Nutrision a Maipaay iti Nasayaat a Salun-at

Ti malnutrision ti maysa a sao a masansan a mainaig iti bisin ken pannakabisin, nangnangruna kadagiti rumangrang-ay a pagpagilian. Ngem ti sabali pay a porma iti nutrision, ti nakapuy a pannakataraon, ti nasaknap kadagiti pagpagilian a kas ti Estados Unidos ken Canada ken kadagiti luglugar nga addaan iti kasta met laeng a pannakataraon. Daytoy ket malnutrision a patauden ti nakapuy a panangpili iti taraon ken nalabes a pannangan iti taraon.

Tapno makagun-od iti nasaysayaat a pannakaawat kadagiti parparikut iti nutrision a makita kadagiti industrilisado a nasnasion, nakisarita ti Agriingkayo! iti maysa a nutrisionista a ni Nilda Tirado, ti coordinator a maipaay iti Expanded Food Nutrition Education Program iti Siudad ti Nueva York, isu nga imatmatonan ti Cornell University, Cooperative Extension. Dagiti programa iti Cooperative Extension iti isuamin nga Estados Unidos mangipaayda iti libre nga impormasion ken tulong a maipaay iti publiko iti umiso a panangpili ken panangusar iti taraon tapno mataginayon ti nasayaat a salun-at. Ti sumaganad isu dagiti sungbat ni Nilda Tirado kadagiti salsaludsod iti maysa a pannakabagi ti Agriingkayo!

Ania ti kunaem a kangrunaan a mainaig iti nutrision a parparikut iti salun-at kadagiti industrilisado a pagpagilian?

Ti gagangay unay a mainaig iti nutrision a parikut isu ti panagbukbok ti ngipen, a mangapektar iti ngangngani amin nga edad. Ti kinalukmeg, wenno nalabes a dagsen, ti sumaganad ken ti kinakurang ti yero nga anemia, isu a nasaknap pay laeng kadagiti babbai, nataengan, ken maladaga. Nupay kasta, ti kadadakkelan a pakaseknan isu ti sumagmamano a nakaro a saksakit wenno kasasaad, kas ti alta presion, arteriosclerosis, ken dagiti parparikut iti bituka (gastrointestinal) a saksakit, a direkta a mainaig iti nalabes a pannangan kadagiti adu ti caloriena a taraon, taba, ken asin, agraman ti di umdas a pannangan kadagiti addaan iti kanot a taraon. Dagitoy a kasasaad mainaigda amin iti adu a panagbalbaliw iti estilo ti panagbiag ken ti pannangantayo ken ti panangisagana iti taraon.

Nadakamatmo ti parikut ti adu unay a taraon. Pudno kadi a daytoy ti kangrunaan a pakaseknan?

Ti kinalukmeg ket maysa a kangrunaan a parikut iti salun-at iti amin nga edad kadagiti adu nga industrilisado a pagpagilian. Ti nabalbaliwan nga estilo ti panagbiag ken ti adu unay a magun-odan a taraon ti mangipaay iti dayta. Kadagiti ageskuela nga ubbing, makitatayo dayta nangnangruna iti umuna a grado agingga iti maikatlo ket nangnangruna kadagiti siudad a sadiay limitado ti panagehersisio. No ti maysa a tao addaan iti 20 porsiento a nangatngato a dagsen ngem ti gagangay a dagsen ti bagi, isut’ nalukmeg unay. Ti nalabes pannakapakanna a maladaga nalaka laeng nga agbalin a nalukmeg unay nga ubing ket no saan a maala ti addang tapno makurihir ti pannanganna, ti nalukmeg unay nga ubing agbalin a nalukmeg unay a nataengan​—ket addaan iti peggad iti alta presion, diabetes, atake ti puso, ken istrok.

Aniada dagiti parparikut a masabetyo iti panangtaraon iti maladaga?

