Panangyalison iti Dara—Nabayagen a Kontrobersia
“No dagiti nalabaga a selula ti dara ket kabarbaro la koma nga agas iti kaaldawantayo, nalabit nakarigrigat ti manggun-od iti lisensia para iti dayta.”—Dr. Jeffrey McCullough.
IDI kalam-ek ti 1667, maysa a naranggas ken agmauyong a tao nga agnagan Antoine Mauroy ti naipan ken Jean-Baptiste Denis, ti agdindinamag a doktor ni King Louis XIV ti Francia. Adda naan-anay nga “agas” ni Denis iti kinamauyong ni Mauroy—pannakayalison ti dara ti baka, nga impagarupna a mangpakalma iti pasientena. Ngem saan a nasayaat dagiti nagbanaganna ken Mauroy. Pudno, kalpasan ti maikadua a panangyalison, simmayaat ti kasasaadna. Ngem di nagbayag, simro manen ti kinamauyong ti Pranses, ket di nagbayag, natay.
Nupay naammuan idi agangay a ti pannakasabidong ni Mauroy iti arsenic ti aktual a nakaigapuan ti ipapatayna, timmaud ti nabara a kontrobersia idiay Francia gapu kadagiti eksperimento ni Denis iti dara ti animal. Kamaudiananna, naiparit dayta a pamay-an idi 1670. Idi agangay, kasta met laeng ti inaramid ti Parliamento ti Inglatera ken uray ti papa. Dandani awan ti naipadamag maipapan iti panangyalison iti dara iti simmaganad a 150 a tawen.
Dagiti Peggad idi Unana
Idi maika-19 a siglo, maar-aramid manen ti panangyalison iti dara. Ti Ingles nga obstetrician a ni James Blundell ti nangidaulo iti pannakausarna. Gapu kadagiti simmayaat a pamay-anna ken adelantado nga instrumentona—ken ti panangipapilitna a dara laeng ti tao ti rumbeng a mausar—pinaglatak manen ni Blundell iti publiko ti panangyalison iti dara.
Ngem idi 1873, ti Polaco a doktor a ni F. Gesellius pinabannayatna ti panaglatak manen ti panangyalison babaen ti nakabutbuteng a takuat: Natay ti nasurok a kagudua kadagiti nayalisonan. Idi naammuan daytoy dagiti agdindinamag a doktor, kinondenarda ti pamay-an. Nagkupas manen ti kinalatak ti panangyalison.
Nupay kasta, idi 1878, ti Pranses a doktor a ni Georges Hayem napartuatna ti saline solution, a kinunana a mabalin a mausar a pangsandi iti dara. Saan a kas iti dara, awan pagdaksan ti saline solution, saan nga agbalay, ken nalaka nga ibiahe. Gapu iti dayta, simmaknap ti pannakausar ti saline solution a pinartuat ni Hayem. Ngem karkarna ta ad-adu manen ti nangpabor iti pannakausar ti dara. Apay?
Idi 1900, nadiskobre ti taga Austria a pathologist a ni Karl Landsteiner nga adda nadumaduma a type wenno tipo ti dara, ket naammuanna a saan a kanayon a maibagay ti maysa a tipo ti dara iti sabali a tipo. Di pakasdaawan a trahedia ti nagtungpalan ti nagadu a nayalisonan idi! Ita, mabalbaliwanen dayta, babaen laeng ti panangsierto a ti tipo ti dara ti nagdonar ket maibagay iti mayalisonan. Gapu iti daytoy a pannakaammo, nagtalek manen dagiti doktor iti panangyalison—maigiddato unay idi Gubat Sangalubongan I.
Panangyalison iti Dara ken Gubat
Kabayatan ti Gubat Sangalubongan I, adu a dara ti nayalison kadagiti nasugatan a soldado. Siempre, mabiit nga agbalay ti dara, ket dandani imposible idi nga ibiahe dayta iti pagbabakalan. Ngem idi rugrugi ti maika-20 a siglo, ni Dr. Richard Lewisohn, ti Mount Sinai Hospital idiay New York City, sibaballigi a nageksperimento iti maawagan a sodium citrate, maysa a substansia a manglapped iti panagbalay ti dara. Imbilang ti dadduma a doktor kas maysa a milagro daytoy makapasegga a baro a takuat. “No ar-arigen, kas man la nagintek ti init,” insurat ni Dr. Bertram M. Bernheim, maysa a mabigbigbig a doktor idi kaaldawanna.
Immadu ti agkasapulan iti dara idi Gubat Sangalubongan II. Nagdadarison dagiti poster a nangipakaammo iti publiko kadagiti islogan a kas iti “Mangtedkay Itan iti Dara,” “Makatulong ti Darayo a Mangsalbar Kenkuana,” ken “Nangted iti Darana. Mangtedkay Met Kadi?” Adu ti nangted iti nakiddaw a dara. Kabayatan ti Gubat Sangalubongan II, 13,000,000 a yunit ti naidonar idiay Estados Unidos. Mapattapatta nga idiay London, nasurok a 260,000 a litro ti naurnong ken naibunong. Siempre, di nagbayag, bimmatad nga adu dagiti peggad iti salun-at ti panangyalison iti dara.
