Agyamanak ta Nakalasatak

NO NABUYAYON ti sine a The Bridge on the River Kwai, nalakayo laeng nga inaig dayta iti pakasaritaak. Maysaak a balud dagiti Hapones bayat ti maikadua a gubat sangalubongan ken maysaak kadagidiay napilit a nangaramid iti riles ti tren iti igid ti karayan Kwai (Khwae Noi itan).

Simmukon dagiti Olandes ken ti katutubo a buyotmi idiay Bandung, Java, idi Marso 1942, kalpasan sumagmamano nga aldaw a panagsanud manipud iti nabilbileg a buyot ti Japan. Naipupokkami iti maysa a lokal a sibilian a pagbaludan iti sumagmamano a lawas; kalpasanna iti maysa nga agsapa nabilinkami nga agsagana maipaay iti nawatiwat a panagdaliasat.

Umuna, nupay kasta, impannakami ti tren manipud Bandung agturong idiay Batavia (Djakarta itan), ti kabisera a siudad ti Java. Sadiay naglugankami iti maysa a barko maipaay iti panagdaliasat agturong idiay Singapore. Idiay Singapore nailugankami iti maysa a tren ken nagbiahekami iti agarup 1,600 kilometros agturong idiay Siam (Thailand itan). Sakbay a nakasangpetkami iti kabisera, idiay Bangkok, nagpalaud ti trenmi iti nagsasangaan ti dalan ket nakagteng idiay Kanchanaburi, nga asideg iti beddeng ti Burma (Myanmar itan).

Ti riles ket naiplano a sumurot iti igid ti karayan Kwai, yantangay nawadwad ti danum nga inumen ken pagdigos sadiay. Dakami a mabisbisinen a balud ti mainanama a mangaramid iti riles nga agturong iti Burma. Impandakami dagiti trak iti murdong ti aspalto a kalsada kalpasanna iti lasonglasong a kalsada nga agturong iti umuna a kampo para kadagiti balud iti gubat. Iti kabigatanna naipankami iti maikadua a kampo.

Manipud iti daytoy maikadua a kampo, nangrugi ti nawatiwat a panagdaliasatmi. Ngem sakbay a salaysayek no aniat’ napasamak, salaysayek man pay ti maipapan iti napalabasko ken no kasano a nagbalinak a balud iti gubat dagiti Hapones.

Nakadanon ti Gubat idiay Netherlands Indies

Ni nanangko ket maysa nga Aleman, ket ni tatangko maysa nga Olandes. Nagnaedkami iti napintas, nalasbang a talon iti bakras ti bulkan Bukit Daun idiay Java, ti maikapat a kadakkelan kadagiti nasurok a 13,600 a puro a nangbukel iti Netherlands Indies (Indonesia itan). Tinarawidwidan ni tatang ti maysa a pagmulaan ti goma, ket nagbasaak iti dakkel a siudad ti Bandung. Idi bimtak ti Gubat Sangalubongan II idi 1939, immakarkami iti ili ti Lahat, idiay Sumatra, 550 kilometros ti kaadayona.

Maysa a Romano Katoliko ni Nanang, isu a pinagbasadak ken ti dua a kakabsatko a lalaki iti maysa a Katoliko nga eskuelaan. Maysa nga aldaw bayat ti klase, inyimtuodko iti padi: “Apay nga idaddadanes ni Hitler dagiti Judio idinto a ni Jesus ket maysa met a Judio?” Sipupungtot nga insungbatna a ni Jesus ket saan a maysa a Judio, ken sititibker nga imbagana a ni Jesus ket Dios, paset iti Trinidad.

“Bueno, maysa kadi a Judio ni Maria, nga ina ni Jesus?” insaludsodko.

Ad-adda a nakapungtot ti padi, a kunkunana: “Ilawlawagkonto kenka no dakkelkan. Narigatmo pay laeng a maawatan ita!”

Idiay Europa rinaut ti buyot nga Aleman ti Netherlands idi Mayo 1940. Ti Netherlands Indies ket sakop idi dagiti Olandes. Kasakbayan dayta kimmappon ni tatangko iti NSU (National Socialistic Union), nga impagarupna a daytoy a napolitikaan a partido ket ipaayanna dagiti Indies iti nasaysayaat a depensa iti tiempo ti gubat. Ngem kalpasan a rinaut ti Alemania ti Netherlands, dimmasig ti NSU ken Hitler. Dagus a naglusulos ni tatang manipud iti partido, ngem naladawen. Amin a kameng ti NSU ket tiniliw ti Dutch Army idiay Indies ken naipisokda iti maysa a kampo a pagbaludan. Naibalud met ni Tatang.