Masansan a masarakanmi nga ad-adu nga inna ti mangpusot kadagiti maladagada a nakasapsapa unay ket pakanenda a nasapa kadagiti natangken a taraon. Masansan a mangipaayda iti ad-adu a taraon ngem ti pudno a kasapulan ti salun-at iti ubing.

Adu nga inna, gaput’ panangpilit ti pamilia ken gagayyemda, ti masansan a mangpusot kadagiti annakda iti tallo a bulan. Agsipud ta ti dila dagiti ubbing nairantada a mangsuso kadagiti likido ken saan a mangiduron kadagiti natangken a taraon tapno alimonen dayta, ti ubing masansan nga iyulana ti kaaduan iti taraon. Gaput’ maupayda iti daytoy, dagiti inna mangisaganada iti aglalaok a kita iti gatas iti ubing babaen iti panangilaokda iti naisaganan a taraonna. Daytoy ti ipakanda iti ubing kalpasan a pinadakkelda ti abut ti tsuponna. Malaksid pay iti peggad iti pannakaipduk ti ubing, daytoy a kita ti panangpakan ti mangpakaro iti nalabes a lukmeg ti ubing ket dayta mainaig pay iti ad-adda a pannakapasamak iti impeksion iti lapayag.

Kaano ti kasayaatan a panawen a panangpusot iti ubing?

Kaaduan a maladaga saanda a kasapulan ti natangken a taraon agingga nga agarup innem a bulbulan, ket uray pay iti dayta a tiempo saanda koma a maikkan iti adu ti protinana a taraon a dagdagus. Ti sistema ti bitukada masansan a dina kabaelan a tamingen ti protina, gapuna mabalin nga adda ti bassit a panagpadara ti bagisda, a saan pay a madmadlaw ti ina. Daytoy iparangarangna ti bagina met laeng a kas anemia. Adda met ti parikut iti pannakapataud iti allergies ken parparikut iti kudil. Ti American Academy of Pediatrics irekomendana a no pusoten ti ubing, ti nalaka a marunaw kas kadagiti linugaw, ti mabalin a maipaay iti umuna a dua wenno tallo nga al-aldaw. Ket tunggal maipakan ti kabbaro a taraon iti maladaga, maisingasing a dayta laeng ti maipakan bayat iti tallo nga aldaw tapno ikeddeng no adda aniaman nga allergy iti dayta.

Irekomendaryo aya ti panagpasuso?

Wen. Irekomendarmi dayta. Ti gatas ti suso naglaon saan laeng a kadagiti kasapulan a sustansia iti umiso a kaadu a maipaay iti maladaga no di ket addaan met kadagiti antibodies, a manglapped kadagiti adu nga impeksion a gagangay kadagiti maladaga. Dagiti mapasuso a maladaga mammano nga agbalinda a nalukmeg unay ket kaaduanna mammano ti addaan iti allergy ken pannakadadael iti tian. Daksanggasat ta adda pay laeng ti di umiso a kapanunotan kadagiti dadduma a babbai a no kabaelam, nasaysayaat ti naisaganan a taraon a maipaay iti maladaga. Nupay no umdas ti sustansia dagiti naisaganan a taraon, dayta awanan kadagiti antibodies ken ti nasayaat a panagtimbeng dagiti sustansia a masarakan iti gatas iti ina.

Dagiti ngay natataenganen nga ubbing?

Makitatayo ti nagkadua a parikut kadagiti agsursuro pay laeng a magna nga ubbing. Umuna, masansan a nalabes ti pannakataraonda, ken, maikadua, saanda a masuruan a mangan kadagiti nadumaduma a taraon.

Dagiti maladaga kasapulanda ti adu a pannakapakan iti agmalem, ket no dadduma dagiti inna itultuloyda ti kasta a panangpakan bayat a dumakkel ti ubing. Ngem ti agsursuro a magna nga ubing saanna a kasapulan ti adu a taraon iti tunggal libra iti dagsen ti bagina a kas ti maladaga, ket saanda koma a mapilit a mangan a kankanayon.

