Naisangsangayan a Baybay​—Ngem Natay!

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ISRAEL

DAYTA ti kaapgadan, kababaan, awanan-biag ken, sigun iti dadduma a tattao, makapasalun-at a baybay ditoy daga. Kadagiti adu a siglo, naawaganen dayta a Nabangsit a Baybay, Baybay ti Diablo, ken Danaw ti Aspalto. Awagan ti Biblia dayta nga Asin a Baybay ken baybay ti Araba. (Genesis 14:3; Josue 3:16) Sigun iti estoria a pinasingkedan ti adu a de adal a tattao, adda iti tukokna dagiti rebbek iti Sodoma ken Gomorra. Isu a pagaammo met dayta kas ti Baybay ti Sodoma wenno ti Baybay ni Lot, maysa a tao a dinakamat ti Biblia a nairaman iti nagkauna a pakasaritaan dagitoy a siudad.​—2 Pedro 2:6, 7.

No ibataytayo laeng iti dadduma kadagita nga awag, agparang a saan a makaay-ayo a pagpasiaran dayta a lugar. Ngem iti kada tawen, rinibu a tattao ti bumisbisita iti daytoy naisangsangayan a baybay, a gagangay a maawagan iti kaaldawantayo kas ti Natay a Baybay wenno Asin a Baybay. Apay a nakaap-apgad? Talaga kadi nga awan ti masarakan a nabiag, ken makapasalun-at kadi dagiti danumna?

Ti Kababaan ken Kaapgadan a Baybay

Masarakan ti Natay a Baybay iti makin-amianan a paset ti Great Rift Valley wenno kasla nagdakkel a rengngat a nayunnat nga agpaabagatan agingga iti Makindaya nga Africa. Ti Karayan Jordan agsikkosikko nga agayus nga agpababa manipud iti amianan agingga a makagteng iti kababaan a lugar ditoy daga​—dandani 418 a metro iti baba ti patas ti baybay. Sadiay, masarakan ti baybay nga adda iti uneg ti pagilian iti nagbaetan dagiti kabambantayan ti Judea iti laud ken dagiti bambantay ti Moab iti Jordan nga adda iti daya.

Ania ti mamagbalin iti Natay a Baybay a nakaap-apgad? Dagiti asin​—a buklen a nangnangruna dagiti mineral a magnesium, sodium, ken calcium chloride—​kanayon a mayayusda iti Natay a Baybay manipud iti Karayan Jordan ken dadduma pay a babassit a karayan, waig, ken ubbog. Napattapatta a ti laeng Karayan Jordan ket makaurnong iti di nakappapati a 850,000 a tonelada a mineral iti kada tawen. Gapu ta nakababbaba ti baybay, saan nga agayus ti danum; ti laeng pamay-an a maikkat ti danum ket babaen ti pannakaatianna. Iti nakapudpudot nga aldaw iti kalgaw, ti danaw ket maksayan iti pito a milion a tonelada a danum, isu a saan nga umadalem. Nupay maatianan ti danum, mabati dagiti asin ken mineral. Gapuna, agbalin dayta a kaapgadan a baybay ditoy daga. Ti kaapgadna ket agarup 30 porsiento, ad-adu a daras a naap-apgad ngem dagiti taaw.

Sipud idi ugma, paginteresanen dagiti tattao ti naisangsangayan a kasasaad ti Natay a Baybay. Ti pilosopo a Griego a ni Aristotle nangngegna a ti Baybay ket “nakapapait ken naapgad ta awan ti ikan [nga agbiag] iti dayta.” Gapu iti kinaadu ti asin, nalaklaka a tumpaw uray dagiti saan a nalaing nga aglangoy. Insalaysay ti Judio a historiador a ni Flavius Josephus no kasano a pinasingkedan ti Romano a heneral a ni Vespasian daytoy babaen ti panangitappuakna iti baybay kadagiti baludna iti gubat.

Mabalin a pampanunotenyo itan no kasano a natay ngem kaskasdi a makapasalun-at daytoy a baybay.

Ti Makapasalun-at Unay a Baybay?

Dagiti agdaldaliasat idi Edad Media inyestoriada ti maipapan iti baybay nga awanan iti tumatayab, ikan, ken mulmula. Naipagarup pay ketdi a makapapatay ti nabangsit a sengngaw ti danaw. Daytoy ti pakaigapuan ti panagwaras ti ideya a natay ti nabangsit a baybay. Agpayso a gapu iti nakaro a kinaapgadna, dagiti laeng simple nga organismo, kas iti naandur a kita ti bakteria, ti agbiag kadagiti danumna ket matay a dagus ti aniaman nga ikan a mayanud iti dayta.

Awan ti agbiag iti baybay, ngem adda met agbiag kadagiti lugar iti aglawlawna. Ngem nupay natikag ti kaaduan iti lugar, addada paset a nadam-eg ken naraber, nga addaan kadagiti dissuor ken tropikal a mulmula. Mailasin met a ti rehion ket pagbibiagan ti adu nga atap nga animal. Adda 24 a kita ti mamalia nga agbibiag iti asideg ti baybay, agraman ti sand cat, ti lobo ti Arabia, ken ti masansan a makita nga ibex. Dagiti ubbog ti danum a tamnay ti mamagbalin iti lugar a pagbiagan ti adu nga amphibian, reptilia, ken lames. Tangay ti Natay a Baybay ti kangrunaan a pagdalanan dagiti umakar a tumatayab, nasurok a 90 a kita ti tumatayab ti nailasin ditoy, kas iti nangisit ken puraw a kannaway. Makita met ditoy ti kali a griffon ken ti kali ti Egipto.

