Panagraman—Sagut ti Managayat a Namarsua
“ITI lubong ti [lima a] sentido,” kinuna ni Linda Bartoshuk, kangrunaan a managsirarak iti panagraman, “ti panagraman isu ti reyna.” Makaparagsak a kapadasan ti panagraman a mangsalaknib kadatayo babaen ti panangtulongna kadatayo a mangilasin iti makaay-ayo manipud iti makadangran.
Ti kinanakaskasdaaw ti panagraman palubosannatayo a mangtagiragsak iti kinasam-it ti kappuros nga orange, ti makapabang-ar a kinalamiis ti mint ice cream, ti mangpakidser a kinapait ti sangatasa a kape no agsapa, ken ti makaay-ayo a rekado ti sekreto a sarsa ti kosinero. Mannakabalin unay ti panagraman ta nainaig iti dayta dagiti galad ti kinatao.
Nalabit deskribirem a nasam-it ti panagisem ti dadduma a tattao. Iti kasumbangirna, nalabit makunam a naalsem ti panagruprupa ti maysa a tao. Ti maysa a tao nga adda kaluksawna mabalin a makuna a napait ti gurana. Ti Biblia, kas pagarigan, saritaenna dagiti “lallaki a sipapait ti kararuada,” ken dakamatenna pay ti “napait a sasao.”—Oc-ocom 18:25; Salmo 64:3; 2 Samuel 17:8, NW.
Panagraman ken ti Historia ti Lubong
Ti panagraman ti kangrunaan a panggep dagiti panaglayag tapno agtakuat idi maika-15 ken maika-16 a siglo. Agarup 500 a tawenen ti napalabas, naglayag ni Vasco da Gama iti aglawlaw ti murdong ti Africa a nagpa-India sa nagsubli idiay Portugal, a nangisangpet iti nagadu a rekado. Iti simmaganad a tallo a siglo, nagririnnupak dagiti nasion iti Europa, bayat a nagkikinnompetensia ti España, Francia, Gran Britania, Holland, ken Portugal iti panangkontrol kadagiti paggapuan dagiti rekado.
‘Apay,’ mayimtuodmo, ‘nga agririnnupak ken agpipinnatay dagiti nasion gapu iti rekado?’ Tapno mapennek ti panagraman! Wen, kasta ti kinamannakabalin ti panagtarigagay dagiti taga Europa iti rekado. Agingga ita nga aldaw, amin a moderno nga industria, komersio, ken siensia ipapaayda ti kalkalikaguman ti panagraman.
Ania ngamin aya ti panagraman? Ket kasano ti panagkurri a maitunos iti dadduma pay a sentidotayo?
Ti Maaramidan ti Dila
Ti dila ti kangrunaan a paset ti sentido ti panagramantayo. Masarakan iti dayta ti kaaduan a taste bud-tayo, nupay masarakan dagiti dadduma iti dadduma pay a paset ti ngiwat ken karabukob. Matmatam a naimbag ti dilam iti sarming. Makitam ti nagadu a babassit a dawdaw a mangpalamuyot iti dilam. Papillae ti pangawag kadagitoy. Agraraay dagiti bassiusit a taste bud iti uneg ti papillae iti rabaw ti dila. “Ag-100 wenno ad-adu pay a selula ti panagraman ti linaon ti tunggal taste bud,” kuna ti magasin a Science, “a no maabbukay, gutugotenna ti selula ti nerbio a mangitaray iti signal iti utek.”
Mabalin nga agsasabali ti bilang dagiti taste bud ti nadumaduma a tao ket ngarud maapektaranna ti panagraman. Mabalin a ti dila ti tao addaan iti 10,000 a taste bud wenno basbassit ngem 500. Kinuna ni Inglis Miller, a nangadal iti estruktura dagiti taste bud: “Ad-adu ti maramanan ti tattao nga ad-adu ti taste bud-da; basbassit ti maramanan ti tattao a basbassit ti taste bud-da.”
No Kasano ti Panagkurri ti Panagraman
Komplikado unay a sentido ti panagraman. Iti direkta a pannao, mainaig dayta iti kemistria. Dagiti narunaw a kemikal nga elemento manipud taraon iti ngiwattayo tignayenda dagiti para sagap iti panagraman (taste receptor) nga agdawdaw kadagiti abut ti dilatayo. Dagiti para sagap a selula agtignayda ken gutugotenda dagiti selula ti nerbio (dagiti neuron) a mangipatulod iti signal nga aggapu iti taste bud a mapan iti utek.
