No Kasano a Mapasayaat ti Nasustansia a Taraon ti Salun-atyo

ANIAN a rag-o ti pannakakita iti nasayaat pannakataraonna nga ubing! Kaskasdi, saan a naiparna laeng ti maysa a nasalun-at nga ubing. “Ti kadawyan ngem nasustansia a taraon ti kangrunaan iti pamiliami saan laeng a gapu ta kaaduan iti badyet ti maipaay iti dayta no di ket ti pay tiempo a nabusbos iti panangisagana iti dayta ken ti panangtagiragsak iti dayta a sangsangkamaysa,” malagip ni Kate, maysa a taga Canada nga agindeg idiay Brazil. “Agsipud ta saan nga agtartrabaho ni nanangko iti ruar ti pagtaengan, sumangpetkami manipud idiay eskuelaan iti tunggal aldaw ket masay-upmi ti naimas nga ayamuom ti pangmalem a maisagsagana ken nalabit ti maysa a pie wenno cake a linutona.”

Nupay kasta, imbes a mataraonan iti nasustansia a taraon, “dandani 780 [milion] a tattao kadagiti napanglaw a pagilian, maysa iti kada lima ti populasionda, ti saan a makagun-od ti umdas a kanenda,” sigun iti The Economist. “Ngem adda agarup 2 bilion a tattao a makagun-od iti umdas a taraon a mangpennek iti bisinda ti agkurang kadagiti bitamina ken mineral a kasapulanda.” Ipakita dagiti kinapudno a saan laeng a kumapuy ti di nasayaat ti pannakataraonna no di ket dina pay kabaelan a gunggonaan dagiti dadduma. Gapuna, maipapan kadagiti di nasayaat ti pannakataraonna nga ubbing, naadaw ti ekonomista a ni Eduardo Giannetti da Fonseca iti São Paulo University, iti Brazil, a kunkunana: “Daytoy [a pannakasayang dagiti natauan a gameng] ket dakdakes pay ngem ti aniaman. . . . Patiek a kadagitoy nga ubbing adda laing ken abilidad nga agtalinaed a saan a naparang-ay gapu iti kinapanglaw. Mairaman kadakuada, iti sidong dagiti nagduduma a kasasaad, mabalin nga adda tumaud nga Albert Einstein.” Kuna ti magasin a Veja: “Mapukpukaw ti pagilian dagiti mabalin a nabunga a tattao gapu iti nakapuy a nutrision ket saysayangen ti pagilian ti mabalin a naidulin a kinalaing, kinamanagparnuay, ken bileg.” Gapuna, nupay nangina ti pagbiag, itden dagiti nasirib a nagannak ti maysa a natibker a pamuon kadagiti annakda babaen ti panangipuonan iti nasustansia a taraon.

Nainsiriban a Puonan

Ti “ipuonan” kaipapananna “ti panangusar agpaay iti masanguanan a gunggona wenno pagsayaatan.” Kasano a makaipuonan iti nutrision? No pagpiliendakayo, ad-adda kadi a baybay-anyo pay laeng dagiti luho a banag wenno pakabigbigan ket usaren ti limitado a badyetyo nga igatang ti nasustansia a taraon?

“Saan a temporario a sumardeng dagiti sentido agingga ti kellaat a panagandarda sakbay ti pannakaipasngay; ipakita dagiti ebidensia ti nasayaat a panagandar ti sistema ti sentido sakbay pay ti pannakaipasngay,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica. Gapuna, ti nasayaat a pamay-an ti panangirugi iti nasustansia a panangtaraon iti ubing isut’ kaadda ti nasustansia ti pannakataraonna nga ina. Ti sumaganad nga addang​—kalpasan ti panagpasngay​—isu ti panangpasuso iti maladaga, tangay ti gatas ti tao ket mangipaay iti kompleto a nutrision ken mangsalaknib pay manipud kadagiti gagangay a sakit. Kuna ti Facts for Life, maysa a publikasion ti Naciones Unidas: “Bayat ti umuna a sumagmamano a bulan iti biag ti maladaga, ti laeng gatas ti suso ti kasayaatan a mabalin a taraon ken inumenna. Masapul dagiti maladaga ti dadduma a taraon, malaksid pay ti gatas ti suso, no uppat wenno innem a bulandan.”

