Autismo—Panangsaranget Kadagiti Karit ti Narikut a Sakit
NI Christopher ket guapo, nasingpet a barito a nagsardeng a mangikaso no maawagan ti naganna idi 18 a bulanna. Idi damo, kasla isut’ tuleng, ngem kanayon a madlawna ti karasakas ti balkot ti kendi.
Idi agangay, nagparang met ti dadduma a di maawatan a kababalinna. Imbes nga ay-ayamenna dagiti abalbalayna, [kas koma iti kotse,] iti kadawyan a pamay-an, maulit-ulit laeng a patayyekenna dagiti pilidda. Nakapatanor iti karkarna nga interes kadagiti likido, a sangkabukbokna ida iti tunggal gundaway. Daytoy, agraman ti pagay-ayatna a panagkalay-at, ti nangituggod iti adu a di mapakpakadaan a kasasaad ken nakaro a panagdandanag ni nanangna.
Ti kangrunaan a pakasdaawan, isut’ managlilipat iti tattao, a masansan a naan-anay a dina ammo nga addada iti imatangna, a kaslattay awanda sadiay. Idi agtawenen iti dua, nagsardeng metten nga agsao. Adu a tiempo ti busbosenna a manggunggon iti bagina, sa nangrugin a naaddaan iti naranggas a kinaalipunget, a masansan a maigapu kadagiti banag a di maawatan dagiti nagannakna. Tangay mariribukanda, nangrugida a nangsapul iti sungbat.
Aniat’ problema ken Christopher? Napalamlaman kadi, nabaybay-an, adda depekto ti panunotna, wenno addaan schizophrenia? Saan, ni Christopher ket maysa kadagiti ag-360,000 a tattao idiay Estados Unidos nga addaan autismo. Rumsua daytoy a narikut a sakit iti 4 wenno 5 kadagiti 10,000 nga ubbing iti sangalubongan, a mangparnuay kadagiti tungpal biag a karit.
Ania ti Autismo?
Ti autismo ket sakit ti utek a sadiay ti mannakilangen a kababalin, kinasigo a makikomunikar, ken abilidad nga agpanunot ket abnormal ti itatanorda. Apektaranna ti wagas ti pannakaproseso ti maawat dagiti sentido nga impormasion, a mamagbalin kadagiti tattao nga addaan autismo a nalabes ti reaksionda iti dadduma a sentido (panagkita, uni, angot, ken dadduma pay) ken awan met unay reaksionda iti dadduma. Dagiti depekto ti autismo ket mangpataud iti agkakanat a karkarna a kababalin. Nadumaduma dagiti sintomas, a masansan nga agparang sakbay nga agtawen iti tallo, iti sabasabali nga ubbing. Usigenyo dagiti sumaganad a pagarigan.
Darepdepenyo nga ikagkagumaanyo nga iparangarang ti panagayat iti nagpintasan nga anakyo ngem di man la mangikaskaso. Masansan a mapasamak daytoy no ti ubing ket addaan autismo. Imbes a makipulapolda iti tattao, kaykayat ti kaaduan nga ubbing nga addaan autismo ti agsolsolo. Mabalin a dida kayat ti masaklot, liklikanda ti pannakipinnerreng, ken usarenda ti tattao a kas kadagiti alikamen—a mangipakitada iti di unay panangikankano iti rikrikna ti sabsabali. Kadagiti nakaro a kasasaad, di mapaggidiat ti dadduma dagiti miembro ti pamiliada ken dagiti ganggannaet. Kasla agbibiagda iti bukodda a lubong, a dida man la ikankano dagiti tattao ken paspasamak iti aglikmutda. Ti termino nga “autismo,” manipud iti Griego a sao nga au·tosʹ a kaipapananna “bagi,” tukoyenna daytoy naipamaysa iti bagi a kualidad.
Maisupadi iti dida panangikankano iti tattao, dagiti ubbing nga addaan autismo mabalin a makumikomda iti maysa a partikular a banag wenno aktibidad, nga aramidenda dayta iti sumagmamano nga oras iti karkarna, maulit-ulit a pamay-an. Kas pagarigan, imbes nga ipagarupda a dagiti abalbalay a kotse ket agpaypayso a kotse, mabalin a pagliliniaenda dagiti kotse iti naurnos, nalinteg nga intar wenno mabalin nga awan inggana a patayyekenda laeng dagiti pilidda. Mangipakitada ti panangulit-ulit iti dadduma met a wagas. Adu ti di mangipalubos a balbaliwanda ti inaldaw a rutinada, nga ipapilitda nga aramiden ti bambanag iti isu met laeng a pamay-an iti tunggal panawen.
