Panangmatmat iti Lubong
Pannakapaay ti NU
“Saan la a pannakapaay ti Naciones Unidas; pannakapaay met ti sangalubongan a komunidad. Ket adda sungsungbatantay amin iti daytoy a pannakapaay,” ti insennaay ti sekretario-heneral ti NU a ni Boutros Boutros-Ghali idi nagpalawag maipapan iti panangpapatay idiay Rwanda. “Daytat’ naaramid a panangikisap. Nasurok a 200,000 a tattao ti napapatay ket pagsasaritaan pay laeng ti sangalubongan a komunidad no aniat’ rumbeng a maaramid.” Kas naipadamag idi Mayo 26, kinuna ti sekretario-heneral a nagsuraten iti nasurok a 30 a pangulo ti Estado ket nagpakpakaasi kadakuada a mangibaon kadagiti tropa sa inkagumaannan ti nakipagtrabaho iti nadumaduma nga organisasion iti panagreggetna a mangsapul iti solusion. “Daksanggasat,” kinunana pay, “ta napaayak. Eskandalo dayta. Siak ti kaunaan a mangamin iti dayta.” Kabaelan ti sumagmamano a nasion idiay Africa ti manggasto iti panangibaon kadagiti tropa, nangnangruna idi intantan ti NU ti panangisubli kadagiti gastos gapu iti bukodna a pakarigatan iti kuarta. Nagmadin a makiraman ti kaaduan a nasion iti Lumaud, ket dinakamat ni presidente Bill Clinton ti E.U. a ti panangusar iti bileg ti militar ti America dina ikalintegan dagiti nakapusta a kasasaad. Pinabasol ni Mr. Boutros-Ghali ti “pannakauma dagiti nagdonar,” idi dagiti nasion a mangsuplay iti tropa ken kuarta ket nakiddaw a mangidonar agpaay ti 17 a nadumaduma a programa ti Nasiones Unidas, sigun iti The New York Times.
Di Mailawlawag ti Tao
“Adda kadi aniaman a makailawlawag iti kellaat a panaggartem ti Rwanda a mangibukbok iti dara?” ti inyimtuod ti The Economist ti Londres. “Uray pay ti nabayagen [nga etniko] a panagkinnontra dina mailawlawag ti nakas-ang a panangpapatay.” Nupay mabalin a di agkaing-ingas dagiti Tutsi ken Hutu, ginasut a tawenen a nakipagnaedda iti maysa ken maysa ken agpadpadada a nangusar iti maymaysa a pagsasao ken kultura. Idilig ti artikulo ti naggidiatan ti triboda iti naggidiatan dagiti taga Scotland ken dagiti taga Inglaterra. “Ngem ita aggiginnuradan, saan a babaen kadagiti pumutok nga armas wenno adayot’ mapuntiriada a riple no di ket babaen iti buneng, gabion, batuta ken im-imada. Nagpipinnatay dagiti agkakaarruba, uray pay dagiti aggagayyem sipud pay kinaubingda. Dagiti lallaki, babbai ken ubbing ti agpadpada a napapatay. Apay? Kasla awan makailawlawag.”
Mangyeg Pakdaar ti Ipapatay Dagiti Billit
Nupay dagiti naandur a kita ti billit—dagiti billit-tuleng, mynah, crow—agbiagda iti narigat a kasasaad, saan a nasayaat ti kasasaad ti kaaduan a billit iti lubong. Kadagiti 9,600 a kita ti billit, 70 porsiento ti bumasbassit ket mabalin a sangsanguen ti 1,000 ti pannakapukawda iti asideg a masanguanan. “Ti nakadadanag, malaksid ti mapaspasamak a direkta a pannakapukaw, ket dagiti billit, saan a kas iti adu a dadduma a kita ti biag, ti nangnangruna a nasayaat a pakaammuan iti salun-at ti dadduma a kita—ken ti intero a sistema ti ekolohia,” kuna ti magasin a World Watch. “Ti makitkitatayo ket saan laeng a pakdaar ti umad-adani a pannakadadael, no di ket paset ti pannakadadael a mismo—pannakadadael dagiti kawing ti ekolohia a mamagtalinaed iti kinatimbeng ti nasayaat a kasasaad ti planeta.” Makontrol dagiti billit ti peste ti ayup ken insekto, ma-pollinate-da dagiti mula, ken makatulongda iti pannakamula manen dagiti kabakiran babaen iti pannakaiwaras dagiti bukel ti kayo nga aggapu kadagiti iblengda. Ngem agpegpeggad ti biagda ken madaddadael ti taengda bayat a balbaliwan ti tattao ti buya ti nakaparsuaan—ti panangpukanda kadagiti kabakiran, panangusarda iti karuotan a pagpaaraban ken pagaraduan, panangpamagada kadagiti aluguog, sada dadaelen ti nalalawa a lugar babaen kadagiti proyektoda a dadakkel a dam—malaksid ti direkta a panangpapatay kadakuada babaen ti panaganup, sobra a panangusar iti kemikal, makasabidong a rugit, ken ti pannakaibelleng ti petroleo. “Ti kapartak ti panagpukaw dagiti billit—agraman dagidiay dadduma nga ayup ken mula—agparang a nakaparpartak,” kuna ti artikulo.
