alegu-ẹrụ inyibyi ịlẹ kị da ugbinyịrọ nya angịnyị ehe kụrụ, ye ịhụ hilaa, bala ọ-ma ekpulo nya anyị ịlẹ kị la ọngịrị ọtụka-ọtụka. (Ọmwụ. 6:2-4, 11, 12) Ma, ịNụwa tị datị hyaa. “[IJihova] tị la ẹhị okpunyi ẹ-ẹga nya . . . iNuwa. INuwa ụbwọọmwụ a ri ọngịnyị ọnyịịla ọlẹ kọọ la abyi ka ẹ-ẹpwụ nya alụka nyamwụ ịkịla wuu lẹlẹ. Ọ jẹdịyẹ ẹ-ẹpwụ nya ihi ojuju nya Ohe Oluhye.”—Ọmwụ. 6:8, 9.

(Ọmwụ Ọdada 6:14-16) [IJihova] myịmyị byi iNuwa yẹkẹẹ, “INuwa, kele ka chị okoji nya ịgọfa ká ya kọ akpa ọtụka-ọtụka ọlẹ kọ lala ụgbọ nya enyi mẹ. Aa chọọ apwụ lala apwụ nya ube ká kpụ̀ ọmọnyọ-ọmọnyọ nya ikorota kụrwọọ ẹ-ẹpwụ bala odehe nyamwụ wuu. ¹⁵ INuwa, lẹ, aa họ ká udiyo ọlala nya ụgbọ nya enyi ọọwa, a lala apatẹ ohu ine da iwo ịrụ (450). Ká họ ká ẹpwụ ojuju nyamwụ a ri apatẹ iwo irwiye kụrụ ịrụ (75). Ká họ ka uhye ọlala nyamwụ a ri apatẹ iwo ine kụrụ ịrụ (45) ịnyịnyị mẹ. ¹⁶ Á họ lẹ, aa nwụ ịnawụ kụrụ ụgbọ nya enyi ọwe ẹ-ẹpwayịrẹtẹ nyamwụ mẹ. Ká hi ẹga dụwa ẹ-ẹpwarịrị nya ụgbọnụ nya ugulọ bala ịnawụ kọ lala ẹpẹtẹ ookpokpo ba ẹhya mẹ. Aa chọọ apwụ ịta rịrị awụlẹ kele ka uhye-ọgba lala ube Oluhye-ọgba ọ-chị apwụ ịta mẹ. Ka chị ọnang ịkịka nya ụgbọ ọọwa ịnyịnyị mẹ.

w13 4/1 14 ¶1

“Ọ Jẹdịyẹ ẹ-Ẹpwụ nya Ihi Ojuju nya Ohe Oluhye”

Ụkụrwọ ọọwa kpaa lala ẹka 40 kele ka 50 ene kịị họọ kpá. Ị ka tụrụ ekeji, chaa eku, kàa bala ọ-ka gyaa ku awụlẹ. Ụgbọ nya enyi ọọwa ka kụ awụlẹ ụka ịta kele ka uhye lala ube oluhye-ogba, ọ ka chị apwụ lala apwụ nya ube, bala ọ-ka la ọnang ụ-ụwa ịkịka nyamwụ ịnyịnyị. Myịmyị, ọ-ka la iwindo ịhyẹ u-uhye nyamwụ, bala ọ-ka nwụ ịnawụ ọlẹ kọ ka kụrọọ ẹ-ẹpwayịrẹtẹ nyamwụ chajị ká enyi ka jẹ́-ẹ pa dịlala rụ hyọọ.—Ọmwụ Ọdada 6:14-16.

(Ọmwu Ọdada 6:22) Ọọwa lẹ, iNuwa a họ ala ịwẹ wuu jaabwọ ká Ohe Oluhye byoo ya, nyị họ jịra lẹlẹ.