Idi naipalned ti barko a pakigubat dagiti Aleman a Bismarck idi Mayo 1941, adu nga estudiante idiay eskuelaanmi ti nagrag-o. Gapu ta ammoda a maysa nga Aleman ni nanangko, inyikkisda, “Dagiti laeng natay nga Aleman ti nasayaat!” Bayat ti klase, inyimtuodko iti padi: “Kayat kadi a sawen dayta nga amin nga obispo ken padi a Katoliko idiay Alemania ket rumbeng a matayda?” Dagus a pinanawanna ti siled. Nagsubli kalpasan agarup maysa nga oras, pinawilannakami a mangdakamat manen ti politika ken gubat.

Yantangay maysa a napolitikaan a balud ni Tatang, marigatan ni nanang a mangaywan iti talon. Gapuna nagawidak tapno tulongak bayat a nagtalinaed ti dua a kakabsatko a lalaki idiay eskuelaan. Iti maysa kadagiti surat ni Tatang, nadakamatna ti maysa a padana a balud, a nagkedked nga agserbi iti armada gapu iti narelihiusuan a prinsipio, isu a nangisuro kenkuana kadagiti makapainteres a bambanag manipud Biblia.

Iti dayta a tiempo naayaban ni manongko iti armada, ket kalpasan tallo a bulan nagboluntarioak. Pinagtrabahodak iti maysa a sibilian nga opisina, ngem idi rinaut dagiti Hapones ti Pearl Harbor idi Disiembre 1941, dagus a naayabanak nga agserbi iti buyot ti Netherlands Indies ken sinanaydak iti pannakigubat iti kabakiran. Nasursuromi ti mangikali iti igam iti kabakiran ken mangmarka iti dayta kadagiti mapa ti armada. Daytoy ket tapno masiguradomi, iti tulong dagitoy a mapa, a kanayon a makabalankami iti armas iti pannakiranget iti kabakiran.

Di nagbayag rinaut dagiti buyot ti Japan dagiti isla ti Billiton (Belitung itan) ken Sumatra. Sinaranget ti basbassit a puersami ida. Kalpasanna sinakop dagiti Hapones ti Palembang, maysa kadagiti kangrunaan a siudad ti Sumatra. Nabilinkami nga agsanud a bumallasiw iti Sunda Strait nga agturong idiay Merak iti makinlaud a kosta ti Java, ket manipud sadiay nagturongkami idiay Batavia. Kamaudiananna, kas nadakamat a nasaksakbay, simmukokami kadagiti Hapones idiay Bandung ken nagbalinkami a balud iti gubat.

Nagkitakami ken Tatangko

Babaen dagiti di mapakpakadaan a pasamak, rinuk-atan dagiti buyot ti Japan ni tatangko manipud iti pagbaludan idiay Bandung, agraman amin a dadduma pay a napolitikaan a balud. Kalpasanna isu ket nagnaed iti pagtaengan ti ikitko idiay Bandung. Sadiay naammuanna nga addaak a naibalud iti asideg, ket binisitanak. Imbagak kenkuana no sadino itan ti pagnanaedan ti pamiliami ken ti maipapan iti damag a mapukpukaw ni manongko. Sigagagar nga inranud ni tatangko kaniak dagiti nasursurona maipapan iti Biblia manipud iti padana a balud. Kinunana a ti nagan ti Dios ket saan a Jesus no di ket maysa a nagan a naisangsangayan pay laeng kaniak—Jehova. Nakalkaldaang, saanen a pinalubosan dagiti Hapones ni Tatang a sumarungkar kaniak, isu a saankon a nakasao. Apagbiit laeng ti wayawaya ni Tatang. Naammuak kalpasan ti gubat nga isut’ natay iti maysa a kampo a pagbaludan dagiti Hapones nga asideg iti Bandung idi Oktubre 1944.

Panangaramid iti Riles

Kas nadakamat iti pangrugian, dakami a balud iti gubat ket naiyakar iti beddeng ti Burma. Nabingaybingaykami iti grupo, ken ti plano ket tunggal grupo mangaramid iti agarup 20 kilometros a riles. Ti umuna a paset ket maisilpo iti trabaho ti sabali a grupo a nangrugi nga immun-una iti 20 kilometros. Dagiti grupo dagiti balud a mangar-aramid kadagiti paset ti riles ket kamaudiananna makisinnabetda kadagiti sabali pay a grupo dagiti balud a mangar-aramid iti riles manipud iti uneg ti Burma.