Nakaskasdaaw ta ti maysa a taste bud mabalin a matignayna ti adu a nadumaduma a neuron, ket mabalin a makaawat ti maysa a neuron kadagiti mensahe manipud iti nadumaduma a taste bud. Awan ti eksakto a makaammo iti pamay-an ti panangurnos dagiti para sagap iti raman ken ti komplikado a sistemada. Kuna ti The Encyclopedia Americana: “Dagiti sentido a maawatan ti utek nabatad a gapu iti komplikado nga annuroten dagiti electrical impulse nga inyallawat dagiti para sagap a selula.”
Nairaman met ti dadduma a sentido iti panagraman. Kinuna ti The New Book of Popular Science: “No dadduma, saan a pulos nga ammo ti siasinoman no adda substansia a maramramanan wenno maang-angot ti maysa a tao.” Kas pagarigan, mabalin a lumabastayo iti panaderia ken malang-abtayo ti kalutluto a tinapay. Makapangpangantayon. Ket no sumrektayo iti paglakuan ket makitatayo ti tinapay ket nalabit sagidentayo ti rabawna, lalo a maabbukay dagiti sentidotayo. Magagarantayo a mangkittab nga umuna iti dayta!
Ania ngarud daytoy sentido a panagraman? Ilawlawag ti magasin nga Omni: “Ti deskribiren ti ordinario a tao a panagraman ket aktual nga agkakanat a kombinasion ti adu a panagrikna: panagangot, panagraman, panangsagid, panangammo iti kalidad, panagkita, pannakaraman (iti kinagasang ti sili, ti makapabang-ar a raman ti yerbabuena), ken temperatura.”
Iti kasumbangirna, kas kunaen pay ti artikulo, “ti panagraman . . . ket talaga a simple. Mapaggigidiattayo ti uppat (ken uppat laeng) a raman: nasam-it, naapgad, naalsem, ken napait.” Nupay silalatak ti pannakaimapa ti dila sigun iti paspaset a sensitibo iti panagraman, mapapati itan a ti maysa a taste bud iti sadinoman a paset ti dila mailasinna ti sumagmamano wenno amin kadagitoy nga uppat a raman.
Ngem, adu pay laeng ti saan a naammuan maipapan iti kemistria ti panagraman. Kas pagarigan, saan a nalawag no apay a ti panangnayon iti sumagmamano a tedted ti naalsem a tubbog ti kalamansi ti mangpananam iti naapgad a raman ti taraon. Ket makapainteres a ti nasam-it, naalsem, ken naapgad partuatenda dagiti electrical signal kadagiti selula ti panagraman, ngem ti napait agparang a mangtignay kadagitoy a selula a mangpataud iti kemikal a mensahe.
Panangsursuro a Mangraman
Nalabit a nasursurom ti mangraman kadagiti banag a saanmo a nagustuan idi damo. Mabalin nga agpayso daytoy kadagiti banag a kas iti olibo, blue cheese, singkamas, nagasang a rekado, ken dagiti napapait. Manipud idi unana, dagiti “natnateng a napait,” kas iti endive ken chicory, ti nangnayon iti espesial a raman dagiti taraon ken ensalada. Ngem masapul a masursuruan ti panagramanmo tapno matagiragsakna ti kinapait.—Exodo 12:8.
Isingasing dagiti panagadal a ti panangsursuro a mangraman iti taraon dakkel ti maaramidanna kadagiti kasasaad a pakaramanam iti taraon. Kas pagarigan, maysa a babai ti pulos a saan pay a nakaraman iti bologna. Kasursuronna uray laeng no makita wenno maangotna dayta agsipud ta kagurgura unay ni nanangna ti bologna. Ngem naminsan, idi nasurok a 20 ti tawennan, mabisin unay daytoy a babai, ket awan ti nasarakanna a sabali a makan no di ti bologna. Isu a nangraman bassit ket nasdaaw ta magustuanna met gayam ti ramanna!