w11 9/15 18 ¶13

Kpa Ugbodu Ojuju Onyudiyo Rụnyẹ

¹³ Ịịyẹ tị da anchẹ nya iJihova ịwẹ ụbwọ du kị jẹ́ kpa ugbodu ojuju rụnyẹ pwu ocheju? Kụ irya nya ẹla ọlẹ ká ịPọlụ ya u-uhye nya iNuwa wẹẹ. (Wa Ala iHiburu 11:7.) “Ukpenyi ọtụka-ọtụka [ọlẹ kọ ka] ta angịnyị ehe wuu ayịreji bala ang myị́ ang ọlẹ wuu kọ la ọhịhị odehe ọlẹ” ri ịngịhyẹ ịlẹ ká iNuwa “á yaa yẹ lẹka” (Ọmwụ 6:17) Ang ọọwa ri ịngịhyẹ ọlẹ kọ họ ẹnẹnẹhẹ lẹka, ọ ri ịngịhyẹ ọlẹ kọ datị gbang-gbang. Kpọkpọọkpọ, iNuwa á yọọ lala ang ọlẹ kọ ka chịkpẹẹ myị́ ka lẹka lee ọ-da ịwẹẹ jwọọ kpong-kpong ka ịnyịnyị. Ịịyẹ tị du? Chajị ọ la ọmyịmyị nyori ẹla myị́ ẹla ọlẹ ká iJihova á ya lẹ aalẹ, iJihova ka họ ẹla ọọwa pyii lẹ. INuwa á yọọ lala o-ri ụkụrwọ ọlẹ kị ya họọ wẹ, nyị lujwo lụmẹ kpong-kpong ka. Ọkọkọ nya ọọwa lẹ, iNuwa “họ ala ịwẹ wuu . . . jịra.” (Ọmwụ. 6:22) Kụ irya nya ang ịlẹ wuu ká iNuwa ka họ wẹẹ, ọ ka kọ ụgbọ nya enyi, ọ ka tụ iyo guru, ọ ka go ang oriri ọlẹ kịịwa bala iyo ịwẹ ka ri ju ka ẹpwụ nya ụgbọ nya enyi, ọ ka kpa ẹrụ nya ọna ọdada pyẹ, bala ọ-ka juwa kpa ugbiyegu nyamwụ la ang oriri nya olegu. Ang ịwẹ wuu á ri ụkụrwọ ochiche nyọka haa “jịra” myị́ ka. Ma, ọmyịmyị ọlala bala ugbodu ojuju nya iNuwa cheju ọ-ọhịhị bala ahị ọwawa họọ ọwa bala ugbiyegu nyamwụ.

Mwahị nya Ang Ụdụ nya Olegu

(Ọmwụ Ọdada 7:2) INuwa wo mẹ! Kele ka ẹpwụ nya ụma nya iyo ịcharị-charị ka wu anyang irwiye bala alẹng irwiye nya ebwo ọnyị myị́ ọnyị nyaa, ka kpaa kele kaka ju ka ẹpwụ nya ụgbọ nya enyi ọwẹ mẹ. Ká kele ka ẹpwụ nya ụma nya iyo ịlẹ kị ri ịcharị-charị-ka, ká wu ọnyang ookpokpo bala ọlẹng ookpokpo nya ọnyị myị́ ọnyị nyaa kem, ka kpaa kele kaka ju ka ẹpwụ nya ụgbọ ọwẹ ịnyịnyị mẹ.

w04 1/1 29 ¶7

Ahị nya Ala Bwu Ẹpwụ nya Ụpwụ nya Ọmwụ Ọdada—I

7:2—Ịyẹ kpangga à tị ri ang ọdatị ẹ-ẹpwarịrị nya iyo ịlẹ kị ri ịcharị-charị bala ịlẹ kị ri ịcharị-charị-ka? Ang ọlẹ kọ ri, ang ọdatị ọọwa kpangga, wẹẹ ya ẹla rụ iyo ịlẹ kị kaa kpa kiliya ẹ-ẹpwụ nya ịgba ọgbagba kem ịnyị, ọ́-ọlẹ kị ka ri lee ọ-ka ri ka lẹka. Iyo á ri ụpa nya ang oriri ọlẹ ká angịnyị ehe kaa ri ene nya ukpenyi ọtụka ka. Ẹnyị ọ-jwaa ju nya ịlẹ kị ri “ịcharị-charị” bala ịlẹ ki ri “ịcharị-charị-ka” chajị nyọka raa-ri nya ang oriri, wẹ kaka ji lụka nya ehile nya iMosisi kem ịnyị. Ọ tị cheju ịnyịnyị lụka ọlẹ kị mwụ ehile nya iMosisi angịrị. (Alẹrụ 10:9-16; Efesọsị 2:15) Ọ ka ri ịnyịlẹhị myị nyori, iNuwa jẹ́ iyo ụma ịlẹ ki chịla nyọka ya kịla iya ẹ-ẹpwụ nya ịgba ọgbagba ha iJihova. Jaabwọ kọ gba kpehe bwu ẹpwụ nya ụgbọ nya enyi bwaa, ọ “kele kaka nwụla ogidi okiliya ha [iJihova] nọ ahyaahị. Ọọwa lẹ, ọ wu iyo bala ịchịnụ ịcharị-charị datị-datị lẹ, ọ ya kịla iya o-ru ila wuu ha [iJihova] ụ-ụwa lẹlẹ.”—Ọmwụ Ọdada 8:20.

(Ọmwụ Ọdada 7:11) Ukpenyi ọọwa dọmwụ nya ododo ẹ-ẹpwụ nya ẹnụtụrụ ịwọ kụrụ irwiye nya ọya oheeye nya ẹka ọlẹ ká iNuwa gu ẹka ohu ịrwọnyẹ (600). Enyi hu bwu eji juwa da ọba, ukpenyi ọtụka-ọtụka ayịdang juwa nya pwụrụrụrụrụ, chajị Ohe Oluhye ayịdang wụrụ iwindo nya uhye-ọgba da dodo ha enyi ododo ọwẹ lẹ.