Ngem kasano a makapasalun-at unay daytoy Natay a Baybay? Idi nagkauna a tiempo, in-inumen kano dagiti tattao ti danumna, ta patienda a makaagas dayta​—banag a nalawag a saan a maisingasing ita! Ti ad-adda a nainkalintegan ket ti naapgad a danum madalusanna ti bagi. Saan met a mailibak ti makaagas a kasasaad ti intero a rehion. Ti kinababana mangpataud iti atmospera a gagangay nga aduan iti oksihena. Makapabang-ar ti epekto ti kinaadu ti bromide iti angin, ket ti aduan mineral a nangisit a pitak ken dagiti napudot nga ubbog iti takdangna maus-usarda a pangagas iti adu nga an-anayen ti kudil ken dagiti saksakit iti susuop. Kasta met, ti kayo a balsam, nga agtubtubo iti lugar, kanayon a maipatpateg ken nausar a kosmetiko ken agas.

Aspalto nga Agtaud iti Baybay

Maysa kadagiti karkarna a pasamak iti Natay a Baybay ket ti panangpataudna iti bitumen (aspalto), a sagpaminsan a makita a natiptipkel a tumtumpaw iti rabawna.a Idi 1905, impadamag ti periodiko a The Biblical World nga adda sangapedaso a bitumen nga agdagsen iti agarup 2,700 kilo a naisadsad iti takdang idi 1834. Ti bitumen ti naipadamag a “kaunaan a produkto ti petroleo nga inusar ti tao.” (Saudi Aramco World, Nobiembre/​Disiembre 1984) Impagarup ti dadduma a tattao a dagiti ginggined insinada dagiti natiptipkel nga aspalto manipud iti tukok ti Natay a Baybay ket timpaw dayta. Mabalin pay ketdi a simlep ti aspalto kadagiti bato wenno rengngat ket makagtengda iti tukok ti baybay a kakuyog dagiti kasla asin a bato. Kalpasanna, idi narunaw dagiti bato, timpaw ti aspalto.

Iti adu a siglo, nausaren ti bitumen iti nadumaduma a pamay-an​—kas pagtapal kadagiti bilog, nausar iti panagbangon, ken pangabug iti insekto. Naipagarup nga idi dandani ngalay iti maikapat a siglo K.K.P., nangrugi dagiti Egipcio nga agusar iti adu a bitumen iti panagembalsamo, nupay kinuestion dagiti eksperto daytoy a pagarup. Iti dayta a tiempo, dagiti Nabatean, tattao nga agakar-akar a nagnaed iti lugar a pakasarakan iti Natay a Baybay, binukbukodanda ti negosio iti lugar. Itakdangda ti bitumen, putputdenda, sa ipanda idiay Egipto.

Talaga a naisangsangayan ti Natay a Baybay. Saan a nalabes a kunaen a daytoy ti kaapgadan, kababaan, awanan-biag, ken nalabit makapasalun-at unay a baybay. Sigurado a dayta ti maysa kadagiti makapainteres unay a baybay iti planetatayo!

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 27]

NAPRESERBA ITI ASIN

Ipadamag dagiti historiador a ti Natay a Baybay ket maysa idi a narang-ay a ruta dagiti negosiante​—maysa nga ideya a pasingkedan ti nabiit pay a natakuatan a dua nga angkla a naaramid iti kayo.

Nasarakan dagitoy nga angkla iti immunegen a takdang ti Natay a Baybay, iti asideg ti lugar ti pantalan ti nagkauna nga En-gedi. Maipagarup a ti maysa nga angkla ket agarup 2,500 a tawenen ti kabayagna, a mamagbalin iti dayta a kadadaanan nga angkla a nasarakan iti Natay a Baybay. Ti maikadua ket maipagarup nga agarup 2,000 a tawen ken maipagarup a naaramid iti kasayaatan a teknolohia ti Roma idi a tiempo.

Dagiti angkla a naaramid iti kayo gagangay a marunotda iti danum ti baybay, ket agpaut dagiti naaramid iti metal. Ngem gapu iti kurang nga oksihena iti Natay a Baybay ken ti kinaapgadna, napreserba ti kayo ken dagiti talina, a nagsayaat ti kasasaadda.

[Ladawan]

Kayo nga angkla a napetsaan iti nagbaetan ti maikapito ken maikalima a siglo K.K.P.

[Credit Line]

Retrato © Israel Museum, Iti pammalubos ti Israel Antiquities Authority

[Ladawan iti panid 26]

Dissuor ti napudot nga ubbog

[Ladawan iti panid 26]

Kalakian nga ibex

[Ladawan iti panid 26]

Agbasbasa iti diario bayat a tumtumpaw