Mabalin nga agtignay met dagiti ubbing nga addaan autismo iti naisangsangayan a wagas kadagiti pasamak ken kasasaad a masarangetda. Makariro dagiti reaksionda, tangay kaaduan kadakuada ti di makabael a mangiladawan iti mapadpadasanda. Gistay 50 porsiento kadakuada ket umel; dagidiay makasao masansan nga usarenda dagiti sasao iti karkarna a wagas. Imbes a sungbatanda ti saludsod babaen iti panagkunada iti wen, mabalin a basta ulitenda ti saludsod (kasasaad a maawagan echolalia). Daddumat’ mangusar kadagiti balikas a kasla di mayanatup ken maawatanto laeng dagidiay nairuamen iti “panangiladawan[da].” Kas pagarigan, maysa nga ubing ti nangusar iti sasao a “nasipnget iti ruar” kas terminona iti “tawa.” Adu met ti marigatan a mangusar kadagiti senias ket mabalin nga agriaw wenno agalipungetda tapno ipasimudaagda ti kasapulanda.
Pananggun-od iti Umiso a Panangagas
Kabayatan ti dekada ’40, ’50, ken ’60, ti autismo ket imbilang ti adu a propesional kas emosional a panagpakni ti maysa a normal nga ubing. Dagiti nagannak, nangnangruna dagiti inna, ti pagdas-alan ti kaaduan a pammabasol kadagiti parikut ti anakda. Idi dekada ’60, nangrugin a naurnong dagiti ebidensia a nalawag a mangipasimudaag a ti autismo ket bunga ti dadduma a di unay madlaw a pannakadangran ti utek (nupay awan pay laeng ti eksakto a naammuan no ania dagitoy). Nangituggod daytoy iti nabalbaliwan a pannakaipaganetget iti panangagas ti autismo manipud psychotherapy agingga iti edukasion. Napataud dagiti espesial a wagas ti panangisuro, a napaneknekan nga epektibo iti panangkissay kadagiti parikut a kababalin ken iti panangisuro kadagiti kasapulan a kinasigo. Kas bunga dagitoy ken dadduma pay nga irarang-ay, adu kadagidiay addaan iti autismo ti naaddaan iti nasayaat nga irarang-ay, ket buyogen iti umdas a tulong ken panangandingay, nabaelan ti dadduma ti mayempleo ken maaddaan iti panagbiag nga umasping-iti-agwaywayas.
Nupay kasta, ti pananggun-od iti umiso a panangagas iti ubing nga addaan autismo ket maysa a pannakidangadang. Iti nadumaduma a rason, ti autismo ket mabalin a di madlaw wenno di umiso ti pannaka-diagnose-na iti adu a bulan wenno, iti dadduma a kasasaad, tawtawen pay ketdi. Mabalin a saan unay a maibagay dagiti programa ti edukasion a nadisenio agpaay iti dadduma a sakit kadagiti naisangsangayan a kasapulan ti ubbing nga addaan autismo. Isu a no ikagumaanda a gun-oden ti kasapulan a serbisio agpaay iti anakda, masarakan ti adu a nagannak ti bagbagida a maulit-ulit a maisarang iti peggad ti karkarna a lubong dagiti doktor, mannursuro, ken ahensia ti kagimongan.
Inaldaw a Panagbiag
Saan a kas iti kaaduan nga ubbing, dagiti ubbing nga addaan autismo dida sidadaan a manggun-od iti impormasion manipud iti aglawlawda. Ti panangisuro kadakuada kadagiti kangrunaan a kinasigo a kasapulan idiay pagtaengan wenno iti komunidad ket maysa a karit ken nabannayat, in-inut a proseso. Ti inaldaw a rutina ti mamagtalinaed iti nagannak nga agdardaras iti agsasaruno a trabaho; itutulong iti panangpelles, panangpakan, ken panangpaibleng; panangkorehir iti makadangran wenno di umno a kababalin; ken panangdalus kalpasan dagiti aksidente. “Agingga idi agtawen [ti barok] iti sangapulo,” malagip ti maysa a naganak, “basta an-anusak ti ilalabas ti tunggal makabannog nga aldaw.”
Ti mangnayon pay iti pakadagsenan isut’ kasapulan ti ubing a naynay a panangaywan. “Masapul a kanayon a mabantayan ni Tommy,” kuna ti inana, ni Rita, “gapu ta saanna unay a madlaw ti peggad.” Tangay adu nga autistiko nga ubbing ti addaan met iti iregular a padron ti pannaturog, ti panagbantay masansan nga abutenna pay ti rabii. Kuna ni Florence, a makin-anak ken ni Christopher a nadakamat iti pangrugian daytoy nga artikulo, “saanak unay a maturog tapno madlawko ti tigtignayna.”