Gapuna, no kayatmo a masursuro ti mangraman iti maysa a baro a taraon, padasem dayta no talaga a mabisinka. Ket no maysaka nga ama wenno ina, laglagipem a ti reaksionmo iti sumagmamano a taraon, agraman dagiti sirkumstansia a pangiparamanam kadagita, apektaranna dagiti annakmo. Parnuayem ti makaay-ayo nga aglawlaw no mangparamanka kadagiti kabbaro a taraon. Iramanmo ti anakmo. Insingasing ti maysa a mannurat:
“Kabayatan ti panagsagana iti taraon, pagtalinaedem ti anakmo iti pagay-ayamanna wenno tugawna iti kosina. Makitkita ken maang-angotnanto dagiti taraon ti pamilia iti naragsak, nanam-ay a kasasaad—ket masursurona ti maipapan kadagita uray pay sakbay a nataenganen a mangan kadagita. Sumagmamano a bulan kalpasanna, mabalin a paramanam bassit iti ilutlutom, naata man wenno medio naluton.”
Kunana pay: “Mabalin a kasapulan ti nasakbay a panagplano ken ekstra a panawen, ngem para iti gagangay a taraon mangpanunotka kadagiti simple a pamay-an a matulongannaka ti anakmo a mangisagana iti baro wenno di magusgustuan a putahe. Paregtaem a mangraman bayat ti panangisaganayo. Maragsakan ken mabisinto ti katulongam no maramananna—nagsayaat a kasasaad para iti naballigi a pannakayam-ammo iti taraon.”
No Adda Depekto ti Panagraman
Nakalkaldaang ta mabalin a maaddaan iti depekto ti panagraman no lumaklakay wenno bumakbaketka, kas iti imbaga ti lakay idin a gayyem ni Ari David a ni Barzillai idi kinunana: “Agtawenak ita nga aldaw iti walopulo a tawen. . . . Ti adipenmo mabalinna aya a nanamen iti aniaman a kanek wenno iti aniaman nga inumek?” (2 Samuel 19:35) Mabalin nga adda met dadduma pay a banag a nairaman iti kaadda ti depekto ti panagraman wenno ti pannakapukawna.
Ti problema ket mabalin a resulta ti pannakadangran ti ulo, allergy, impeksion, agas, pannakaisarang kadagiti makapapatay a kemikal, wenno uray ti simple a panagpanateng. Ti nakaro a ladingit dagidiay nakapukaw iti panagangot ken panagramanda ket makapikapik nga insurat ti maysa a nagsagaba iti kasta. Insuratna: “Iyaleng-alengtay unay ti kinabanglo ti kape ken ti kinasam-it dagiti orange ta no mapukawtayo dagitoy a sentido, kayariganna a gistay nalipatantayon ti aganges.”
Ti maaw-awagan a maramramanan nupay awan ket makariribuk a sakit a sadiay ti tao kanayon a maramananna ti banag nga awan met. No dadduma, nagbalbaliw ti sentido ti panagraman ken panagangot dagidiay pasiente nga addaan iti kanser a maipaspasidong iti chemotherapy.
Inted-Dios a Bendision
Anian a nagragsak no awan depekto ti panagramantayo! Maragsakan ti adu a lallakay ken babbaketen a manglagip kadagiti naramananda idi ubbingda pay—dagiti naluom a prutas a kappuros wenno dagiti espesial a putahe. Ti panagtarigagay ti Namarsua kadatayo a tagiragsakentayo ti kasta a makaay-ayo a panagraman ket makita iti inkarina a rambak “dagiti nalukmeg a banag a napno iti pata” iti nalinteg a baro a lubongna, inton awanen ti panagsagaba, panaglakay ken panagbaket, ken ipapatay.—Isaias 25:6-9; Job 33:25; Apocalipsis 21:3, 4.
Talaga a ti panagraman ket mangnayon iti makagunggona a paset iti panagbiagtayo. No awan dayta, saan a makaparagsak ti pannangan, a kas iti pananggasolina wenno panangkrudo iti lugan. Wen, maysa a bendision dayta manipud iti masirib unay ken managayat a Namarsua!
[Ladawan iti panid 24]
Suruam ti anakmo a mangtagiragsak kadagiti nasustansia a taraon