Mainayon iti dayta, dagiti agsursuro a magna nga ubbing masansan a pilienda dagiti taraonda, a kaykayatenda laeng ti maysa wenno dua iti maminsan. Daytoy ti mangpataud iti parikut no saan a mataming a naimbag. Dagiti ubbing mabalin a marigatanda a mangawat iti nasayaat pannakatimbengna a taraon kalpasanna. Kas pangarigan, kaaduan kadagiti taraon a maipaay iti pangngaldaw iti eskuelaan a programa ti maibelleng agsipud ta dagiti ubbing saanda a pulos a nasursuruan a mangan kadagitoy a taraon sakbay a mangrugida nga ageskuela. Gapuna napateg ti panangparegta kadagiti ubbing a mangan kadagiti kabbaro a taraon. Ti panangparegta kadagiti ubbing a mangpili, mangisagana, ken uray pay agmula kadagiti taraon isuda dagiti pamay-an a mamagbalin iti taraon a makaay-ayo ken pagragsakan. Dagiti nagannak met masapul nga agserbida a pagulidanan iti daytoy. Dadduma nga agtutubo saanda a maikkan iti gundaway a mangan a bukod. Tapno mapaababa ti tiempo iti pannangan, wenno agsipud ta dagiti inna mariknada a rebbengenda dayta, dagiti agtutubo ti masansan a masubuan imbes a baybay-an ida nga agsuro a mangan a bukodda.

Dagiti kadi nataengan addaanda iti aniaman a partikular a parikut iti nutrision?

Dagiti panagadal ipakitada a dagiti nataengan kadagiti amin a grupo iti sapul manganda iti adu unay a taba ken asin ken bassit laeng nga addaan kanot a taraon. Ti nalabes a taba a kanen masansan a maiparangarang babaen iti nalabes a lukmeg wenno babaen iti arteriosclerosis kadagiti dadduma a tattao. Ti panangayat iti ad-adu a kanen a karne isu a nataba unay, ken ti panagmerienda kadagiti awanan calorie a taraon ti mangipaay kadagitoy a kasasaad, ken kasta met ti kinaawan iti umdas nga ehersisio. Ti asin a kanen nalabes gapu iti nakaro a panagpannuray kadagiti naisaganan a taraon a gapu iti estilo ti panagbiag ita, masarakan dagiti tattao a nalaka nga usaren. Ti pannangan iti addaan kanot a taraon, iti kasumbangirna, ket basbassit agsipud ta bassit laeng ti kanen dagiti tattao nga addaan iti kasta, agraman dagiti bukbukel (utong, gisantes, lentijas), prutas, natnateng, ken dagiti puro nga arina a tinapay ken cereals.

Dagiti Americano kangrunaanna manganda iti adu unay a karne ngem ti pudno a kasapulanda. Tapno magun-odan ti kasapulan ti bagi a maipaay iti protina, ti laeng agarup dua agingga iti tallo nga onsa (57 agingga iti 85 g) a karne ti kasapulan. Ngem gagangayen ti pannakakita kadagiti tattao a mangan iti innem agingga iti walo nga onsa (170 agingga iti 230 g) a karne iti laeng pangmalem. Daytoy ti mainayon pay iti protina iti almusar a hamon, bacon, wenno sausage, ken ti soriso wenno humburger a maipaay iti pangngaldaw ken ti protina a masarakan kadagiti amin a dadduma pay a kanenda a taraon. Ti indibudual nga agtugaw ken mangan iti kagudua iti manok, kas pangarigan, ti pudno a makagun-od iti mamimpat a daras a kaadu ti kasapulanna a protina iti dayta nga aldaw ken ad-adu pay a calorie ngem ti kasapulanna. Babaen ti panangpaadu iti gubuayan iti protina manipud kadagiti taraon a karne, paaduentayo ti kanentayo a taba, ta ngangngani amin ti aduan iti taba ken kolesterol. No ad-adu ti kanentayo a karne, ad-adu ti magun-odantayo a calorie ken taba. Dadduma a tattao nga agtarigagay a kumuttong saanda a mangan kadagiti dadduma a taraon ket manganda laeng ti karne, a dida mabigbig a ti karne ad-adu ti caloriena ngem ti basta inapoy.