Bayat a dumakdakkel dagiti ubbing, mapukaw ti dadduma kadagitoy a pakasapulan, bayat a mabalin a kumaro ti dadduma. Uray pay no adda maaramid nga irarang-ay, gistay amin dagidiay addaan iti autismo ti agtultuloy nga agkasapulan iti dadduma a wagas ti panangaywan iti unos ti panagbiagda. Tangay manmano dagiti pagtaengan a maitutop kadagiti adulto nga addaan autismo, sanguen ti nagannak dagiti autistiko nga ubbing ti plano a mangipaay iti aginggat’ tungpal biag a panangaywan iti pagtaengan wenno, no agbalin nga imposible daytoy, ti panangikabil iti nataenganen nga anakda kadagiti institusion.
Panangsaranget iti Publiko
“Ita ta 18 ni Joey,” napaliiw ni Rosemarie, “ti karirigatan a banag kadakami isut’ panangipanmi kenkuana iti publiko. Kas iti kaaduan nga autistiko nga ubbing, normal ti langana, ngem gapu iti kababalinna, dagiti tattao ti mangmatmat, mangkatawa, ken adda masaoda. No dadduma, agsardeng iti mismo a tengnga ti kalsada sa mangrugi nga agsurat iti angin babaen iti ramayna. No makangngeg iti napigsa nga uni, kas iti busina ti kotse wenno panaguyek ti tattao, makapungtot unay sana iriaw ti, ‘Saan! saan! saan!’ Talaga a pagdanagennakami tangay mapasamak dayta iti aniaman nga oras.” Kuna pay ti sabali a naganak: “Nagrigat nga ilawlawag kadagiti tattao. No kunaem, ‘Adda autismona,’ dida maawatan dayta a termino.”
Gapu kadagitoy a pakarigatan, ti kangrunaan a mangaywan a naganak (masansan a ti ina) ti nalaka a mabainan. “Managbabainak unay a tao ket diak kayat ti agbalin a bubuyaen ti publiko,” kuna ni Mary Ann. “Isu a no dadduma, ipanko ni Jimmy idiay pagay-ayaman no awanen tattao sadiay, kas iti bigbigat wenno no tiempo ti pannangan.” (Idiligyo ti Salmo 22:6, 7.) Iti dadduma a nagannak, nagrigat ti rummuar iti balay. Kuna ni Sheila: “No dadduma, mariknak a kaslaak la maysa a balud iti bukodko a pagtaengan.”
Panangtaginayon iti Panagkaykaysa ti Pamilia
Iti Children With Autism, insurat ni Michael D. Powers: “Ti kakaisuna a kapatgan a banag iti ubing nga addaan autismo . . . isut’ pannakataginayon ti panagkaykaysa ti pamiliana.” Nadagsen daytoy a karit. Dagiti rigat ti panangpadakkel iti ubing nga addaan iti autismo ti mangpadagsen iti di maripirip nga emosional a pannakasair. Kumaro ti nabara, nasaem, nakaam-amak a rikrikna a mabalin a manglapped iti komunikasion ti agassawa. Iti panawen a kasapulan ti agassawa ti kanayonan nga ayat ken panangandingay, mabalin nga awan unay maipaayda. Agpapan kadagitoy a naisangsangayan unay a pakarigatan, rinibo a pagassawaan ti sibaballigi a nakaparmek iti daytoy a karit.
Ti libro nga After the Tears, ni Robin Simons, adawenna ti sumaganad a tallo a singasing manipud kadagiti kapadasan dagita a naballigi a pagassawaan. Umuna, ikkanyo ti gundaway a “manglagip iti uray kasaeman a rikrikna, ken iranudyo ida.” Maikadua, usigenyo manen dagiti rebbengen ken urnos iti pagtaengan, nga ibagayyo tapno nainkalintegan a pagraramanan dagiti trabaho. Maikatlo, yeskediulyo ti regular a panagkaduayo a mangaramid kadagiti bambanag, dakay laeng a dua. Kuna pay ni Dr. Powers: “Iti panangusigyo kadagiti ipangpangrunayo, panangeskediul iti panawenyo, panangbalanse iti kasapulan ti tunggal maysa, ken panangikeddeng no kasano kaadu ti kabaelanyo nga aramiden, dikay ipalubos a dagiti kasapulan ti anakyo wenno ti debosionyo kenkuana ti mangdadael iti biag ti pamiliayo.”—Idiligyo ti Filipos 1:10; 4:5.