w04 1/1 30 ¶1

Ahị nya Ala Bwu Ẹpwụ nya Ụpwụ nya Ọmwụ Ọdada—I

7:11—Ale kpangga enyi ọlẹ kọ ju ọmwụ nya ukpenyi ọtụka nya odehe wuu a tị bwu? “Lẹnụtụrụ oheeye” nya ang ịhọhọ, ụka ọlẹ ká egbamwụ hyeehe, enyi chị ebwo. Ọhẹ ri “oluhye” nya egbamwụ, ọkịla ri “oleji” nya egbamwụ ịnyịnyị. (Ọmwụ Ọdada 1:6, 7) Enyi “oleji” ọọwa a ri ọlẹ kọ jam odehe ọlẹ ene-ene lẹ. Enyi “oluhye” ri ọlẹ kọ lụmẹ yẹẹyẹẹ kọ tị juwa u-uhye-ọgba nya odehe ọlẹ, ọọwa a yẹ ri “ukpenyi ọtụka-ọtụka” lẹ. Enyi ịịwa à bene kụrụ odehe ọlẹ lụka nya ahyẹẹnụ nya iNuwa lẹ.

ỊBayịbụụ Ọwawa

(Ọmwụ Ọdada 6:1-16) Lụka nya oyi nya iNuwa, ká angịnyị ehe juwa pyẹ lụmẹ-lụmẹ odehe ọlẹ, ị ma anyị anyang ju iru lụmẹ-lụmẹ ịnyịnyị. ² Ụka ọọwa ká anyị nya Ohe Oluhye yẹ jaabwọ ká anjwọ ịyẹẹnọ ịwẹ há ụhị lụmẹ lẹ, ị juwa yẹ ịyẹẹnọ ịịwa nya ịhụ nyaa jaabwọ kọ háa kaka ba lẹlẹ. ³ Ụka ọọwa, [iJihova] yẹkẹẹ, “Ọwa nyị ka dọmwụ ka ya iwe da ha olegu nya Ọwa Ohe Oluhye, nyị-ị juwa ẹ-ẹpwụ nya ọngịnyị ehe tata juwa maga jwoo ta imaje kaka. Lẹ, ehe oriri nya ọngịnyị ehe, nyị ka kpoye nya ẹka ohu ookpokpo da iwo imiiye kpong-kpong kaka.” ⁴ Lụka ọọwa ọlẹ ká anyị nya Ohe Oluhye juwa ye anyị anyang nya angịnyị ehe, ị ma anyị ịlẹ kị wụrụ ala iNefilim. Ụka kọ nụwa ịnyịnyịịnyị, ala iNefilim ịwẹ yẹ ri angịlẹ kị la gogo lụmẹ gbee kịị ru ohi ju ka ẹga myị́ ẹga wuu. ⁵ Ụka ọọwa, [iJihova] yẹ jaabwọ ká angịnyị ehe la egbeju ọnyọọngịrị lụme kaka kpoye. Irya omeme ọlẹpwụ nya ọngịnyị ehe ụka ọọwa wuu myị la ang onyobyi kem. ⁶ Ụka ká Ohe Oluhye yẹ ang onyobyi ọhọhọ nya ọngịnyị ehe ịịwa chịng, ọ yẹkẹẹ, “O-ri kam dọmwụ họ ọngịynị ehe ọhẹ-lọhẹ odehe ọlẹ ka, ịnọ ọ ka hám gụ ọlẹ lẹ. Chajị abwẹla onyobyi ọhọhọ nyaa tọm olujwo lụmẹ lẹ.” ⁷ Ọọwa lẹ, [iJihova] a yẹkẹẹ, “M̀ dọmwụ ka ta angịnyị ehe wuu ayịreji tụ iyo bala ịchịnụ wuu lẹ. Chaji Am Ohe Oluhye ayidang, jam chị ijema u-uhye nya ang myị́ ang ọlẹ wuu kam họhọ lẹẹlẹẹ lẹ.” ⁸ Ma, [iJihova] tị la ẹhị okpunyi ẹ-ẹga nya ọlẹng ọlẹ kị wụrụ iNuwa. ⁹ Ọlẹ ri oja nya iNuwa bala ugbiyegu nyamwụ. INuwa ụbwọọmwụ a ri ọngịnyị onyiila ọlẹ kọọ la abyị ka ẹ-ẹpwụ nya alụka nyamwụ ịkịla wuu lẹlẹ. Ọ jẹdịyẹ ẹ-ẹpwụ nya ihi ojuju nya Ohe Oluhye. ¹⁰ INuwa ma anyị alẹng ịta. Ị wụrụ ẹnyị nyaa ịChẹm bala Ham bala ịJafẹtị. ¹¹ Ụka ọọwa, abwẹla onyobyi ọhọhọ nya alodehe wuu chị Ohe Oluhye aga. Chajị ịwa wuu juwa la egbeju ọngịrị kịlahị-ịlahị ẹ-ẹpwụ nya ang onyobyi ọhọhọ, juwa họ awụlẹ agbụrụ ju ka ẹga myị́ ẹga wuu. ¹² Ịnyị lẹ, Ohe Oluhye a yẹ jaabwọ ká odehe ọlẹ myị la ang onyobyi lụmẹ lẹlẹ. Chajị ang onyobyi ọhọhọ kem, alodehe ọlẹ wuu a juwa họ ụka ọọwa lẹlẹ. ¹³ Ọọwa lẹ, Ohe Oluhye a byi iNuwa yẹkẹẹ, “INuwa, yẹ mẹ! M jam ka ta angịnyị ehe wuu ayịreji hi odehe ọlẹ gbang-gbang lẹ! Chajị agbụrụ ọ-họ awụlẹ họ kem, a ri ụkụrwọ nya alodehe ọlẹ wuu lẹlẹ. Lẹ, M jam ka taa ayịreji bala ang myị́ ang ịkịla ilodehe ọlẹ wuu lẹ.” ¹⁴ [IJihova] myịmyị byi iNuwa yẹkẹẹ, “INuwa, kele ka chị okoji nya igofa ka ya kọ akpa ọtụka-ọtụka ọlẹ kọ ka lala ụgbọ nya enyi mẹ. Aa chọọ apwụ lala apwụ nya ube ká kpụ̀ ọmọnyọ-omọnyọ nya ikorota kụrwọọ ẹ-ẹpwụ bala odehe nyamwụ wuu. ¹⁵ INuwa, lẹ, aa họ ká udiyo ọlala nya ụgbọ nya enyi ọọwa a lala apatẹ ohu ine da iwo ịrụ (450). Ká họ ká ẹpwụ ojuju nyamwụ a ri apatẹ iwo irwiye kụrụ ịrụ (75). Ká họ ká uhye ọlala nyamwụ a ri apatẹ iwo ine kụrụ ịrụ (45) ịnyịnyị mẹ. ¹⁶ Á họ lẹ, aa nwụ ịnawụ kụrụ ụgbọ nya enyi ọwẹ ẹ-ẹpwayịrẹtẹ nyamwụ mẹ. Ká hi ẹga dụwa ẹ-ẹpwarịrị nya ụgbọnụ nya ugulọ bala ịnawụ kọ lala ẹpẹtẹ ookpokpo ba ẹhya mẹ. Aa chọọ apwụ ịta rịrị awụlẹ kele ká uhye-ọgba lala ube oluhye-ọgba ọ-chị apwụ ịta mẹ. Ká chị ọnang ịkịka nya ụgbọ ọọwa ịnyịnyị mẹ.

