Masanguanan ti Relihion Gapu iti Napalabasna
Paset 18—maika-15-siglo nga agtultuloy—No Agsabet “dagiti Kristiano,” ken “dagiti Pagano”
“Ti relihion adda iti puso, awan iti tumeng”—D. W. Jerrold, maika-19-siglo a mannurat nga Ingles
TRABAHO a kinamisionero, maysa a mabigbigbig a tanda iti immuna a Kinakristiano, isu ti panangsalimetmet iti bilin ni Jesus a “mangaramid adalan kadagiti tattao iti amin a nasion” ken ti panagbalin a saksi kenkuana “iti ungto ti daga.”—Mateo 28:19, 20; Aramid 1:8.
Idi maika-15 a siglo, ti Kakristianuan rinugianna ti sangalubongan a programa a mangkumberte kadagiti “pagano.” Ania a kita ti relihion dagitoy “pagano” a tattao agingga iti dayta a tiempo? Ket adda kadi aniaman a simmaruno a pannakakumberte iti “Kinakristiano” a nangtignay iti pusoda wenno daytat’ namagparintumeng laeng kadakuada iti pormal a panagpaituray?
Idiay Africa adda napattapatta a 700 nga etniko a grupo iti abagatan iti Sahara. Idi punganay, tunggal maysa ti addaan iti bukodna a relihion iti tribo, nupay dagiti pagaaspinganda ti mangipasimudaag iti maymaysa a nagtaudan. Idiay Australia, dagiti Americas, ken ti islas iti Pacifico, dinosdosena a dadduma a katutubo a relihion ti masarakan.
Kaaduan ti mamati iti katan-okan a dios ngem kaskasdi, mamatida kadagiti adu a didios, ken mamatida pay kadagiti adu a babbabassit a didios—didios ti pamilia, ti tribo, wenno ti komunidad. Maysa a panagadal a naaramid maipapan iti relihion nga Aztec ilistana ti nasurok a 60 a nadumaduma ken agkakanaig a nagnagan dagiti didios.
Idiay Africa ken Americas, dagiti tattao a “kadaanan” unay ti relihionda mamatida iti maysa a katan-okan a persona a maawagan Trickster. No dadduma madeskribir dayta a kas ti namarsua iti lubong, ket no dadduma kas nangurnos iti panamarsua, isut’ kankanayon a mamatmatan a kas nasikap a manangallilaw ken naderrep, nupay saan met a manangibales. Kunaen dagiti Navaho Indians iti Norte America nga isut’ namulot iti ipapatay; ti tribo nga Oglala Lakota isuroda nga isut’ maysa nga anghel a natnag isu a nangtignay iti pannakapapanaw dagiti immuna a tao manipud iti paraiso babaen ti panangikarina kadakuada iti nasaysayaat a biag iti sabali a lugar. Kunaen ti The Encyclopedia of Religion a ti Trickster masansan nga agparang kadagiti “estoria iti panamarsua,” nga agak-akem a “maibusor iti naespirituan a namarsua-dios.”
Kas pakalaglagipan iti Babilonia ken Egipto, dadduma a katutubo a relihion isuroda ti maysa a trinidad. Ti libro a The Eskimos kunaenna a ti Espiritu iti Angin, ti Espiritu iti Baybay, ken ti Espiritu iti Bulan buklenda ti maysa a trinidad a “kamaudiananna tenglenna a naan-anay ti isuamin iti aglawlaw ti Eskimo.”
Dagiti Tattao—“Di Madadael iti Naespirituan”
Ni Ronald M. Berndt iti University of Western Australia ipakaammona a dagiti Aborigines iti Australia patienda a ti siklo iti biag “agtultuloy kalpasan iti ipapatay, manipud iti pisikal agingga iti naan-anay a naespirituan, nga inton dumteng ti tiempo daytat’ agsubli iti pisikal a kasasaad.” Daytoy kaipapananna a “dagiti tattao ket saanda a madadael iti naespirituan.”
Dadduma nga Africano a tribo patienda a kalpasan ti ipapatay dagiti gagangay a tattao agbalinda nga al-alia, ket dagiti nalalatak a tattao agbalinda nga amma nga espiritu, a rebbeng a madaydayaw ken mapagdawatan kas di makita a papangulo iti komunidad. Sigun iti Manus of Melanesia, ti al-alia iti tao wenno ti maysa nga asideg a kabagian ti agtultuloy a mangsipsiput iti pamiliana.
Dadduma nga American Indians patienda nga adu a kararua ti malimitaran, a kasapulan ti “agsusublat a reinkarnasionda umuna kas maysa a tao ken kalpasanna kas maysa nga espiritu wenno animal.” Ilawlawag ti The Encyclopedia of Religion: “Ti ipapatay ti tao wayawayaanna ti maysa a kararua a maipaay iti animal wenno espiritu, ken agsungani, isu a manginaig kadagiti tattao, an-animal, ken dagiti espiritu iti maysa a siklo iti panagpannuray iti maysa ken maysa.”
