Saan Kadi a Maliklikan ti Kinaawan Hustisia?
“Iti laksid ti amin kaskasdi a mamatiak a pudno a naimbag ti panagpuspuso dagiti tattao. Diak laeng mabalin nga isaad ti namnamak iti pundasion a buklen iti riribuk, liday, ken ipapatay.”—Anne Frank.
NI Anne Frank, Judio a balasitang nga agtawen iti 15, insuratna dagita a makatukay a sasao iti diary-na di unay nagbayag sakbay ti ipapatayna. Iti nasurok a dua a tawen, naglemmeng ti pamiliana iti siled iti bubong ti maysa a balay idiay Amsterdam. Nakeltay ti namnamana iti nasaysayaat a lubong idi imbutaktak ti maysa a tiktik ti paglemlemmenganda kadagiti Nazi. Iti simmaganad a tawen ti 1945, natay ni Anne gapu iti sakit a tipus iti kampo konsentrasion idiay Bergen-Belsen. Kasta met ti napagteng dagiti innem a milion a dadduma pay a Judio.
Ti sinasairo a gandat ni Hitler a mangikisap iti intero a puli ti tao ti nalabit kadaksan a kaso ti kinaawan hustisia iti puli a napasamak iti siglotayo, ngem saan la a dayta. Idi 1994, naungaw ti nasurok a kagudua a milion a Tutsi idiay Rwanda, gapu laeng ta “naigidiat” ti tribuda. Ket kabayatan ti umuna a gubat sangalubongan, agarup maysa a milion a taga Armenia ti napapatay iti etniko a panangikisap.
Dagiti Naulpit a Langa ti Kinaawan Hustisia
Saan laeng a ti sistematiko a panangpapatay ti aspeto ti kinaawan hustisia. Ti sosial a kinaulpit kondenarenna ti agarup apagkalima iti puli ti tao iti tungpal-biag a nakaay-ay-ay a kinapanglaw. Dakdakes pay, ti Anti-Slavery International, maysa a grupo a mangiruprupir iti kalintegan ti tao, pattapattaenna a nasurok a 200,000,000 a tattao ti maad-adipen. Posible nga ad-adu dagiti adipen iti lubong itatta ngem iti aniaman a panawen iti historia. Nalabit saanda a maisubsubasta, ngem ti kasasaad iti panggedanda masansan a narigrigat ngem kadagidiay kaaduan a tagabo idi un-unana.
Ti legal a kinaawan hustisia agawanna dagiti riniwriw kadagiti kangrunaan a kalinteganda. “Dandani inaldaw a maar-aramid dagiti kinaulpit a pananglabsing kadagiti kalintegan ti tao, iti nadumaduma a paset ti lubong,” kuna ti Amnesty International iti reportna idi 1996. “Dagiti napanglaw ken marigrigat, nangnangruna dagiti babbai, ubbing, lallakay/babbaket ken dagiti nagkamang, ti kaaduan a mabikbiktima.” Kuna ti report: “Kadagiti dadduma a pagilian, gistay marpuogen ti estruktura dagiti nasion, nga awanen legal nga autoridad a mangsalaknib kadagiti nakapuy manipud kadagiti nabileg.”
Kabayatan ti 1996, iti nasurok a sangagasut a pagilian pinullo a ribu dagiti naipupok ken natutuok. Ket kadagiti kallabes a tawen, ginasut a ribu a tattao ti basta nagpukaw lattan, a nalabit innala dagiti puersa seguridad wenno grupo dagiti terorista. Adu kadakuada ti maipagarup a natayen.
Siempre, naaprang dagiti gubat, ngem kumarkaro pay dagitoy. Puntiria dagiti moderno a panaggugubat dagiti sibilian nga umili, a pakairamanan dagiti babbai ken ubbing. Ket saan la a gapu ta awan pilpilien ti panagbomba kadagiti siudad. Maibilbilin a marames dagiti babbai ken ubbing kas paset ti operasion militar, ket adu dagiti rebelde a grupo a mangpilit a mangala kadagiti ubbing tapno sanayenda ida a mamapatay. Maipapan kadagiti kasta a mapaspasamak, kuna ti report ti Naciones Unidas nga “Impact of Armed Conflict on Children”: “Umad-adu dagiti tattao iti lubong nga awananen iti moralidad.”
Awan duadua a daytoy awanan moralidad a kasasaad ti nangiturong iti maysa a lubong a napno iti kinaawan hustisia—iti man puli, sosial, legal, wenno militar. Siempre, saan a kabbaro daytoy. Nasurok a dua ribu lima gasut a tawenen ti napalabas, inyasug ti maysa a Hebreo a mammadto: “Ti linteg nakapuy ken awan mamaayna, ken ti kinahustisia saan a maipaannurot. Dagiti nadangkes a tattao ilupitlupitda dagiti nalinteg, iti kasta ti kinahustisia mabalballikug.” (Habacuc 1:4, Today’s English Version) Nupay nabayagen nga agraraira ti kinaawan hustisia, nakarkaro ita ti kinaawan hustisia iti maika-20 a siglo.
Rumbeng Kadi a Pakaseknanyo ti Kinaawan Hustisia?
Rumbeng a maseknankayo no personal nga agsagsagabakayo kas resulta ti kinaawan hustisia. Rumbeng a maseknankayo gapu ta agawanna ti kaaduan iti puli ti tao iti kalinteganda nga agragsak. Ken rumbeng a maseknankayo met ta ti kinaawan hustisia masansan a pakaigapuan dagiti nadara a panaggugubat, nga inton agangay rubrobanna ti apuy ti kinaawan hustisia.
Nainaig unay ti kinatalna ken kinaragsak iti kinahustisia, ngem ti kinaawan hustisia rakrakenna ti namnama ken pukawenna ti optimismo. Kas nakalkaldaang a natakuatan ni Anne Frank, saan a mabalin nga isaad dagiti tattao ti namnamada iti pundasion a buklen ti riribuk, liday, ken ipapatay. Kas kenkuana, tarigagayantay amin ti nasaysayaat a banag.
Daytoy a panagtarigagay ti nangguyugoy kadagiti napasnek a tattao a mangpadas a mangyeg iti kinahustisia iti kagimongan ti tao. Gapuna, ti Universal Declaration of Human Rights, nga inadaptar ti United Nations General Assembly idi 1948, kunana: “Amin a tattao nayanak a nawaya ken addaan agpapada a dignidad ken kalintegan. Naparaburanda iti panunot ken konsiensia ket rumbeng nga agtignayda iti maysa ken maysa iti espiritu ti panagkakabsat.”
Pudno a natakneng a sasao dagitoy, ngem kaskasdi mabayag pay a maragpat ti sangatauan dayta a maipatpateg a kalat—maysa a nalinteg a kagimongan a sadiay tunggal maysa tagiragsakenna ti agpapada a kalintegan ken tunggal maysa tratuenna ti padana a tao kas kabsatna. Kas ipatuldo ti preambulo ti UN Declaration, ti pannakaibanag daytoy a panggep agserbi koma kas “ti pundasion ti wayawaya, kinahustisia, ken talna ditoy lubong.”
Naigamer kadi unay ti kinaawan hustisia iti kagimongan ti tao ket pulos a dinto maikkat dayta? Wenno maisaadto kadi ti natibker a pundasion maipaay ti wayawaya, kinahustisia, ken talna? No kasta, siasino ti makaipasdek iti dayta ken makaisierto a magunggonaanto ti amin?
[Picture Credit Line iti panid 3]
UPI/Corbis-Bettmann