ỌYA ỌHỌHẸ 27–ỌYA OHEEYE 2

ANG ỤDỤ BWU OMYI ẸLA NYA OHE OLUHYE | ỌMWỤ ỌDADA 9-11

“Alodehe Wuu Kaa ya Oja Ookpokpo”

(Ọmwụ Ọdada 11:1-4) Ụka nya ọgbanyẹ lẹ, alodehe wuu kaa ya oja ookpokpo. ² Ụka ọọwa kị juwa mwụ ẹpwa tụ ẹgẹgẹẹga da ọ-ọmwẹnụ ụtụrụ lẹ, ị jẹ ka pwu ụteeji ọhẹ ọ-ọpyị nya ịBabịlọn lẹ, ị kụ ụwa lẹlẹ. ³ Ọọwa, ị byi awụlẹ yẹkẹẹ, “Anụ kẹwẹ kahị me ịbịlọọkụ kahị hyaa i-ila kị ya gbonggbong mẹ.” Ọọwa, ị me ịbịlọọkụ ịịwa lẹlẹ. ị kpa ida nya ikorota kị ka kpa ju apewa nya ịbịlọọkụ kpa mẹ ube. ⁴ Ọọwa, ị byi awụlẹ myịmyị yẹkẹẹ, “Anụ kẹwẹ kahị nwụ epweji ọhẹ ha ịlọhị ọlẹ ká ube oluhye nyamwụ ka la uhye tenee pwụ uhye-ọgba mẹ. Āhị họ ịnyị chajị ká ẹnyị nyahị ka ru ohi, kahị tụtụm ka nyi epepe yịrị odehe yịrị kaka mẹ.”

it-1-E 239

ỊBabịlọn Ọtụka

Abwụma ọlẹ ká ịBabịlọn Onyogo la. Ụka ọlẹ kị jẹ́ epweji nya ịBabịlọn ọlẹ kọ kụ uteeji nya ọpyị nya Shinar, pwoku ụka ọlẹ kị maga nyọka nwụ ube oluhye ọla ịBabịlọn ịnyịnyị. (Ọmwụ 11:2-9) Ohi oruru nya ube oluhye ọọwa bala epweji ọlẹ kị wẹẹ ka nwụ á ri ọ-ka chị ihi ju ẹnyị nya Ohe Oluhye ka, ma, angịlẹ kị me ube ọọwa wẹẹ moo “chajị ká ẹnyị [nyaa] ka ru ohi” kem ịnyị. Ube oluhye ọlẹ kị wụrụ ziggurat ọọwa chị ehe e-egu awụ nya ịBabịlọn onyogo, bala ẹga ọkịla ọ-ọpyị nya iMesopotemiya, mẹjẹ nyori ube oluhye ọọwa nyị ri ẹga nya ịgba ọgbagba ịnyịlẹhị, nanana nyori abwọlẹ kị bwu nwaa datị hi awụlẹ. Eje ọlẹ ká iJihova Ohe Oluhye chị ahyaahị nyọka tụrụ ube ịgọgọ ọlẹ kị juwa kpa me, mẹjẹ gede-gede nyori ụ-ụwa ịgba ọgbagba nya ọnọọkịla a dọmwụ bwu lẹ. Ịnyịnyị, ẹnyị ọlẹ kị ju epweji ọọwa la oja nya iHiburu, etu nyamwụ ri “Ojigi-jigi,” ẹnyị nyamwụ la oja nya Sumerian ri (Ka-dingir-ra) ịnyịnyị, ẹnyị nyamwụ la oja nya Akkadian ri (Bab-ilu) etu nyaa ịwa imimiye ri “Ogirigba nya Ohe Oluhye.” Chajị nya ọọwa, angịlẹ kị hi kụ ụwa e-epweji ọọwa yẹ etu nya ẹnyị ọwẹ da, chajị ká angịnyị á ka kpa ẹhị nya ang onyobyi ọhọhọ nyaa ọlụka onyogo yọọ kaka, ma, kpọkpọkpọ ẹnyị onyeewe ọọwa myịmyị chọọ ehe lala epweji ọlẹ ká ịgba ọgbagba ji wẹẹ.

