Matalek ken Natured iti Laksid ti Ibubusor ti Nazi
Idi Hunio 17, 1946, ni Reyna Wilhelmina iti Netherlands nangipatulod iti mensahe ti pannakipagrikna iti maysa a pamilia dagiti Saksi ni Jehova idiay Amsterdam. Kayatna nga iyebkas ti pammadayawna iti anak a lalaki dayta a pamilia, ni Jacob van Bennekom, a pinapatay dagiti Nazi idi Gubat Sangalubongan II. Sumagmamano a tawenen ti napalabas, ti konsilio ti Doetinchem, maysa nga ili iti makindaya ti Netherlands, inkeddengna a panaganan ti maysa a lansangan iti Bernard Polman, maysa met a Saksi ni Jehova a napapatay bayat ti gubat.
APAY a binusor dagiti Nazi da Jacob, Bernard, ken dadduma pay a Saksi ni Jehova idiay Netherlands idi Gubat Sangalubongan II? Ket apay a nagtalinaed a matalek dagitoy a Saksi iti sidong ti nakaro a pannakaidadanes iti adu a tawen ken nagun-odda pay kamaudiananna ti panagraem ken pammadayaw dagiti kailianda ken ti reyna? Tapno maammuantayo ti sungbat, subliantayo ti sumagmamano a pasamak a nangiturong iti daytoy arig David ken Goliat a panagsinnalisal iti nagbaetan ti nagbassit a grupo dagiti Saksi ni Jehova ken ti nabileg nga armada ti Nazi.
Nabarbara a Kinaregta Nupay Naparitan
Idi Mayo 10, 1940, rinaut ti armada ti Nazi ti Netherlands. Gapu ta imbutaktak ti literatura nga iwarwaras dagiti Saksi ni Jehova ti kinadakes ti Nazismo ken intandudona ti Pagarian ti Dios, dagdagus nga inkagumaan dagiti Nazi a pasardengen ti trabaho dagiti Saksi. Iti nakurkurang ngem tallo a lawas kalpasan ti panangraut dagiti Nazi iti Netherlands, nangipaulogda iti di naipakaammo a bilin a mangiparit kadagiti Saksi ni Jehova. Idi Marso 10, 1941, naipakaammo iti publiko dayta a pannakaiparit babaen ti maysa a pagiwarnak. Napabasol dagiti Saksi a mangidadauloda kano iti maysa a kampania “maibusor iti amin nga estado ken relihion.” Kas resultana, kimmaro ti panangbirokda kadagiti Saksi.
Makapainteres ta uray sipsiputan ti Gestapo, wenno sekreta, ti amin a relihion, maysa laeng a Nakristianuan nga organisasion ti nakaro nga indadanesda. Kuna ti historiador nga Olandes a ni Dr. Louis de Jong: “Maysa laeng a relihion ti indadanesda agingga ken patay—dagiti Saksi ni Jehova.”—Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Ti Pagarian ti Netherlands Idi Maikadua a Gubat Sangalubongan).
Nagtinnulong ti Gestapo ken dagiti polis ti Netherlands a nangbirok ken nangaresto kadagiti Saksi. Kanayonanna, maysa a nagbuteng ken nagapostasia nga agdaldaliasat a manangaywan ti nangipaay kadagiti Nazi iti impormasion maipapan kadagiti dati a kapammatianna. Iti ngudo ti Abril 1941, naaresto ti 113 a Saksi. Simmardeng kadi ti panangasaba gapu kadagitoy a panangarestar?
Masarakan ti sungbat iti Meldungen aus den Niederlanden (Dagiti Report Manipud Netherlands), maysa a dokumento ti gobierno nga insagana ti Sicherheitspolizei (Security Police) ti Alemania idi Abril 1941. Kastoy ti kuna ti report maipapan kadagiti Saksi ni Jehova: “Napinget ti trabaho daytoy maiparit a sekta iti intero a pagilian, nga ilegal nga agtataripnongda ken agipaspaskilda kadagiti polieto nga addaan iti sasao a ‘Maysa a krimen ti panangidadanes kadagiti Saksi ti Dios’ ken ‘Dagiti manangidadanes dusaento ni Jehova iti agnanayon a pannakadadael.’” Kalpasan ti dua a lawas, kinuna ti isu met la a report a “nagtultuloy a rimmang-ay ti trabahoda iti laksid ti kumarkaro a kinainget ti Security Police kadagiti aktibidad dagiti Estudiante ti Biblia.” Wen, nagporsegi dagiti Saksi iti trabahoda uray maarestoda. Idi laeng 1941, nakaipaimada iti nasurok a 350,000 a literatura kadagiti tattao!