Tin-edyer nga Inna
Pinattapatta ti magasin ti United Nations Population Fund a Populi, a kada tawen iti sangalubongan, agipasngay ti nasurok a 15 milion a babbai nga agtawen iti 15 agingga iti 20. Daytoy a bilang dina iraman dagiti balasitang nga ub-ubing ngem 15, wenno dagidiay agparegreg wenno maalisan. Idiay laeng Africa, agarup 28 porsiento iti amin a babbai ti agipasngay sakbay nga ag-18 ti tawenda. Kuna dagiti managsirarak a nairaman kadagiti makagapu ti yaadu dagiti tin-edyer nga agsiksikog iti dayta a kontinente isut’ kinaignoranteda iti seksual a bambanag, nasapa a pannakiasawa, ken rigat ti ekonomia a pakasulisogan dagiti agtutubo a babbai a makirelasion iti laklakayan, [ngem] nabaknang a lallaki. “Iti promedio, saan laeng a masaranget dagiti agtutubo a babbai ti mamindua daras a panagpeggad a matayda bayat ti panagsikog wenno panagpasngayda ngem kadagiti babbai nga agtawen iti 20-34,” kuna ti Populi, “no di ket agpeggad met a matay ti maladaga dagiti agtutubo nga inna.”
Tulong a Computer Para Kadagiti Tuleng
Mabalin a ti kaparpartuat a sistema ti computer ti makatulongton kadagiti tuleng a tattao nga agsursuro a makapagsao iti normal. Kadagiti tuleng, ti panagsursuro nga agsao ket gistay kapada ti panagsursuro iti ganggannaet a pagsasao. Daytoy a kinapudno ti nangtignay iti Research Centre of Language Technologies idiay University of Edinburgh, Scotland, a mangpartuat iti maysa a programa. Kuna ti maysa a report ti serbisio ti panagipadamag nga Agence France-Presse nga anagen ti sistema ti computer ti panagsao ti estudiante sa dagus nga ipamatmatna no sadino ti kasapulan nga ilinteg ken aturenna agpaay iti umno a panagibalikas. Kasta pay met nga iramanto ti programa ti agsasaganad a leksion a nadisenio a tumulong iti tuleng nga in-inut a mangpasayaat iti tono ken ritmo ti panagsaoda. Mausarto met ti sistema a mangisuro iti ganggannaet a pagsasao kadagiti tuleng nga estudiante.
‘Arti-fact’ Idi Gubat Sangalubongan I Insiasina ti Tren iti Rilesna
Maysa nga artifact idi Gubat Sangalubongan I ti nangisiasi iti riles ti pagpampannakkel ti French National Railways, ti kukuana a TGV (Napartak-Tarayna a Tren), iti kassibbo a rilesna a Paris-Valenciennes nga agpaamianan ti Francia. Ipadamag ti periodiko ti Paris a Le Monde a napasamak ti aksidente idi kellaat a narba ti dida nasaksakbay a naammuan a kukuarto iti uneg ti daga iti sirok dagiti riles ti TGV. Ti lugar ti aksidente ket maysa kadagidi lugar ti kadadaraan a panagrurupak ti 1914-18 a panagdadangadang, ti Panagrurupak iti Somme. Nupay gistay imposible a maammuan iti rabawda, napno ti intero a lugar kadagiti dalan iti uneg ti daga, naikali a trensera, ken ab-abut a nagbettakan ti bomba—nga amin ket tedda ti rinnanget kadagiti trensera ti umuna a gubat sangalubongan. Naibaon ti timpuyog dagiti teknisian a siaannad a mangsukimat iti pundasion a nagsaadan ti riles tapno masarakan ken masarikedkedan ti dadduma a mabalin a napeggad a lugar ti riles.