it-2-E 202 ¶2

Oja

Ụpwụ nya Ọmwụ Ọdada chabwọ nya ọyẹju lawụlẹ nya ụpa ọhẹ nya ugbiyegu nya angịnyị ehe nyọlẹ ká ukpenyi ọtụka do kpá, kị dọmwụ nya ube omeme ọlẹ kọ myị ọnụ ju irya nya Ohe Oluhye ọlẹ kọ ya ju iNuwa bala anyị alẹng nyamwụ ka. (Ọmwụ 9:1) Ọkọkọ nyọka pyẹ ju ka ẹga myị́ ẹga, kị ka “kụrụ odehe ọlẹ wuu” lẹ, ị chụ nyọka tụ angịnyị ehe guru ẹ-ẹga ookpokpo, ụ-ụwa ẹ-ẹga ọlẹ kị wẹ kaka jẹ́ lala uteeji nya Shinar ọ-ọpyị nya iMesopotemiya. Ọmẹjẹ nyori, ube oluhye ọwẹ ka yẹ kaka ri egbeju ẹpwa nya ịgba ọgbagba.—Ọmwụ 11:2-4.

(Ọmwụ Ọdada 11:6-8) Ọọwa [iJihova] á yẹkẹẹ, “Ọlẹ ká angịnyị ehe wuu ri ụma ookpokpo juwa ya oja ookpokpo à du kị jẹ wẹẹ họ ang wuu lawụlẹ lẹ. Ọlẹ tị ri ọmwụ ọdada nya ang ọlẹ kị ka ju họ ị-ịlahị wẹẹ! Ọ nọ chẹẹ lẹ, ịngịngịhyẹ-ẹ́ ka chaa ọha la ọhọhọ kaka.” ⁷ Lẹẹlẹ, [iJihova] á yẹkẹẹ, “Anụ kẹwẹ kahị hireji kele kaka kpịla oja nya alodehe ịwẹ ahị chajị kị ka jẹ-ẹ̀ wo lawụlẹ kaka mẹ.” ⁸ Ịnyị, [iJihova] á nyi alodehe ịwẹ wuu epepe yịrị odehe yịrị lẹ, ị hwabwọ la epweji ọtụka ọọwa ọnwụnwụ lẹlẹ.”

it-2-E 202 ¶3

Oja

Ohe Oluhye Agụgụ da ụkụrwọ ohyideeji nyaa ọọwa yi bwula ọ bịrị o-yẹju lawụlẹ nyaa, ọ họ ịnyị bwula ọ-kpịla oja ọlẹ kị kaa ya ahị. Ọọwa dudu kị jẹ́ wo lawụlẹ ẹ-ẹpwụ nya ụkụrwọ nya ube ọnwụnwụ nyaa ọọwa kaka, ọ myịmyị du kị nyi epepe ju ka ẹga myị́ ẹga nya odehe ọlẹ wuu ịnyịnyị. Oja ọ-kpịla ahị ọọwa ịnyịnyị ka du ká ọ-nwa kịlahị nyaa ka pẹ ọgụ ọtịpyọ ụ-ụwa ị-ịlahị. Ọgụ nya egbeju ọngịrị ọlala ta Ohe Oluhye, chajị nyọlẹ ká angịnyị ehe á ka jẹ́-ẹ la irya ookpokpo lawụlẹ bala ọ-ka jẹ́-ẹ ya ọngịrị nyaa ju lawụlẹ nyọka kpa họ ang ọlẹ kọ baaba la ọhọhọ kaka. Ịnyịnyị, ọ-ka lujwo nyọka tụ ẹla ọjẹ́jẹ ọtụka-ọtụka nya ebwo nya oja ịdatị-datị ịwẹ wuu ju awụlẹ—ẹ-ẹla ọjẹ́jẹ ọlẹ kọ bwu ẹga nya Ohe Oluhye ka, ma, ẹla ọjẹ́jẹ ọlẹ kị ye bwula ang ọjẹ́jẹ nya angịnyị ehe ịnyị. (kụ ẹhị yẹ Ọngọ 7:29; Ehile 32:5.) Lẹ, nanana nyori oja ọ-kpịla ahị ọọwa ka kpa ebwo ọchịchị wẹ ẹpwarịrị nya angịnyị ehe, ọ ju apyobwuna yẹẹyẹẹ ha angịnyị ehe, ọ̀ọwa-à du kị jẹ họ irya ọ-la uhi-uhi onyobyi-obyi nyaa ọọwa jịra myị ka lẹ. (Ọmwụ 11:5-9; kụ ẹhị Ayị 8:9, 10 ịnyịnyị.) Angịnyị ehe la ẹla ọjẹ́jẹ yẹẹyẹẹ, ma, ị tị kpa ẹla ọjẹ́jẹ nyaa ọọwa họ ekpilo nya ala lụmẹ-lụmẹ. Ụka kahị kụ irya u-uhye nya ang ịịwa, ọ-kaa lahị gbagbịla nyori Ohe Oluhye jẹ́ bwu ụka oluru-luru kekpe nyori angịnyị ehe nyị juwa ka nwa kịlahị-ịlahị ẹ-ẹpwụ nya ẹla ọjẹ́jẹ onyobyi nyaa ọọwa bala ọ-ka damwụ họ ang ịtịpyọ ụma ịlịịwẹ, kori kọ hwaabwọ la ube ọnwụnwụ ọla ịBabịlọn ka.