Apay a daytoy bassit ngem umad-adu a grupo ti sumagmamano la a gasut a Saksi nabaelanda a sinango a situtured dagiti nakaam-amak a kabusorda? Kas ken matalek a propeta Isaias idi ugma, nagbuteng dagiti Saksi iti Dios, saan nga iti tao. Apay? Gapu ta nagtalekda iti makaliwliwa a sasao ni Jehova ken Isaias: “Siak, siak met laeng, daydiay mangliwliwa kadakayo: siasinoka a mabutengka iti tao?”—Isaias 51:12.
Ti Kinatured Patanorenna ti Panagraem
Iti arinunos ti 1941, dimmanon iti 241 ti bilang dagiti naaresto a Saksi. Nupay kasta, adda sumagmamano a linapunos ti panagbuteng iti tao. Naadaw a nakuna ni Willy Lages, nagdindinamag a kameng ti sekreta ti Alemania: “Siam a pulo a porsiento kadagiti Saksi ni Jehova ti nagkedked a mangibutaktak iti aniaman, bayat a nagbassit laeng a porsiento kadagiti dadduma a relihion ti naaddaan iti tured nga agulimek.” Napatalgedan ti komento ni Lages babaen ti napaliiw ti klero nga Olandes a ni Johannes J. Buskes, a naibalud a kadua ti sumagmamano a Saksi. Idi 1951, insurat ni Buskes:
“Dakkel ti panagraemko kadakuada gapu iti panagtalekda iti Dios ken iti bileg ti pammatida. Diakto pulos malipatan ti agtutubo a lalaki nga agtawen iti di sumurok a 19. Inwarasna dagiti polieto a nangipakpakauna iti panagpatingga ni Hitler ken ti Third Reich. . . . Mawayawayaan koman daytoy nga agtutubo iti uneg ti kagudua a tawen no ikarina nga isardengna ti kasta nga ar-aramidenna. Siiinget a pinagkedkedanna dayta, ket nasentensiaan iti agnanayon ken inkapilitan a panagtrabaho idiay Alemania. Ammomin ti kaipapanan dayta. Kabigatanna, idi impanawdan ken nagpipinnakadakami, imbagak kenkuana a laglagipen ken ikararaganmi. Ti laeng sungbatna ket: ‘Didak pagdanagan. Sigurado nga umay ti Pagarian ti Dios.’ Narigatmo a malipatan ti kasta a banag, uray no saanmo a magustuan ti sursuro dagitoy a Saksi ni Jehova.”
Iti laksid ti nakaro nga ibubusor, nagtultuloy nga immadu ti bilang dagiti Saksi. Nupay adda agarup 300 sakbay unay ti maikadua a gubat sangalubongan, ngimmato dayta a bilang iti 1,379 idi 1943. Nakalkaldaang ta iti ngudo dayta met la a tawen, 54 ti natay iti nadumaduma a kampo konsentrasion kadagiti nasurok a 350 a Saksi a naaresto. Idi 1944, adda 141 a Saksi ni Jehova manipud Netherlands a nakapupok pay laeng iti nadumaduma a kampo konsentrasion.
Ti Maudi a Tawen a Panangidadanes ti Nazi
Kalpasan ti D day, Hunio 6, 1944, maudin a tawen dayta a naidadanes dagiti Saksi. Maab-abak idin ti militaria ti Nazi ken dagiti kakumplotda. Mabalin a panunoten ti maysa nga iti kastoy a kasasaadda, agsardengen dagiti Nazi a mangparparigat kadagiti inosente a Kristiano. Ngem iti dayta a tawen, 48 pay a Saksi ti naaresto, ket 68 kadagiti balud a Saksi ti napapatay. Maysa kadakuada ni Jacob van Bennekom, a nadakamat itay.