Gapuna, dagiti immuna a managsirarak nasdaawda a makasarak kadagiti nagannak nga Eskimo a nalulokda a mangdisiplina kadagiti annakda, nga awaganda pay ida kadagiti termino a kas “inna” wenno “apo a lakay.” Ti autor a ni Ernest S. Burch, Jr., inlawlawagna a daytoy ket gapu ta ti ubing napanaganan sigun iti kabagian a nangipamatmat a babaen iti nausar a termino, ket ti Eskimo nga ama gagangay nga “agkitakit iti kapanunotan a panangbabalaw iti apona a baket, uray no daytat’ immakaren iti bagi ti anakna.”
Ti “biag kalpasan ti ipapatay” ket iparangarang dagiti dadduma a tribo iti North American Indian kas naragsak a paganopan, a sadiay agpadpada a papanan dagiti tattao ken animal iti ipapatay. Sadiay naikaykaysada kadagiti ingungotenda a kakabagian ngem masabetda met dagiti dati a kabusorda. Dadduma nga Indians ti mangikkat iti kudil ti ulo dagiti kabusorda kalpasan ti panangpapatayda kadakuada, a nalawag a mamatida a daytoy ti manglapped iti iseserrek dagiti kabusorda iti lubong dagiti espiritu.
Ti kadi nasaknap a pammati kadagiti katutubo a relihion iti dadduma a porma iti biag kalpasan ti ipapatay paneknekanna nga umiso ti Kakristianuan iti sursuro a dagiti tattao addaanda iti immortal a kararua? Saan a pulos. Idiay Eden a sadiay ti nangrugian ti pudno a relihion, awan ti imbagbaga ti Dios maipapan iti biag kalpasan ti ipapatay; pinagdumana ti namnama a biag nga agnanayon iti ipapatay. Ti kapanunotan a ti ipapatay ti dalan nga agturong iti nasaysayaat a biag ket insaknap ni Satanas ket kamaudiananna naisuro idiay Babilonia.
Dagiti Kasapulan ti Tao wenno ti Pagayatan ti Dios?
Ti maipaganetget kadagiti katutubo a relrelihion ket maipapan iti personal a talged wenno ti pagimbagan ti komunidad. Gapuna, nagsurat ti taga Australia nga Aborigines, ni Ronald Berndt: “[Daytat’] naiparangarang iti nadumaduma a pakaseknan dagiti tattao iti inaldaw a panagbiag. Dayta ket naipamaysa iti relasion iti kagimongan, maipapan iti rigat iti panagbiag ti tao, ken maipapan kadagiti praktikal a bambanag iti pannakalasat a sibibiag.”
Dagiti nadisenio a mangtaming laeng kadagita a kasapulan ti tao isu dagiti kita iti panagdayaw a maawagan animism, fetishism, ken shamanism, nga adda kadagiti nadumaduma a kagimongan iti nadumaduma a kumbinasion ken iti nagduduma a kasasaad.
Ti animism ipabiangna ti sipupuot a biag ken ti agnaed nga espiritu kadagiti namaterialan a bambanag a kas kadagiti mulmula ken batbato ken uray pay kadagiti gagangay a paspasamak a kas iti bagio ken ginggined. Mabalin a dayta iramanna ti kapanunotan nga adda dagiti awanen ti bagida nga espiritu a mabalin a mangimpluensia iti pagimbagan wenno iti pagdaksan dagiti sibibiag.
Ti fetishism agtaud iti Portuguese a pagsasao a mausar no dadduma a mangdeskribir kadagiti bambanag a maipagarup nga addaan iti supernatural a pannakabalin a mangipaay iti pannalaknib wenno tulong kadagiti agikut kadakuada. Gapuna dagiti managsirarak a Portuguese inusarda ti termino a mangnagan kadagiti galing-galing wenno anting-anting a nasarakanda nga us-usaren dagiti Africano iti Laud iti relihionda. Nasinged ti pannakainaigna iti idolatria, ti fetishism adu ti pormana. Dadduma nga American Indians, kas pangarigan, patienda a dagiti dutdot addaanda iti sobrenatural a pannakabalin, nga ibilangda ida a kas epektibo a luglugan a “mangitayab” kadagiti karkararag wenno mensahe a mapan idiay langit.