Nupay nakaskasdaaw ti kinabilegna, saan koma a baybay-an ti natauan a bagi. Nasken a pakirden dayta babaen iti nasustansia a taraon iti nasapa pay a panagbiagna. Kuna ti The World Book Encyclopedia: “Inton agtawenen ti tao iti 6 a tawen, nakagtengton ti utek iti naan-anay a dagsenna nga agarup 3 libra (1.4 kilogramo). Addan ti kaaduan a selula ti utek iti pannakaipasngay, isut’ gapuna a ti yaadu ti dagsenna agtaud a nangnangruna iti yaadu dagiti selula. Bayat daytoy a tiempo nga innem a tawen, kapapartakan a masursuro ken magun-od ti maysa a tao dagiti baro a kababalin iti biag.” Ngarud, uray pay no nasustansia ti taraon ti ubing kalpasan ti maikanem a tawenna, basbassitton dagiti mapataud a mainayon a selula ti utek. Kuna ni Kate: “Ti nasayaat, nasustansia a taraon ket maysa kadagiti kadadakkelan a sagut a maited dagiti nagannak kadagiti annakda. Uray pay no saan a maipaay ti adu kadagiti makunkuna a kasapulan iti biag, a masansan a luho laeng, makaipaay dagiti nagannak nga agpuonan iti mental ken pisikal a salun-at dagiti annakda iti pangrugian ti biag manipud kinamaladaga a pudno a nakapatpateg.”

Apay a Maaddaan iti Nadumaduma a Taraon?

Masapul ti ubing ti nabaknang iti protina a taraon tapno dumakkel iti pisikal ken mental. Pabannayaten ti nakapuy a pannakataraon ti mental nga irarang-ay ti ubing idiay eskuelaan, ket nalabit awan ganaygay ken nabannogan ti ubing, a di unay makaipamaysa wenno makalagip iti naisuro. Adda 25 a nadumaduma a sakit a tumaud gapu iti kinakurang ti maysa kadagiti kangrunaan a sustansia​—protina, bitamina, dagiti nasken a taba, wenno dadduma a mineral.

Usigenyo ti kasasaad ni Joaquim. “Napanglaw ti pamiliami idi,” kunana. “Ngem adda dagami ket immulami ti dandani isuamin a kanenmi. Iti tunggal pannangan adda mais ken tinapay a rye a naaramid iti puro a binukel, ket nakatulong dayta iti nasayaat a pannakataraon. Dandani inaldaw, agaramid ni nanangko iti sopas a pakairamanan dagiti nadumaduma a nateng, agraman utong, ket daytoy ti nangipaay iti adu a sustansia a kasapulanmi. Saan nga adu ti karne [a taraonmi], ngem addaankami ti ikan, kaaduanna sardinas, bakalaw, ken tamban.” Kunana pay: “Lima ti annak ni nanangko, ket diak malagip ti asinoman kadakami a nagsakit malaksid iti panateng ken trangkaso. Pagarupek a ti natimbeng a taraonmi ti makagapu iti dayta.” Ilawlawag ti ina ti pito nga annak: “Masapul a mangipaaykami ti nasustansia a taraon a saan a nangina. Gapuna naghardinkami kadagiti nateng, a nupay bassit, ket nakapataud iti umdas a kasapulanmi.” Kunana pay: “Pulos a di nagsaksakit iti nakaro dagiti annakmi ket kanayon a nakabalballigida iti panageskuelada.”

Kasapulan ti bagiyo dagiti 22 a sustansia kadagiti 103 nga opisial ti pannakabigbigna a kemikal nga elemento. Nupay imposible a siuumiso nga ikeddeng ti eksakto a kaadu ti bitamina, mineral, ken protina a kasapulan ti tunggal maysa, makaipaayto ti natimbeng a taraon kadagiti kasapulanyo. Kinuna ti maysa nga autoridad: “Ti sekreto ti nasayaat a pannakataraon ket nadumaduma a taraon a mangiraman iti tunggal kita ti sustansia.”