Maysa ni 18-anyos a Jacob kadagiti 580 a nabautisaran kas Saksi ni Jehova idi 1941. Di nagbayag kalpasan dayta, immikkat iti trabahona nupay dakkel ti sueldona gapu ta kalikaguman dayta ti panangikompromisona iti neutral a takderna kas Kristiano. Nagtrabaho kas mensahero ket rinugianna ti nagserbi kas amin-tiempo a ministro. Natiliwan idi a mangaw-awit iti literatura ti Biblia, isu a naaresto. Idi Agosto 1944, idi agtawen iti 21, nagsurat ni Jacob iti pamiliana bayat nga adda iti pagbaludan iti siudad ti Rotterdam:
“Nasayaat ti kasasaadko ken naragsakak unay. . . . Namin-uppatdakon a pinalutpot. Medio nakaro ti dua nga immuna ta kasta unay ti pannakakabkabilko. Ngem gapu iti bileg ken di kaikarian a kinamanangngaasi ti Apo, didak pulos napagpudno. . . . Namin-innem a nagpalawagakon ditoy ket agdagup iti 102 ti nagdengngeg. Dadduma ti nangipakita iti interes ket inkarida nga itultuloyda nga aramiden dayta apaman a mawayawayaanda.”
Idi Setiembre 14, 1944, naipan ni Jacob iti kampo konsentrasion iti Amersfoort a siudad ti Netherlands. Intuloyna ti nangasaba uray sadiay. Kasano? Malagip pay la ti kaduana a balud: “Alaen dagiti balud dagiti rungrong ti sigarilio nga imbelleng dagiti guardia ket usarenda dagiti binulong ti Biblia kas pannakapapel ti sigarilio. Adda dagiti gundaway a mabasa ni Jacob ti sumagmamano a sasao iti maysa a panid ti Biblia a nakasaganan a mausar a pagbilut iti sigarilio. Insigida nga usarenna dagitoy a sasao a pangibasaran iti ikasabana kadakami. Di nagbayag, binirngasanmi ni Jacob iti ‘the Bible Man.’”
Idi Oktubre 1944, karaman ni Jacob iti dakkel a grupo dagiti balud a namandaran nga agkali kadagiti abut a palab-og kadagiti tangke a pakigubat. Nagkedked ni Jacob a mangaramid iti dayta ta saan nga ipalubos ti konsiensiana a sumuporta iti aramid a mainaig iti gubat. Nupay di agsarday ti pammutbuteng dagiti guardia kenkuana, saan latta a timmulok. Idi Oktubre 13, bayat a nakabartolina, maysa nga opisial ti nangipan kenkuana iti lugar a pagkalkalianda iti abut. Saan latta a timmulok ni Jacob. Kamaudiananna, pinagkalida ni Jacob iti tanemna sada pinaltogan.
Nagtultuloy ti Panangbirokda Kadagiti Saksi
Nakapungtot dagiti Nazi gapu iti kinatured ni Jacob ken ti dadduma, isut’ gapuna a binirokda manen dagiti Saksi. Ti 18 ti tawenna a ni Evert Kettelarij ti maysa kadagiti puntiriada. Idi damo, nakalibas ni Evert ket naglemmeng. Idi agangay, naaresto met laeng ket nakaro a nakabkabil tapno mangted iti impormasion maipapan iti dadduma a Saksi. Nagkedked isu a naipan idiay Alemania tapno agtrabaho nga inkapilitan.
Iti dayta met laeng a bulan, Oktubre 1944, binirok dagiti polis ti kayong ni Evert a ni Bernard Luimes. Idi nasarakanda, kaduana ti dua pay a Saksi—da Antonie Rehmeijer ken ni Albertus Bos. Napadasan idin ni Albertus ti naibalud iti kampo konsentrasion iti 14 a bulan. Ngem apaman a nawayawayaan, sireregta manen a nangasaba. Idi damo, awan asi a kinabkabil dagiti Nazi dagitoy tallo a lallaki, sada pinaltogan. Idi laeng nalpas ti gubat a nasarakan ti bangkayda ket naitabon manen. Di nagbayag kalpasan ti gubat, impadamag ti sumagmamano a lokal a pagiwarnak daytoy a panangpapatay. Maysa kadagita a pagiwarnak ti nagkuna nga impetteng ti tallo a Saksi ti nagkedked a mangaramid iti uray ania a serbisio para kadagiti Nazi a maikaniwas iti linteg ti Dios ket innayonna a “gapu iti dayta, napapatayda.”
Kabayatanna, idi Nobiembre 10, 1944, naaresto ken naibaon nga agtrabaho iti maysa a proyekto ti militar ni Bernard Polman, a nadakamat itay. Isu laeng ti Saksi kadagiti napilit nga agtrabaho ken kakaisuna a nagkedked a mangaramid iti dayta. Nadumaduma ti pinamay-an dagiti guardia tapno ikompromisona ti takderna. Dida pinakpakan. Siraranggas a kinabilda babaen ti pang-or, pala, ken putan ti riple. Kanayonanna, pinapagnada iti pagattumeng a nalamiis a danum, sada impupok iti naalimuom a basement, ket nagpatnag sadiay a nabasa ti kawesna. Ngem saan latta a timmulok ni Bernard.