(Ọmwụ Ọdada 11:9) Ị wụrụ ẹnyị nya epweji ọọwa ịBabịlọn lẹlẹ. Ị wụrwọọ ịnyị, chajị ụ-ụwa kpangga [iJihova] à kpịla oja nya alodehe ọlẹ ahị bala o-nyi angịnyị epepe bwu rụ kele kaka kụ ẹga datị-datị nya odehe ọlẹ wuu lẹ.

it-2-E 472

Ẹpwụma

Akama nya o-wo lawụlẹ ka ọọwa, a du ká ebwo nya oja ọnyọnyọọnyị nwụ ịhọhọ nyịlaa, ịbáng ọhọhọ, abwẹla bala ịgba ọgbagba nyịlaa ịnyịnyị lẹ. (Le 18:3) Ebwo ọchịchị hi Ohe Oluhye nyaa ọọwa, a du ká angịnyị ehe họ ekpeku ha ịlaa nya ihe ijiga nyaa ịnyịnyị lẹ.—Ehile 12:30; 2Ịdị 17:29, 33.

Mwahị nya Ang Ụdụ nya Olegu

(Ọmwu Ọdada 9:20-22) INuwa ọwẹ ayịdang ri ọngọ wu ẹrụ. Ọwa-à ri ọngịnyị nya ọgbanyẹ-ọgbanyẹ ọlẹ kọ wu ẹrụ nya alakọnụ ọlẹ kị kaa kpa chị ere lẹ. ²¹ Ụka ọhẹ juwa ká iNuwa nwa ere nya alakọnụ ọwẹ lụmẹ-lụmẹ gbee kọ gbu ere, nọnọ lọhị-lọhị u-ube nya ọdụ nyamwụ. ²² Ụka ká ịHam adịda nya iKenan ye iNuwa nọnọ nụwa lọhị-lọhị, ọ kele kaka ya je ịChẹm bala ịJafẹtị anyịnamwụ ụ-ụwa odehe jaabwọ ká adaa nụwa lọhị-lọhị.

(Ọmwụ Ọdada 9:24, 25) Ụka ká iNuwa chị ahị-ụnẹ bwu ẹpwụ nya ere ogbugbu nyamwụ, ị ya joo jaabwọ ká ọnyị ọhyẹẹkpẹ nyamwụ kpahị jwoo lụmẹ ²⁵ Ọọwa, iNuwa a gọlọ ju iKenan ọnyị nya ịHam yẹkẹẹ, “Ahụ iKenan ọwẹ, inyiribyi ā kpụng, ọnyọhị nya anyịnang ịkịla a ka ri pyịyọọ lẹ.

it-1-E 1023 ¶4

ỊHam

Ọ chịkpẹẹ myị nyori iKenan ayịdang la ịlọmwụ lụbwọ ẹ-ẹpwụ nya ọhọhọ ọọwa, ma, adamwụ kọ ri ịHam á tị myị nwọọ rịrị ka. Lee iNuwa kọ wẹẹ ya ẹla bwula ọmwụ ọyẹyẹ wẹẹ, ọ yẹ ọyị neeji ene-ene nyori ọhẹka, abwẹla ọtịpyọ nya ịHam ọlẹ kọ dọmwụ nyọka hi ehe u-uhye nya ọnyị nyamwụ iKenan wẹẹ, anyị nya iKenan nyị ka ri ugu nyamwụ ịnyịnyị. Ụpa ọhẹ nya ọlọ ọọwa, họ jịra lụka ká anyị nya ala Isirẹlụ ịlẹ kị kaa ya oja nya Semitic da ẹwụ kụrụ ala iKenan. Angịlẹ kị ta ayịreji ka lẹpwụ nyaa (ọ-chụ pwokwita ala iGibyon [Joch]) yẹ ri anyịhị nya ala Isirẹlụ. Ẹka lụmẹ-lụmẹ ị-ịlahị nya ọọwa, ọlọ ọwẹ myịmyị họ jịra ụka ká anyị ịtụma nya iKenan ọnyị nya ịHam, wẹ kaka ji ekpeleji nya eji ọkpakpa nya ala iMidi bala iPechiya, iGirisi, bala ala iRom.