Makapapatay a Panangusar Kadagiti Paltog
Mano a tattao ti napapatay babaen ti paltog idi 1992? Idiay Australia adda 13, idiay Britania 33, idiay Canada 128, idiay Japan 60, idiay Sweden 36, idiay Switzerland 97, ken idiay Estados Unidos makapakellaat a 13,220, sigun iti nabiit pay a nairuar nga estadistika. Kas naipadamag iti International Herald Tribune, 38,317 a tattao ti napapatay babaen ti paltog kadagiti panangpapatay, panagpakamatay, ken aksidente idiay Estados Unidos kabayatan ti 1991—nasurok a 100 ti natay iti kada aldaw. Nasao ni presidente Bill Clinton ti E.U. nga iti maysa nga ospital, immadu ti bilang dagiti naiserrek a napaltogan manipud 449 agingga iti 1,220 iti lima laeng a tawen. Agpapan iti panangpapatay, mangparnuay dagiti managpataud iti kabbaro a paltog iti kada 20 segundo.
Dagiti Nagpaing nga Oso
Saan la a tattao ti agpaing manipud iti panangdadael ti gubat. “Gapu ta mapabutnganda iti agtultuloy a gubat iti dati a Yugoslavia, umak-akar ti maris-kape nga oso manipud kadagiti naraber a kabakiran ti Bosnia sa agpaamianan nga agturong idiay Italia,” kuna ti New Scientist. “Nagtitinnulongen dagiti mangsalsalaknib iti aglawlaw idiay Italia ken Slovenia iti panangikagumaanda a mangsalaknib kadagiti nagpaing nga oso.” Nupay kasta, nakasarangeten dagiti oso iti dadduma pay a peggad malaksid iti tattao. Sumagmamano kadagiti nagpaing nga oso ti naatalan dagiti lugan kadagiti kalsada ti Italia ken Slovenia. Dadduma met ti napapatay kalpasan a pinapatayda ti sabali nga ayup wenno pinapatay ida dagiti mangnganup. Dagiti mannalon ken managtaraken idiay Slovenia ket ipalubos ti linteg a mangpapatayda iti ayup a mangdangran iti mulada wenno mangpapatay iti tarakenda. Naur-oren ti kuarta a mangsuplay kadagiti oso iti taraonda tapno agtalinaedda kadagiti nasalakniban a lugar.
Dakes ti Pannakatrato Dagiti Nagpaing iti Sadinoman a Lugar
Idi 1993, nasurok a 20 milion ti immaduan ti bilang dagiti nagpaing iti sangalubongan, kuna ni Sadako Ogata, komisioner ti United Nations High Commission for Refugees. Ag-15 milion laeng ti nagpaing idi 1991, idi isut’ nangrugi iti takemna. Ipadamag ti Aleman a periodiko a Süddeutsche Zeitung a ti panagbaliwbaliw ti politika ken ti etniko a panagrurupak ti kangrunaan a makagapu ti yaadu dagiti nagpaing. Nupay kasta, kasla dakes ti pannakatrato dagiti nagpaing iti sadinoman a lugar. Apay? Gapu ta kadagiti baro a pagilian a nagpainganda, kuna pay ti komisioner, masansan a dagiti nagpaing ti ad-adda a puntiria ti kinaranggas. Sumaksaknap ti gura gapu iti pulí ken pananglais kadagiti ganggannaet, kinunana.
Napeggad a Piesta
Ipadamag ti periodiko ti Brazil nga O Estado de S. Paulo nga “immadu iti 58 porsiento ti bilang ti panangpapatay no panawen ti piesta.” Idiay São Paulo, “adda 79 a panangpapatay ken 124 a gandat a panangpapatay.” Kasta pay met, adda 2,227 a panagtakaw (277 idi 1993) ken 807 a panangraut (282 idi 1993) kadagidiay a lima nga aldaw, bayat a “dagiti mannanakaw sinerrekda dagiti balay, tiendaan, paktoria, ken sinalangadda dagiti tattao kadagiti kalsada.” Adda pay 37 a nagpakamatay ken 25 a narames. “Idiay Rio de Janeiro, impadamag ti Civil Police nga immadu ti kinaranggas iti 14 porsiento no idilig iti piesta idi 1993. Adda 63 a panangpapatay, 10 nga ad-adu ngem idi napan a tawen.” Iti panagsuratna “kadagiti peggad ti piesta,” iti periodiko a Jornal do Brasil, kinuna ni Dom Eugênio de Araújo Sales, ti kardinal-arsobispo ti Rio de Janeiro: “Ti Simbaan ket saan a kontra iti piesta kas paglinglingayan ken pangyebkasan iti rag-o, nga agpadpada a makatulong iti sikolohikal a kinatimbeng ti tao. Kondenaren ti Simbaan, wen, dagiti pannakalabsing ti linteg ti moral, a pagpapaiturayantayo, kayattay man dayta wenno saan.”