Dagiti kadi nutrision a kasapulan agbaliw gapu iti edad?

Wen ken saan. Kasapulantayo amin ti isu met laeng a sustansia aniaman ti edadtayo ngem iti nagduduma a kaadu. Bayat a lumaklakaytayo, kasapulantayo ti basbassit a calorie. Ti makagapu a ta ti enerhia a kasapulan a mangtaginayon iti bagi bumassit bayat ti panaglakay, nupay no ti trabaho ken ti salun-at agtalinaed nga isu met laeng. No ti maysa a tao saan unay nga agtartrabaho, no kasta basbassit a calorie ti kasapulanna. Gapuna dagiti lallakayen kasapulanda ti basbassit a calorie ken ad-adu nga ehersisio wenno agbalindanto a nalukmeg unay. Ti asukar, taba, lana, ken alkohol masapul met a malimitaran ta dagitoy aduanda iti calorie ken kurangda kadagiti nasken a sustansia.

Ti kasapulantayo a nutrision agbaliw met bayat iti panagdakkel​—kinaubing, kinabarito wenno kinabalasitang, ken panagsikog​—ken kalpasan ti panagsakit wenno pannakaopera. Kadagitoy a tiempo, pudno a kasapulantayo ti ad-adu a magun-odan a sustansia a maipaay iti bagitayo babaen iti pannangan kadagiti taraon a mangipaay iti ad-adu a calorie ken sustansia.

Ti gagangay unay a parikut iti nutrision kadagiti babbai agtalinaed pay laeng a ti kinakurang ti yero. Kaaduanna kadagiti adu a babbai ikkatenda dagiti calorie, isu a mabalin a nasayaat tapno saanda a lumukmeg, ngem agsipud ta ti yero narigat a magun-odan iti taraon, ken agsipud ta adda laeng kadagiti sumagmamano a taraon ken iti limitado a kaadu, ti kaadu ti yero a magun-odan ti bumassit pay. Dagiti suplemento a yero ti masansan a mairekomendar a kas ti natalged nga addang.

Ti sabali pay a kumarkaro a parikut, nangnangruna kadagiti nataenganen a babbai, isu ti osteoporosis, a patauden ti kinaawan ti calcium kadagiti tulang. Agarup 40 porsiento kadagiti amin a babbai a makagteng iti edad nga 80 ti addaan iti kastoy a kasasaad. Ti pannakapukaw iti calcium pudno a gagangay a paset iti panagbaket, ngem agsipud ta dagiti babbai gagangay nga awananda iti adu nga urnong a calcium iti bagida​—gapu iti nakapuy ti calciumna a taraon ken ti saan unay a panaggargaraw iti panagbiag​—ti gagangay ti mabalin a serioso a parikut. Bayat ti pannakapukaw ti calcium kadagiti tulang, agbalinda a saan unay a nasedsed, ket iti adu a tiempo agkubbo ti tao, nga agparang a nababbaban. Ti panagkurba ti dori ket maysa kadagiti gagangay a mapasamak a mapakuyogan iti pannakabullo iti patong ken ti dori. Daytoy ti makagapu a ti nabaknang iti calcium a taraon agbalin koma a paset ti taraon iti isuamin a panagbaig.

Ania a rekomendasion ti maipaayyo kadagiti agtagibalay a maipaay iti nasalsalun-at a pannangan?