(Ọmwụ Ọdada 10:9, 10) Angịnyị wuu jẹ́ iNimirọdụ ọwẹ nya ọmwụkpẹ ọnyẹẹgẹga ị-ịlahị nya [iJihova]. Ịnyị a du kị kaa byi awụlẹ yẹkẹẹ, ahụ nyị ri ọmwụkpẹ ọnyọọngịrị lala iNimirọdụ ọmwụkpẹ ọtụka lẹlẹ ¹⁰ Ụka nya ọgbanyẹ-ọgbanyẹ lẹ, iNimirọdụ ọwẹ ri adịrahụ ọtụka nya ala ịBabịlọn bala ala Ẹrẹkị bala ala Akadị ịlẹ kị kụ ụ-ụwa ọ-ọpyị nya ala ịBabịlọn wuu.

it-2-E 503

INimirọdụ

Epweji ịlẹ kị juwa ẹ-ẹpwụ nya ịpyị-adịrahụ nya iNimirọdụ lụka nya ọgbanyẹ-ọgbanyẹ ri ịBabịlọn, Ẹrẹkị, Akadị bala iKalụne, ịwa wuu juwa ọ-ọpyị nya ịBabịlọn. (Ọmwụ 10:10) Lẹẹlẹ, ọchịkpẹẹ myị nyori e-ekpeleji nya nya ọkpakpa nyamwụ, ị dọmwụ nya ube oluhye ọtụka ọla ịBabịlọn lẹ. Ẹla ọwẹ myị ọnụ ju irya ọlẹ ká ala iJuu la ịnyịnyị. Josephus da yẹkẹẹ: “INimirọdụ dọmwụ nyọka tụ ala ẹpwụma pyeeji tịmajẹ dụmwọ-dụmwọ, la irya nyọri, ụgbẹyị ọlẹ kẹnẹ-kẹnẹ kọọwa nyị ka jẹ́-ẹ chị angịnyị ehe ebwo hi uhi ojuju nya Ohe Oluhye nya ri ọ-ka họ kị ka kịnyaa la o-juwa kpụnịrọ ọngịrị nyamwụ ọwa ayịdang lẹlẹ. Ọ chị ẹga nyọka dọmwụ byi uri tịrẹkpẹ bwu ẹga nya Ohe Oluhye kori kọ tịtọ nyọka do ukpenyi enyi ta odehe ayịreji myịmyị. Chajị ọ ka nwụ ube oluhye ọlẹ kọ ka kpoye nya ẹga ọlẹ ká nya enyi ka pwụ myị, bala ọ-ka byi uri nya ayịreji ọtata nya adamwụ igogo anyị tịrẹkpẹ. Angịnyị nwụlanọ nyọka dịrẹ ọmẹjẹ nya iNimirọdụ, chajị ị yọọ lala ọnyọhị rịrị nyọka kpa ịlaa keji ha Ohe Oluhye. Ọọwa lẹ, ị dọmwụ nyọka nwụ ube oluhye ọọwa la agaga-agaga kpoye nya abwọlẹ kị ya ahị me lẹlẹ.”—Jewish Antiquities, I, 114, 115 (iv, 2, 3).