Ti shamanism, a naggapu iti Tunguso-Manchuria a sao a kaipapananna “isu a makaammo,” naisentro iti shaman, maysa a tao a maipagarup a makabael a mangagas ken makisarita kadagiti espiritu. Ti mangngagas, mangkukulam, managsalamangka—aniaman ti kayatmo nga usaren—ipanamnamana ti salun-at ken ti pannakaisubli ti pannakabalin nga agpaadu. Ti panagpaagas mabalin a sapulenna, kas ti aramiden dagiti dadduma a tribo iti kabakiran iti Sud America, tebbengan ti bibigmo, ti ngadasmo, wenno ti lapayagmo, a pinturaam ti bagim, wenno mangusarkayo kadagiti arkos. Wenno mabalin a maibaga kadakayo nga agusarkayo kadagiti pangpasaranta wenno narkotiko, kas iti tabako wenno gawed.
Gaput’ nakapuy iti doktrinana, dagiti katutubo a relihion dida makaipaay iti umiso a pannakaammo iti Namarsua. Ket babaen iti panangitan-okda kadagiti kasapulan ti tao a nangnangruna ngem ti pagayatan ti dios, ikkatenda ti maiparbeng kenkuana. Gapuna bayat ti panangirugi ti Kakristianuan iti moderno-aldaw a misionero a trabahona, ti saludsod ket: Dagitinto kadi “Kristiano” mabaelanda nga awisen ti puso dagiti “pagano” nga agbalin a nasingsinged iti Dios?
Idi maika-15 a siglo, ti España ken Portugal rinugianda ti maysa a programa iti panagsirarak ken ti panangisaknap iti kolonia. Bayat a dagitoy a pannakabalin a Katoliko nadiskubreda dagiti baro a dagdaga, ti simbaan rinugianna ti nangkumberte kadagiti katutubo nga umili, nga insaganana ida a mangawat iti baro a “Nakristianuan” a gobiernoda. Dagiti linteg ti papa nangipaay kadagiti misionero iti kalintegan idiay Africa ken Asia agingga iti Portugal. Ket, kalpasan ti pannakadiskubre iti America, inugedan ni Papa Alejandro VI iti makintengnga nga Atlantico, a nangipaay iti kalintegan iti España iti laud ken ti Portugal iti daya.
Kabayatanna, dagiti Protestante okupadoda unay a mangpatpatalged iti sasaadenda a maibusor iti Katolicismo ta didan mapanunot ti panangkumberte kadagiti dadduma, ket di met pinaregta ida dagiti repormador a mangaramid iti kasta. Nalawag a patien ni Luther ken ni Melanchthon a ti panungpalan ti lubong asideg unayen ta naladaw unayen a danonen dagiti “pagano.”
Bayat ti maika-17 a siglo, nupay kasta, maysa a Protestante a movimiento a maawagan Pietism ti nangrugi a timmaud. Kas saringit iti Repormasion, impaganetgetna ti personal a narelihiusuan a kapadasan imbes a ti pormalismo ken impaganetgetna ti panagbasa ti Biblia imbes a ti relihiuso a pannakitulag. Dagiti “sirmatana iti sangatauan a makasapul iti ebanghelio ni Kristo,” kas deskribiren ti maysa a mannurat, kamaudiananna nakatulong a nangparang-ay iti Protestantismo iti “barko” ti trabaho ti kinamisionero idi naladawen a maika-18 a siglo.
Manipud iti agarup kakalima iti populasion iti lubong idi 1500, ti proporsion dagiti agkunkuna a Kristiano immadun iti agarup kakapat idi 1800 ken agarup maysa iti tallo idi 1900. Ti kakatlo iti lubong ket “Kristianon”!
Pudno Kadi a Nangaramidda kadagiti Kristiano nga Ad-adalan?
Dagiti pakabigbigan iti kinapudno a masarakan kadagiti katutubo a relrelihion ket maringbawanda kadagiti adu a paspaset iti Binababilonia a kinaulbod, ngem pudno met daytoy iti nagapostata a Kinakristiano. Gapuna daytoy a gagangay a relihiuso a tawid ti nangpalaka kadagiti “pagano” nga agbalin a “Kristiano.” Ti libro a The Mythology of All Races kunaenna: “Awan ti lugar idiay America a makaiparang kadagiti adu wenno kadagita a nakaskasdaaw a pagpadaan dagiti ritual a Kristiano ken simbolismo a kas iti Mayan.” Ti panagdayaw iti krus ken dagiti dadduma a nagpapadaan iti ritual “ti nangpakaro pay iti panagbalbaliw iti relihion a basbassiten dagiti pagsusuppiatan.”