Iti tiempo ti kalgaw ken panagtutudo, ti panagaramid iti riles babaen ti ima laeng, nga awan tulong ti makina, ket makabannog unay, uray kadagiti nasalun-at a lallaki. Ngem ti pannakariknami iti bisin ket dandani di maibturan. Dimmegdeg ti ladingitmi idi a di nagbayag nagtrabahokami a sakasaka ken ngangngani lamolamo gapu ta iti las-ud laeng ti sumagmamano a lawas, rinunoten ti di agsarday a tudo dagiti kawes ken sapatosmi.

Nakarkaro pay, awan pulos agasmi wenno benda. Buyogen pannakaupay inusarmi dagiti moskiteromi kas benda. Ngem no saankami nga agmoskitero, rautendakami dagiti umarimbangaw a ngilaw iti aldaw ken dagiti umariwekwek a lamok iti rabii. Di nagbayag nagsaknap dagiti sakit. Ti malaria, sika, ken hepatitis biniktimana ti adu kadagiti nakaay-ayay a balud.

Kalpasanna, nagganap ti nakabutbuteng a tropical ulcer (panaggaddil ti gurong a kadawyan a mapasamak iti tiempo ti panagtutudo kadagiti tropikal a rehion), uray kadagidiay kasla nasalsalun-at. Gapu ta awan ti agas napilitan dagiti kakaduami a doktor a nangagas kadagiti gaddil babaen dagiti bulong ti tsa, tubbog ti kape, ken pitak. Ti laeng agas nga inted dagiti Hapones ket dagiti tableta a kinina a tumulong a manglapped iti malaria. Iti sidong dagitoy a kasasaad saan a nakaskasdaaw a napartak ti iyaadu dagiti matmatay, agingga a gagangayen ti innem iti tunggal aldaw—kangrunaanna gapu iti malaria ken tropical ulcer. Ti nakaskasdaaw ket iti baet amin dagitoy a pannakaipaidam ken natauan a panagsagaba, ti riles ti tren nga agturong iti Burma ket nairingpas kamaudiananna!

Ngem rinugian dagiti alyado a puersa a binomba dagiti riles. Masansan a mapasamak ti iraraut iti rabii. Masansan a mausar dagiti naorasan a bomba, ngem iti apagriwet, kadawyan a bimtakda aminen. Ngarud dakami a balud nasken a tarimaanenmi ti aniaman a nadadael iti napalabas a rabii. Idi nairingpasmin dagiti riles, nangaramidkami met kadagiti usok ti machine gun iti sakaanan ti Three Pagodas Pass iti pagbeddengan ti Burma ken Siam. Dua a rangtay ti nangballasiw iti karayan Kwai iti daytoy a lugar. Sadiay ti yanko idi nagpatingga ti gubat.

Idi primavera ti 1945, kalpasan pannakaadipenko kas maysa a balud iti gubat iti las-ud ti nasurok a tallo a tawen, simmuko dagiti Hapones iti dayta a lugar. Masakitak unay, agsagsagaba iti malaria, bayangobong, ken hepatitis. Agarup 40 kilos laengen ti dagsenko. Kaskasdi agyamanak ta nalasatak dagidiay a nakaal-alingget a tawen.

Kalpasan ti Gubat

Idi kalgaw ti 1945, naisubliak idiay Siam, sadiay naikkanak iti taraon ken agas; nupay kasta, tallo a bulanko a nagpaimbag. Kalpasanna intultuloyko ti nagserbi iti armada, umuna idiay Bangkok, kalpasanna kadagiti isla ti Netherlands Indies ti Sumbawa, Bali, ken Celebes (Sulawesi itan).

Pinadasko nga ammuen ti kasasaad itan da nanangko ken ti adingko a lalaki. Idi nakasaok ida, nangalaak iti bakasion, yantangay asidegen a maipan ni Nanang idiay Netherlands gapu iti grabe a sakit. Naikkanak iti tallo a lawas ket nalaus ti ragsakko a nakakita manen kenkuana idiay Batavia. Idi Pebrero 1947, pinanawan ni Nanang ti Indies agturong idiay Netherlands, a nagtalinaedanna agingga iti ipapatayna idi 1966. Inkeddengko met ti umakar idiay Netherlands, ket sadiayak nga immikkat manipud iti armada idi Disiembre 1947, kalpasan panagserbik kas maysa a soldado iti innem a tawen.

