Ti Nagan ti Dios a Jehova iti Maysa a Templo Dagiti Egipcio

MALAKSID iti Biblia, kaano ti damo a pannakaaramat ti nagan a Jehova wenno Yahweh iti historia? Dadduma nga iskolar ti mangibaga nga idi pay maika-14 a siglo K.K.P. Apay nga ipagarupda a kasta?

Kadagidi tawen 1370 K.K.P., adu a pagilian ti sinakup dagiti Egipcio. Ti Egipcio nga agturay a ni Faraon Amenhotep (Amenophis) III nangibangon iti naranga a templo idiay Soleb, Nubia, a Sudan itan. Idi nasarakan dagiti arkeologo dayta a templo, adda nakitada a hieroglipiko (naikitikit a ladladawan ken sursurat) dagiti Egipcio a naglaon iti Hebreo a Tetragrammaton​—ti YHWH, wenno Jehova. Nadadaan dayta a kitikit iti 500 a tawen ngem iti popular a Moabite Stone​—ti dati a pagaammo a damo a pakabasaan iti nagan ti Dios. Apay a naikitikit iti maysa a templo dagiti Egipcio ti nagan ti Dios a nadakamat iti Biblia?

“Ti Daga ni Jahu a Nagnaedan Dagiti Shasu”

Ti templo nga imbangon ni Faraon Amenhotep III ket indedikarna iti dios nga Amun-Ra. Agarup 400 a pie ti kaatiddog ti templo a naipatakder iti laud ti Karayan Nilo. Iti sakaanan dagiti adigi ti maysa a paset ti templo, naarkosan dagita iti hieroglipiko a nakailistaan dagiti nagnagan dagiti teritoria nga indeklara ni Amenhotep a naparmekna. Tunggal teritoria ket inrepresentar ti maysa a balud, a nairaked dagiti imana ken ti kabalna a nakaikitikitan ti nagan ti daga wenno ilina. Karaman a nailadawan kadagita a hieroglipiko dagiti daga ti adu a tattao a maaw-awagan Shasu, wenno Shosou. Siasino dagiti Shasu?

Shasu ti kadawyan nga awag dagiti Egipcio kadagiti Bedouin, wenno dagiti kakaasi a tribu nga agnanaed iti labes ti makindaya a beddeng ti Egipto. Sakup ti teritoria dagiti Shasu ti makin-abagatan a Palestina, makin-abagatan a Transjordan, ken ti Sinai. Dadduma a managsirarak ibagada a dagiti daga a nadeskribir kas sanikua dagiti Shasu ket dumanon agingga iti kaadayo ti Lebanon ken Siria iti amianan. Iti listaan dagiti naparmek a daga a nakadispley idiay Soleb, maysa a daga ti nadakamat kadagiti sasao a, “Ni Yahwe iti daga dagiti Shosou,” “Ti daga ni Jahu a nagnaedan dagiti Shasu,” wenno “Daga dagiti Shasu-yhw.” Sigun ken Egiptologo a ni Jean Lectant, ti nagan a naikitikit iti kabal idiay Soleb “katupagna ti YHWH a ‘tetragrama’ ti nagan ti dios a nadakamat iti Biblia.”

Kaaduan nga eskolar patienda a ti nagan a Jahu, Yahu, wenno Yahwe a nadakamat iti hieroglipiko ken kadagiti umasping a konteksto, tukoyenna ti maysa a lugar wenno distrito. Kinuna ti eskolar a ni Shmuel Ahituv a ti kitikit ipabigbigna “ti lugar a sadiay, nagallaalla ti tribu dagiti managdaydayaw ni Yāhū, ti Dios ti Israel.”a No umiso ti konklusionna, maysa laeng dayta kadagiti sumagmamano a nagkauna a Semitiko a pagarigan a ti nagan ti lugar tukoyenna met ti nagan ti diosda. Maysa a pagarigan ti Assur, a mangipabigbig iti daga ti Asiria ken ti kangrunaan a diosda.

Mainaig iti kitikit iti templo idiay Nubia, kuna ti eskolar ti Biblia ken arkeologo a ni Roland de Vaux: “Iti lugar nga adu unay ti nakapulapol dagiti inapo ti Israel, idi pay ngalay ti maikadua a milenio kasakbayan ni Kristo, addan dagiti geograpiko ken etniko a nagnagan a kaarngi unay no saan man a kapada ti nagan ti Dios ti Israel.”

Ti Nagan a Maipadpadayag Agingga Ita

Iti intero a Nubia, saan laeng nga idiay Soleb ti pakasarakan iti hieroglipiko a nakaikitikitan ti nagan a Yahwe. Dagiti maipagarup a kopia ti listaan nga adda idiay Soleb ket masarakan met kadagiti templo ni Ramses II idiay Amarah West ken idiay Aksha, nga agpada a masarakan idiay Nubia. Iti rekord ti Amarah, ti hieroglipiko para iti “Ni Yahwe iti daga dagiti Shosou” ket agparang nga umarngi iti dadduma a sakup ti Shosou, a maipagarup a ti Seir ken Laban. Innaig ti Biblia dagita a lugar iti makin-abagatan a Palestina, Edom, ken Sinai. (Genesis 36:8; Deuteronomio 1:1) Dagita a lugar ti masansan nga ayan dagiti tattao a mangbigbigbig ken mangdaydayaw ken Jehova sakbay ken kalpasan ti panagnaed dagiti Israelita idiay Egipto.​—Genesis 36:17, 18; Numeros 13:26.

Saan a kas iti nagan ti dadduma a dios a nagparang kadagiti nagkauna a kitikit, ti nagan ti Dios a Jehova nga adda iti Biblia ket nasaknap pay la a maus-usar ken maipadpadayag. Kas pagarigan, iti nasurok a 230 a pagilian, nasurok a pito a milion a Saksi ni Jehova ti tumultulong iti sabsabali a mangammo iti naisangsangayan a nagan a Jehova ken umadani Kenkuana.​—Salmo 83:18; Santiago 4:8.

[Footnote]

[Blurb iti panid 21]

Apay a ti nagan ti Dios a Jehova, kas ipabigbig ti Biblia, naikitikit iti maysa a templo dagiti pagano nga Egipcio?

[Mapa iti panid 21]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

EGIPTO

Ti templo idiay Soleb

SUDAN

Karayan Nilo

[Dagiti Ladawan iti panid 21]

Replika ti adigi ti templo

[Ladawan iti panid 22]

Dagiti rebba ti templo ni Amun-ra idiay Soleb, Sudan

[Credit Line]

Ed Scott/Pixtal/age fotostock

[Picture Credit Line iti panid 21]

Ladawan: Asian and Middle Eastern Division/The New York Public Library/Lenox and Tilden Foundations