ỊBayịbụụ Ọwawa

(Ọmwụ Ọdada 10:6-32) ỊHam à ri adịda nya angịlẹ lẹ: iKuchi bala Ijipiti bala iPutu bala iKenan. ⁷ IKuchi a ri adịda nya angịlẹ lẹ: ịSẹba bala ịHavila bala ịSabita bala ịRaana bala ịSabịtẹka. ỊRaana a ri adịda nya angịlẹ lẹ: ịChẹba bala ịDẹdan. ⁸ IKuchi a ri adịda nya iNimirọdụ ịnyịnyị lẹ. INimirọdụ ọwẹ a ri ọngịnyị nya ọgbanyẹ-ọgbanyẹ ọlẹ kọ ri ọmwụkpwẹ ọnyẹẹgẹga odehe ọlẹ wuu lẹ. ⁹ Angịnyị wuu jẹ́ iNimirọdụ ọwẹ nya ọmwụkpẹ ọnyẹẹgẹga ị-ịlahị nya [iJihova]. Ịnyị a du kị kaa byi awụlẹ yẹkẹẹ, ahụ nyị ri ọmwụkpẹ ọnyọọngịrị lala iNimirọdụ ọmwụkpẹ ọtụka lẹlẹ ¹⁰ Ụka nya ọgbanyẹ-ọgbanyẹ lẹ, iNimirọdụ ọwẹ ri adịrahụ ọtụka nya ala ịBabịlọn bala Ẹrẹkị bala ala Akadị ịlẹ kị kụ ụ-ụwa ọ-ọpyị nya ala ịBabịlọn wuu. ¹¹ INImirọdụ rụ bwu ụwa kele ka ọpyị nya ala Asiriya. Ọ nwụ́ epweji ịhyẹ ịlẹ kị wụrụ iNineve bala iRehobotu-iiri bala ịKala. ¹² INimirọdụ a nwụ́ epweji ọlẹ kị wụrụ ịRẹsẹn ịnyịnyị lẹ. ỊRẹsẹn ọọwa juwa apewa nya iNineve bala ịKala kọ ri epweji ọtụka. ¹³ Ijipiti a ri adịda ogogo nya angịlẹ lẹ: ala iLidiya bala ala Anam bala ala iLehabụ bala ala ịNafutu bala ¹⁴ ala ịPaturusi bala ala ịKasilu bala ala ịKafuto ịlẹ kị ri adịda ogogo nya ala iFilistiya lẹ. ¹⁵ ỊSayịdọn a ri ọnyị ọgbahị nya iKenan lẹ. IHiiti a ri ọnyị oheeye nyamwụ lẹ. ¹⁶ ỊSayịdọn bala iHiiti ịwẹ a ri adịda igogo nya angịlẹ lẹ: ala iJebusi bala Amo bala ịGẹgachị bala ¹⁷ ala iHivi bala ala Aakị bala ala iSini bala ¹⁸ ala Aavadị bala ala ịSẹmara bala ala ịHamatị. Alụpwọma nya iKenan ịwẹ wuu pyẹ yịrị ẹ-ẹga myị́ ẹga yịrị gbee ka ịpyị nyaa pyẹpwụ duwa gbaam. ¹⁹ Epweji nya ịSayịdọn ji koye nya ete nya ọpyị nya ala iKenan. Á kele koye nya edii nyaa, a ka yẹ epweji ịGẹra ọlẹ ko ju epweji nya ịGasa chwẹẹ. Á kele koye nya ọmwẹnụ-ụtụrụ nya ọpyị nyaa, a ka yẹ epweji nya ịSọdọm bala iGomora bala Adịmaa bala iSeboyim ọlẹ kọ ju ịLacha chwẹẹ ịnyịnyị. ²⁰ Ịịwẹ anyị ịtụma nya ịHam a la kị nọ ẹpwa imwawụ-imwawụ nyaa datị-datị juwa ya oja nya ụbwọ nya ịlaa datị-datị lẹ. ²¹ ỊChẹm ọlẹ kọ ri ọgbahị nya ịJafẹtị ma anyị ịnyịnyị. Ọwa-à ri adịda ogogo nya ala iHiburu wuu lẹ. ²² IChem a ri adịda nya angịlẹ lẹ: Ẹlam bala Asuu bala Apakịchadị bala iLudi bala Aram. ²³ Aram a ri adịda nya angịlẹ lẹ: Uusi bala iHulu bala ịGẹtẹẹ bala ịMẹchẹkị. ²⁴ Apakịchadị a ri adịda nya iChela lẹ. IChela ọwẹ ma Ẹbẹẹ. ²⁵ Ẹbẹẹ ma anyị alẹng angị imiiye. Ẹnyị nya ọngọhẹ nyaa ri ịPẹlẹgị. Etu nya ịPẹlẹgị ọwẹ pwoku ụka ká alodehe chị ebwo hi awụlẹ lụmẹ kaka kpoye. Ẹnyị nya ọnyị nya Ẹbẹẹ ọkịla ri iJokitan. ²⁶ IJokitan a ri adịda nya angịlẹ lẹ: Alịmọdadị bala ịChẹlẹfụ bala ịHasamavẹtị bala ịJẹra ²⁷ bala ịHadoram bala Usalu bala iDikila ²⁸ bala Ọbalụ bala Abimẹlụ bala ịChẹba ²⁹ bala Ofii bala ịHavila bala iJobabụ. Ịịwẹ anyị ịtụma nya iJokitan a la lẹ. ³⁰ Anyị ịtụma nya iJokitan ịwẹ wuu kụ ẹpwa nyaa bwu oye nya ịMẹcha lalaala kele ka ịSẹfaa ọlẹ kọ juwa i-ikiti iloye nya ọmwẹnụ-ụtụrụ. ³¹ Ịịwe anyị ịtụma nya ịChẹm a la kị nọ ẹpwa imwawụ-imwawụ nyaa datị-datị juwa ya oja nya ụbwọ nya ịlaa datị-datị ọ-ọpyị-ọpyị nyaa datị-datị lẹ ³² Ịịwẹ ego ogbegbe chajị nya anyị ịtụma nya iNuwa a la jaabwọ kị nọ ẹpwa ẹ-ẹpwụma-ẹpwụma nyaa datị-datị wuu lẹ. Anyị ịtụma nyamwụ ịwẹ à ri adịda igogo ị-ma alẹpwụma datị-datị ilodehe ọlẹ wuu lụka ka ukpenyi ọtụka-ọtụka do bịrị odehe onyogo ḳpá lẹ.