Malaksid iti panangaramid iti naibagan, paregtaenmi dagiti tattao a mangan kadagiti nadumaduma a taraon tapno maipanamnama a makagun-odda kadagiti amin a sustansia a kasapulanda. Kasta met, agsipud ta kasla adda ita ti panagturong iti pananglukat kadagiti pakete ken latlata ken pannangan kadagiti naiyilado a taraon a maipakita iti TV, paregtaenmi dagiti tattao a mangsukimat ken mangpili kadagiti adu a nagduduma a presko a taraon a magun-odan iti tiendaan ket kalpasanna suruenda ti mangluto kadagitoy a taraon tapno ti sustansia, raman, ken kolor mataginayon. Ti panangikirog, panangpasingaw, ken panangiurno isuda dagiti pamay-an ti panagluto a makatulong a mangaramid iti daytoy ket ad-adda a mapili ngem iti panangilingta ken panangiprito. Nakaskasdaaw no kasano a nagadu a tattao ti saan a nakasursuro nga agluto a naimbag wenno basta mariknada nga awan ti tiempoda a mangaramid iti dayta.

Padasenmi a tulongan dagiti tattao a makakita a nasaysayaat ti panangtengngelda iti kanenda babaen ti panaglutoda a mismo. Imbes a manganda, kunaentayon iti naiyilado a naisagana a manok a nabalkot ti arina, addaan kadagiti nayon a sustansia ken sobra a taba, ti agtagibalay mabalin a gumatang iti presko a manok, wenno naiyilado a paspaset iti manok, lutuenna dayta, nayonanna kadagiti rekado a kaykayaten ti pamiliana, ket idasarna dayta a nakaim-imas a maipaay a tagiragsaken ti amin.

Paregtaenmi met ti isuamin nga agtagibalay a manglimitar iti panangusarda kadagiti mailako a naisaganan a paglaok, kas kadagiti napolbo a sopas, pangnayon iti karne, ken dagiti laok iti cake. Dagitoy masansan a naglaonda kadagiti adu nga asin ken dadduma pay a kasapulan a mabalin a saan a nasayaat a maipaay iti salun-attayo. Ti agtagibalay mabalin nga isaganana ti dadduma kadagitoy a paglaok a mismo ket idulinna ida a maipaay nga usarennanto kalpasanna. Daytoy mangekonomia iti tiempo ken kuarta ken mangipaay pay iti kinamanagpataud ti agluto. Iti kastoy a pamay-an ti agtagibalay matimbengna met ti ikabilna iti taraon nga ipakanna iti pamiliana, ket mabalinna a limitaran ti taba ken asin no tarigagayanna. Daytoy ti kasla ngangngani imposible nga aramiden no isut’ mangusar kadagiti naisaganan a paglaok.

Paregtaenmi, met, dagiti agtagibalay nga agbalin nga adu ti ammona maipapan kadagiti sustansia a kasapulan a maipaay iti nasayaat a salun-at ken agbalin nga adduan pannakaammo a managusar babaen iti panangsukimat kadagiti kasapulan a nailista iti itiketa iti produkto sakbay ti pananggatangda iti dayta. Agsipud ta adda adu a kabbaro a produkto ken impormasion iti nutrision iti inaldaw a pagiwarnak, dagiti agtagibalay masapul a gumun-odda iti balakad kadagiti mapagtalkan a gubuayan iti impormasion maipapan iti nutrision. Dagiti kakasta a mapagtalkan a gubuayan iramanna dagiti propesional iti salun-at iti ahensia ti gobierno, kadagiti ospital, ken kadagiti lokal nga ahensia iti salun-at, ken gagangay iti Cooperative Extension, isu a mangipaay kadagiti programa iti nutrision iti tunggal estado iti Estados Unidos.

Kamaudiananna, ken kas met iti kinapateg dagiti amin a balakad iti nutrision a maipaaymi, balakadanmi met dagiti tattao a mangsukimat kadagiti dadduma a paset iti estilo ti panagbiagda. Ti nutrision ket maysa kadagiti kapapatgan a paset iti panagtalinaed a nasalun-at, ngem dayta saan nga agtrabaho a bukbukodna. Ti panagehersisio ken dadduma pay nga ugali iti salun-at agkuyogda tapno pagbalinennatayo a makarikna a nasalun-attayo.