Nupay nakaro dagiti epekto ti autismo, makaawat iti tulong dagiti indibidual a naapektaran iti dayta. Ti napateg a banag isut’ nasapa a pannakadlaw, a makatulong iti pananggun-od iti umiso a panangagas. Maiturongto metten dagiti panagregget kadagiti narang-ay a wagas. Dinto kasapulan a mapaksuyan ti pamilia no adda nasayaat a komunikasion ken natimbeng a panangusar kadagiti kasapulan. (Idiligyo ti Proverbio 15:22.) Ti pannakaawat dagiti kabagian ken gagayyem ken ti aktibo a panangsaranay ti mangipaay kadagiti nagannak iti kasapulan unay a panangandingay. Ti pannakaammo dagiti tattao iti autismo, agraman ti pannakaawatda kadagiti tattao nga addaan autismo iti komunidad, ti manglapped iti dida man la nautob a panangpadagsenda gayamen kadagitoy a pamilia. Iti kasta, makatulongtay amin iti panangsaranget kadagiti karit ti autismo.—Idiligyo ti 1 Tesalonica 5:14.
[Blurb iti panid 21]
“Agingga idi agtawen [ti barok] iti sangapulo,” malagip ti maysa a naganak, “basta an-anusak ti ilalabas ti tunggal makabannog nga aldaw”
[Kahon iti panid 22]
Dagiti Naisangsangayan nga Abilidad
No dadduma, mangipakita dagiti ubbing nga addaan autismo kadagiti naisangsangayan nga abilidad, kas iti nakaskasdaaw a panangikabesa iti detalye ken kadagiti di unay napateg a bambanag. Dadduma ti addaan iti narang-ay nga abilidad iti musika ken makatokarda iti komplikado a paset ti maysa a kanta nupay dida makabasa iti nota. Dadduma ti dagus a makaibaga kadakayo iti aldaw ti lawas a katupag ti aniaman a napalabas wenno masanguanan a petsa. Dadduma ti nalaing iti matematika.
[Kahon iti panid 23]
No Kasano a Makatulong ti Dadduma
Taginayonenyo ti Pannakilangen: Iti damo, mabalin a malapunos unay ti maysa a pamilia ta dida mairanud ti rikriknada iti sabsabali. Buyogen iti anus, pannakaawat, ken kinapinget, sidadaankay koma a tumulong kadakuada. No sisasaganadan a mangisarita maipapan iti dayta, dumngegkayo nga awanan panangipapilit.
Dikay Agdardaras a Mangitukon iti Balakad: Tangay dagiti annak nga addaan autismo ket mabalin a kasla napalamlaman ken basta agkasapulan iti ad-adda ti kinaepektibona a disiplina, masansan a masarakan dagiti nagannak ti bagbagida nga umaw-awat iti nasayaat ngem di naipakaammo a balakad manipud sabsabali. Makasair ti kasta ‘a di unay nautob a naimbag a solusion’ kadagiti makidangdangadang a nagannak, a mangiparikna kadakuada nga awan man la ti makatarus kadakuada.
Iraman ti Pamilia Kadagiti Aramid: Masansan a marikna dagiti pamilia nga adda autismo ti annakda a dida man la mairaman kadagiti sosial ken makalinglingay nga aramid a tagtagiragsaken ti dadduma a pamilia. Awisenyo ida a makitimpuyog iti pamiliayo. No adda kasapulan nga agkalikagum iti naisangsangayan a konsiderasion, ikagumaanyo nga awisen ida. Uray pay no di awaten ti pamilia ti maysa a partikular nga awis, apresiarendanto ti panangawisyo kadakuada.
Agboluntariokayo a Mangaw-awir iti Ubing: Maysa kadagiti kangrunaan a kasapulan ti pamilia isut’ panaginana manipud kadagiti naynay nga ipaannong ti autismo. Rugianyo babaen ti panagboluntarioyo a mangaw-awir iti ubing iti pasaray sumagmamano laeng a minuto. Inton agangay, maiwayaanyonto ti panangbusbos ti pamilia iti tiempo nga agaliwaksay iti ruar ti pagtaengan iti maysa a rabii wenno agbakasion iti ngudo ti lawas. Dakkel unay ti maitulong ti kasta a panagpalpaliwa tapno matulongan dagiti pamilia a mangpabaro iti pigsada.
Napatpateg pay ngem kadagiti espesipiko a serbisio a maawat ti pamilia isut’ pannakarikna nga ay-ayaten ken ipatpateg ida dagiti sabsabali. Iti ababa a pannao, ti kasayaatan a banag a maaramidanyo iti pamilia nga adda autismo ti anakda isut’ kanayon a panagbalinyo a gayyemda.