Dagiti Africano—iti agarup 450 a tawtawenen kankanayon a kinidnapda dagiti “Kristiano” ket inyegda iti Baro a Lubong tapno agserbi a kas ad-adipen—ket nabaelanda met a sinuktan dagiti relihionda “a bassit laeng ti pannakisuppiat.” Yantangay “dagiti Kristiano” daydayawenda dagiti natayen a “sasanto” iti Europa, ania ti mangbusor iti panagdayaw dagiti “pagano a Kristiano” kadagiti Africano nga espiritu dagiti amma? Gapuna, kuna ti The Encyclopedia of Religion: “Ti voodoo . . . , a nagtitipon nga agsusuppiat a relihion manipud kadagiti relrelihion nga Africano iti laud, ti panagsalamangka, ti Kristiano a relihion, ken ti sarsarita . . . , nagbalinen a pudno a relihion dagiti adu a tattao iti Haiti, agraman dagidiay makunkuna a Katoliko.”
Ti Concise Dictionary of the Christian World Mission aminenna a ti pannakakumberte iti Latin America ken ti Filipinas ket nakarabrabaw, a kunana pay a “ti Kinakristiano kadagitoy a luglugar itatta ket napnapno kadagiti an-anito ken ti kinaignorante.” Kadagiti Aztecs, ti Maya, ken dagiti Incas, “‘ti pannakakumberte’ basta kaipapananna ti pannakainayon ti sabali pay a dios iti templo dagiti didiosda.”
Kadagiti tattao nga Akan iti Ghana ken Côte d’Ivoire, ni Michelle Gilbert iti Peabody Museum of Natural History kunaenna: “Ti gagangay a relihion agtultuloy agsipud ta para kadagiti kaaduan a tattao daytat’ makagunggona unay a sistema iti pammati, maysa nga agtultuloy a mangipaay iti lubong iti kinapateg.”
Ni M. F. C. Bourdillon, University of Zimbabwe, saritaenna ti “relihiuso a panagtignay” dagiti miembro iti relihion a Shona, nga ilawlawagna: “Dagiti nadumaduma a porma iti Kinakristiano agraman dagiti nadumaduma a gagangay a kulto mangipaayda amin iti nagtitipon a relihiuso a panagtignay isu a mabalin a pagpilian ti indibidual, agpannuray iti kasapulanna iti kanito.”
Ngem no dagiti “pagano a Kristiano” mailasinda babaen iti kinarabaw, kinaignorante, an-anito, ken ti adu a daydayawen a didios, no matmatanda dagiti gagangay a relihion a kas ad-adda a makagunggona ngem ti Kinakristiano, no ibilangda ti relihion a kasla laeng pagnam-ayan wenno panglakagan, a mangipalubos kadakuada nga umakar manipud maysa nga agturong iti sabali nga idiktar ti kasasaad, kunaenyo kadi a ti Kakristianuan nakaaramid kadagiti pudno a Kristiano nga ad-adalan?
No Saan nga Ad-adalan, Aniada Dagitoy?
Pudno, dagiti misionero iti Kakristianuan nakaipasdekda kadagiti ginasgasut nga eskuelaan a mangsursuro kadagiti di makaammo nga agbasa ken agsurat. Nakaibangonda kadagiti ospital a mangagas kadagiti masakit. Ket iti dadduma a pamay-an, pinarang-ayda iti panagraem iti Biblia ken kadagiti prinsipiona.
Ngem napakan kadi dagiti “pagano” kadagiti natangken a naespirituan a taraon iti Sao ti Dios wenno dagiti laeng rumrumek iti tinapay iti apostata a Kinakristiano? Naikkat kadi dagiti “pagano” a pammati ken ar-aramid wenno nabalkotda laeng iti kawes a “Kristiano”? Iti ababa a pannao, dagiti kadi misionero iti Kakristianuan naallukoyda dagiti puspuso a maipaay iti Dios wenno pinilitda laeng dagiti “pagano” nga agparintumeng iti sanguanan dagiti altar a “Kristiano”?
Ti maysa a nakumberte iti apostata a Kinakristiano inayonna pay kadagiti napalabas a basbasolna a kinaignorante dagiti baro a basbasol iti managinsisingpet a Kinakristiano, ket iti kasta dinoblena ti aw-awitenna a basol. Gapuna, maipaay iti Kakristianuan, umiso unay dagiti sasao ni Jesus: “Lawlawenyo ti baybay ken daga tapno makaalakayo ti maysa a sumurot kadakayo, ket no mapasurotyon pagbalinenyo a maikari iti pannakadadael a mamindua nga ad-adda pay ngem dakayo.”—Mateo 23:15, Phillips.
Nalawag a saan a nasabet ti Kakristianuan ti karit a mangaramid kadagiti Kristiano nga ad-adalan. Nasaysayaat kadi ti kasasaadna iti panangsabet iti karit a mangbalbaliw iti lubong. Iti sumaganad a bilangtayo, ti artikulo a “Ti Kakristianuan Makidangadang iti Panangbalbaliw iti Lubong” sungbatannanto dayta a saludsod.
[Ladawan iti panid 17]
Dagitoy a pudno a Kristiano a misionero idiay Dominican Republic danonenda dagiti puspuso, saanda a basta pagparintumengen