Saan a nalaka ti manggun-od iti nasayaat a panggedan. Kamaudiananna, nupay kasta, kalpasan tallo a tawen a panageskuela iti rabii, nairuarko ti maudi nga eksaminasionko ket nagbalinak a maysa a marine engineer. Dinamag ti pamilia a pakipagnanaedak no ania a regalo ti kayatko iti dayta nga okasion. Nagkiddawak iti maysa a Biblia, ket inikkandak iti “Baro a Tulag,” a masansanko a basaen iti rabii bayat ti panagdaliasatmi iti taaw, sadinoman a pangipanan kaniak ti trabahok.

Idi 1958, immakarak idiay Amsterdam, ket implanok ti mangala iti nangatngato a kurso. Ngem nasarakak a ti nasaet unay a panagadal ket makadangran iti salun-atko, a mangipampanayagen iti epekto ti panagsagabak bayat ti tiempo ti gubat. Idi nalagipko dagiti Australiano a balud a nagayyemko idi ar-aramidenmi ti riles, inkeddengko ti umakar idiay Australia.

Masarsarakakon dagiti Sungbat

Sakbay a pinanawak ti Amsterdam agturong idiay Australia, binisitak ti sumagmamano a simbaan, a mangsapsapul kadagiti sungbat kadagiti saludsodko. Kalpasan ti maysa a pannakigimongko, dinamagko iti vicario no ammona ti personal a nagan ti Dios. Kinunana a Jesus ti naganna. Ammok a saan nga umiso ti sungbatna, ngem diak malagip no ania ti nagan ti Dios nga imbaga kaniak ni tatangko adu a tawen ti napalabasen.

Kalpasan unay daytoy maysa nga agassawa ti simmarungkar iti pagtaengak, nga inlawlawagda a kayatda nga iraman kaniak ti naimbag a damag manipud Biblia. Bayat ti panagpapatangmi, dinamagda no ammok met laeng ti nagan ti Dios. Insungbatko, “Jesus.” Inlawlawagda a dayta ti nagan ti Anak ti Dios sada impakita kaniak idiay Biblia a ti nagan ti Dios ket Jehova. (Salmo 83:18) Dagus a nalagipko a daytoy ti imbaga ni tatangko. Idi inamadko no ania a relihion ti nakaitimpuyoganda, insungbatda: “Saksi ni Jehova.”

Simmarungkar manen dagiti Saksi, ngem saanak a nakumbinsir a dagus. Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, nakasaok ti maysa a vicario ti Dutch Reformed Church ken dinamagko no aniat’ makunana maipapan kadagiti Saksi ni Jehova. Kinunana a karurodna ida, ngem saanna ida a pinadayawan iti maysa a banag—saanda a nakipaset iti gubat. Kalpasan dagiti nakaap-aprang a pasamak a naimatangak bayat ti Gubat Sangalubongan II, daytat’ namagsiddaaw kaniak.

Kalpasan sumagmamano nga aldaw, idi 1959, immakarak idiay Australia, ket sinarungkarandak manen dagiti Saksi ni Jehova. Immikkatak iti Iglesia Katolika, gapu ta maawatakon a dagiti doktrina kas ti umap-apuy nga impierno ken ti Trinidad nga isursuro ti simbaan ket ulbod. Ti pannakaammo iti Biblia tinulongannak a nangparmek iti buteng ken riknak a nakabasol iti sumagmamano a tawen kas resulta ti kapadasak bayat ti tiempo ti gubat. Linuk-atannak ti kinapudno a masarakan idiay Biblia.—Juan 8:32.

Indedikarko ti bagik ken Jehova a Dios ket nabautisaranak idi 1963. Kalpasan unay dayta immakarak idiay Townsville, iti kosta ti makin-amianan a Queensland, a sadiay nakiramanak iti amin-tiempo a trabaho a panangasaba. Sadiay a nasarakak ni Muriel, maysa a matalek a pada a Saksi, ket nagkasarkami idi 1966. Nanipud idin agkadkaduakami nga agserserbi ken Jehova, masansan iti amin-tiempo a ministerio.

Idi nadamagmi ti dakdakkel a pakasapulan para kadagiti ebanghelisador iti away ti Australia, nagboluntariokami nga agserbi idiay Alice Springs, iti mismo a kangrunaan a paset daytoy a nalawa a daga. Siraragsak nga agserserbikami ditoy iti adun a tawen. Bayat dagitoy a tawtawen, addaankami ken baketko iti pribilehio a tumulong kadagiti adu a sabsabali pay a magna iti dana ti naespirituan a wayawaya ken iti biag nga awan inggana.—Kas insalaysay ni Tankred E. van Heutsz.

[Ladawan iti panid 21]

Ni Tankred E. van Heutsz ken ni baketna