Sakit nga Iyakar ti Dara
Kalpasan ti Gubat Sangalubongan II, gapu kadagiti dadakkel nga irarang-ay iti medisina, nagbalin a posible ti sumagmamano nga operasion nga imposible idi unana. Kabayatanna, timmaud ti sangalubongan nga industria a paggapuan ti suplay a dara kadagiti maaramid a panangyalison nga imbilang dagiti doktor kas masurot a pamay-an iti panagopera. Binilion a doliar kada tawen ti napastrek dayta nga industria.
Ngem di nagbayag, rimsua ti pannakaseknan maipapan iti sakit a mainaig iti panangyalison. Kas pagarigan, kabayatan ti Korean War, agarup 22 a porsiento ti naaddaan iti hepatitis kadagidiay nayalisonan iti dara—dandani mamitlo nga ad-adu ngem idi Gubat Sangalubongan II. Idi dekada 1970, 3,500 iti kada tawen ti pinattapatta ti Centers for Disease Control ti E.U. a bilang dagiti natay gapu iti hepatitis a nainaig iti panangyalison. Maminsangapulo nga ad-adu ti pattapatta dagiti dadduma.
Gapu iti nasaysayaat a panangeksamen ken naan-annad a panangpili kadagiti agdonar, bimmassit ti bilang dagiti naakaran iti hepatitis-B. Ngem pagammuan ta adda baro ken no dadduma ket makapapatay a kita ti virus—hepatitis C—a nangpapatay iti adu. Mapattapatta nga uppat a milion nga Americano ti naakaran iti virus, a ginasut a ribu kadakuada ket gapu iti nayalison a dara. Pudno a ti nainget a panangeksamen pinabassitna idi agangay ti bilang dagiti addaan iti hepatitis C. Kaskasdi a pagamkan ti dadduma a rumsuanto dagiti baro a peggad ket naladawto unayen inton maawatan dayta.
Maysa Pay nga Eskandalo: Dara a Kontaminado iti HIV
Idi dekada 1980, ti dara ket natakuatan a mabalin a makontaminaran iti HIV, ti virus a mangpataud iti AIDS. Idi damo, kasimron a panunoten dagiti agay-aywan iti blood bank a posible a kontaminado ti suplayda. Adu kadakuada ti nagduadua idi damo iti pangta ti HIV. Sigun ken Dr. Bruce Evatt, “kas man la adda nagallaalla iti desierto sa nagkuna, ‘Nakakitaak iti ekstraterestrial.’ Dimngegda, ngem dida namati.”
Nupay kasta, iti adu a pagilian, adun ti napasamak nga eskandalo a nangibutaktak iti kaadda ti dara a kontaminado iti HIV. Idiay Francia, mapattapatta nga 6,000 agingga iti 8,000 a tattao ti naakaran iti HIV gapu iti panangyalison a naaramid iti nagbaetan ti 1982 ken 1985. Maipabasol iti panangyalison ti 10 a porsiento a naakaran iti HIV iti intero nga Africa ken 40 a porsiento kadagiti addaan iti AIDS idiay Pakistan. Kadagiti nabaknang a pagilian iti kaaldawantayo, gapu iti simmayaat a panangeksamen, manmanon ti maakaran iti HIV gapu iti pannakayalison ti dara. Nupay kasta, ti kasta a pannakayakar ket problema pay laeng kadagiti napanglaw a pagilian nga awanan kadagiti proseso ti panangeksamen.
Nakaaawat nga iti kallabes a tawtawen, rimmayray ti panaginteres iti panangagas ken panagopera a di mausar ti dara. Ngem natalged kadi daytoy nga alternatibo?
[Kahon iti panid 6]
Panangyalison iti Dara—Awanan iti Medikal a Pagalagadan
Kada tawen idiay Estados Unidos laengen, nasurok a 11,000,000 a yunit ti nalabaga a selula ti dara ti mayalison iti 3,000,000 a pasiente. Gapu iti dayta a dakkel a bilang, nalabit ipagarup ti maysa nga adda nainget a pagalagadan dagiti doktor maipapan ti pannakayalison ti dara. Nupay kasta, kuna ti The New England Journal of Medicine a nakaskasdaaw ta bassit ti impormasion “a mangiwanwan kadagiti pangngeddeng maipapan iti panangyalison.” Kinapudnona, agsasabali ti maal-alagad, saan laeng a maipapan iti umno a mayalison ken no kasano kaadu no di pay ket no rumbeng a mayalison ti dara. “Agpannuray iti doktor ti panangyalison, saan nga iti pasiente,” kuna ti medikal a pagiwarnak nga Acta Anæsthesiologica Belgica. Saan ngarud a nakaskasdaaw ti natakuatan ti maysa a panagadal a naipablaak iti The New England Journal of Medicine a “di maiparbeng a nayalisonan ti mapattapatta nga 66 a porsiento kadagiti nayalisonan.”
[Dagiti ladawan iti panid 5]
Immadu ti agkasapulan iti dara idi Gubat Sangalubongan II
[Dagiti Credit Line]
Imperial War Museum, London
Ladawan: U.S. National Archives