Iti daydi a panawen, naipalubos nga isut’ pasiaren ti dua a kabsatna a babai a saan a Saksi ni Jehova. Kinombinsirda a baliwanna ti pangngeddengna, ngem dida napagbaw-ing. Idi dinamagda no ania ti mabalinda a maitulong ken Bernard, insingasingna nga agawiddan ket agadalda iti Biblia. Impalubos ngarud dagiti mangidaddadanes kenkuana nga isut’ sarungkaran ti masikog nga asawana, bareng no mapagbaw-ingna ni Bernard. Imbes ketdi, ti kaaddana ken ti makapabileg a sasaona ti ad-adda a nangpapigsa iti determinasion ni Bernard nga agtalinaed a matalek iti Dios. Idi Nobiembre 17, 1944, lima kadagiti nangparigat ken Bernard ti nangpaltog kenkuana iti imatang ti amin a dadduma pay a balud. Uray idi natayen ni Bernard, a natatek ti bagina iti bala, talaga a makaung-unget pay la ti opisial a mangimatmaton. Inasutna ti paltogna ket pinuntaanna ti dua a mata ni Bernard.
Nupay nakigtot dagiti Saksi idi naammuanda daytoy a brutal a panangpapatay, nagtalinaedda a matalek ken natured ken intultuloyda ti trabahoda kas Kristiano. Di nagbayag kalpasan dayta a panangpapatay, kastoy ti impakaammo ti maysa a bassit a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova nga adda iti asideg ti nangpapatayanda ken Bernard: “Rimmang-ay ti trabahotayo iti daytoy a bulan iti laksid ti di nasayaat a panawen ken adu a tubeng nga inkabil ni Satanas iti dalantayo. Ti 429 nga oras a nabusbos iti tay-ak ket ngimmato iti 765. . . . Bayat a mangaskasaba, naipaayan ti maysa a kabsat iti nasayaat a panangsaksi ti maysa a lalaki. Inimtuod ti lalaki no isu met laeng daytoy ti relihion ti pinaltoganda a lalaki. Apaman a nangngegna nga isu met la daytoy, kinuna ti lalaki: “Anian a kinatured, anian a pammati! Ibilangko a bannuar gapu iti pammatina!’”
Lagipento ni Jehova
Idi Mayo 1945, naparmek dagiti Nazi ket napapanawda idiay Netherlands. Iti laksid ti di agsarday a pannakaidadanesda kabayatan ti gubat, immadu ti sumagmamano a gasut a bilang dagiti Saksi ni Jehova iti nasurok a 2,000. Maipapan kadagitoy a Saksi idi panawen ti gubat, kuna ti historiador a ni Dr. de Jong: “Dandani aminda ti nagkedked a mangtallikud iti pammatida iti laksid dagiti pammutbuteng ken pammarigat.”
Nainkalintegan ngarud ti panangpadayaw ti dadduma a sekular nga autoridad kadagiti Saksi ni Jehova gapu iti natured a takderda iti sidong ti turay ti Nazi. Nupay kasta, ad-adda a napateg ti pananglagipto da Jehova ken Jesus iti nagsayaat a rekord dagitoy a Saksi idi panawen ti gubat. (Hebreo 6:10) Kabayatan ti umad-adani a Sangaribu a Tawen a Panagturay ni Jesu-Kristo, mapagungarto manipud iti pakalaglagipan a tanem dagitoy matalek ken natured a Saksi a nangisakripisio iti biagda tapno makapagserbida iti Dios, ket mainanamada ti biag nga agnanayon iti maysa a paraiso a daga!—Juan 5:28, 29.
[Ladawan iti panid 24]
Ni Jacob van Bennekom
[Ladawan iti panid 26]
Paset ti pagiwarnak a naglaon iti bilin a mangiparit kadagiti Saksi ni Jehova
[Dagiti Ladawan iti panid 27]
Kannawan: Ni Bernard Luimes; baba: ni Albertus Bos (kannigid) ken ni Antonie Rehmeijer; makimbaba unay: ti opisina ti Sosiedad idiay Heemstede