No ngay saan a kayat dagiti annakyo ti dadduma a taraon, kas kadagiti napait a nateng? Sigun iti aduanen ti kapadasan a kosinero, rumbeng nga idasar dagiti nagannak “ti isuamin a kita ti nateng a magun-odan iti lugarda. Adu a nataenganen ti di mangan kadagiti nateng agsipud ta saanda a nairuam kadakuada idi ubbingda pay. Agsipud ta mangipaay dagiti nateng iti amurat ken adu a kasapulantayo a bitamina ken saanda a nangina, rumbeng a kanayon nga ipaay dagiti nagannak kadagiti annakda.” Gapuna apay a dikay sursuruen dagiti baro a putahe a mangusar a naimbag kadagiti presko a nateng ken prutas, a nalabit maidasar iti naimas a soufflé wenno lauya? No maipapan iti makuna a calorie nga awan sustansiana, isingasingna: “Rumbeng a saan a mangisangpet ti nagannak kadagiti nasam-it a taraon iti balay malaksid kadagiti naisangsangayan nga okasion. No di ikkan [dagiti ubbing], dida kanen ida.”

Nupay ti pannangan iti umdas a kaadu ti umiso a taraon pabassitenna ti peggad iti malnutrision, patauden ti dadduma a tattao ti parikutda babaen ti nalabes a pannangan. Ti nalabes a panangipauneg iti calorie ngem iti kasapulan ti bagi ti makaituggod iti kinalukmeg, a mainaig iti diabetes ken sakit ti puso.a Tangay saan a mabalin a sukatan ti agas wenno pisikal a panagtrabaho ti umno a kababalin ti pannangan, maysa a nasayaat a singasing isu ti panangkissay iti kanen a taba, nasam-it, asin, ken alkohol. Kasta met, kuna ti encyclopedia, “rumbeng a maaramid dagiti addang a mangkissay iti panagbisin, panagladingit, panagliday, panagsikor, pungtot, ken pannakabannog, a tunggal maysa mabalin a tignayenna ti pannakaguyugoy a mangan iti nalabes.”

Natimbeng a Panangmatmat iti Taraon ken Salun-at

Ti Biblia ket saan a libro ti nutrision; nupay kasta, tulongannatayo dayta nga agbalin a natimbeng iti bambanag maipapan iti salun-at. Namakdaar ni apostol Pablo a maibusor kadagidiay nga ibilbilinda kadagiti sabsabali ti “iyaadayo kadagiti taraon a pinarsua ti Dios tapno pagririnnanudan a buyogen ti panagyaman dagidiay addaan pammati ken siuumiso a makaammo iti kinapudno.” (1 Timoteo 4:3) Kayat ti Dios a makontento ken usarentayo a naimbag ti aniaman a mabalintayo nga usaren. “Nasaysayaat ti bassit a kakuyogna ti panagbuteng ken ni Jehova ngem ti dakkel a gameng ket dukot ti kakanunongna.”​—Proverbio 15:16.

Awan itatta ti mangtagiragsak iti naan-anay a salun-at. Gapuna apay di agbalin a nainkalintegan, imbes a di mangipangpangag wenno agdanag iti nalabes? Ti nalabes wenno pinapanatiko a pannakaseknan iti nutrision wenno ti bambanag maipapan iti salun-at pataudenna ti pannakapukawtayo ti kinatimbengtayo.

Nupay maikagkagumaan ti panangaywan ti salun-attayo, gapu iti kasasaad ti bambanag itatta, lumakay ken mataytayo kamaudiananna. Makaparagsak, nupay kasta, nga ipanamnama ti Biblia kadatayo a ti pagarian ti Dios ipatinggananto ti malnutrision ken sakit. Nupay napaay dagiti gakat ti tao a mangpukaw iti bisin, manginanamatayo iti maysa a lubong nga addaan iti nawadwad a nasustansia a taraon agpaay kadagiti isuamin.​—Salmo 72:16; 85:12.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 7]

DAGITI SINGASING A TUMULONG ITI ANAKYO A MAADDAAN ITI NASAYAAT NGA UGALI A MANGAN

◻ Mangipaaykayo iti nasayaat nga ulidan.

◻ Dikay palubosan dagiti ubbing a mangan laeng iti kayatda.

◻ Liklikanyo ti kaadda dagiti awan unay sustansiana a taraon wenno nasam-it iti pagtaengan.

◻ Sanayenyo dagiti ubbing a mangapresiar iti nadumaduma a kita ti taraon.

◻ Mangikeddengkayo iti oras ti pannangan, agraman ti pammigat.

◻ Dikay palubosan a mangimpluensia ti pakaammo ti TV iti kanenyo.

◻ Dikay palubosan dagiti ubbing a mangala a mismo ti kanenda iti refrigerator.

◻ Sanayen dagiti ubbing a tumulong a mangisagana iti taraon.

◻ Parayrayen ti kinamanagyaman iti inaldaw a taraon.