‘Ania ti Orasen?’
NO ADDA maysa a mangsaludsod kadakayo iti dayta a saludsod, nalabit kitaenyo a dagus ti reloyo, sungbatan iti gagangay, ket saanyon a panunoten dayta. Ngem saan a kanayon a kasta ti kinalakana ti panangammo iti umiso nga oras.
Pudno, pinarsua ti Dios dagiti dua a dadakkel a pagsilawan, ti init ken ti bulan, tapno “agserbi kas pagilasinan dagiti pampanawen ken al-aldaw ken tawtawen.” (Genesis 1:14) Ngem impabiangna iti tao ti panangpattapatta no kasano ti pannakabingaybingay dagiti al-aldaw nga or-oras ken minutos. Ti tao idi ugma nalabit inaramidna daytoy iti damdamo unay babaen ti panangpaliiwna no kasano a dagiti anniniwan dagiti kaykayo ken dadduma a bambanag agtignayda bayat ti panagpangato ti init iti langit. Babaen iti panangadal iti panaggaraw dagitoy nga anniniwan, nakagteng iti simple a pamay-an a panangpattapatta iti oras: ti “shadow clock.” Idi damo, daytoy ket basta nakatakder laeng a darekdek wenno poste ket ti kaatiddog ti anniniwanna ti mangibaga iti oras.
Bayat ti panaglabas ti tiempo, ti pamay-an ti panangitalimeng iti oras nagbalin nga ad-adda a moderno. Ti sun dial naimbento, maysa nga alikamen a nalatak uray pay sakbay ti panawen ni Kristo. Immuna pay ngem daytoy, nupay kasta, dagiti Egipcio silalaing a nangaramidda iti pamay-an a panangusar iti agtedted a timba a mangibaga iti oras. Nakasimsimple dayta. Bayat ti panagtedted ti danum, pattapattaenda ti oras babaen ti panangpaliiw iti patas ti danum. Kaskasdi, dayta saan nga isu ti umiso a kita a tarigagayanyo nga awiten bayat ti panagbiaheyo. Ti sandglass, a timmaud idiay Europa idi maika-14 a siglo, ket maysa a rinang-ayan. Kasta met ti lamp clock, isu a mangrukod iti oras babaen iti kaadu ti mausar a lana.
Ti pudpudno a napateg a rinang-ayan iti panangitalimeng iti oras, nupay kasta, dimteng idi naaramid dagiti mekanikal a relo, idi agarup maika-14 a siglo. Ti nalaing nga imbentor saan a naammuan, nupay no dagiti eksperto pattapattaenda a ti immuna ti nausar kadagiti monasterio. Kas met kadagiti adu a dadakkel nga imbento, ti kangrunaan a kapanunotan iti likudan dagiti immuna a relo isu ti kinasimple: Ti dagsen ti maibitin iti maysa a tali nga agin-inot nga agtinnag babaen iti panangguyod ti grabidad. Bayat iti panagtinnagna, ti tali ti mangpaandar iti makina isu a mangpusipos iti maysa nga alarma iti baet ti sumagmamano a panawen. Ti alarma ti mangipalagip iti sakristan a mangbatingting iti oras, isu a mangipakaammo kadagiti mongha nga orasen ti panagkararag.
Kamaudiananna dagiti artesano pinattapattada no kasano ti panangpabassitda iti kadakkel dagitoy a relo. Ket agarup idi tawen 1500, maysa nga Aleman a mammanday-tulbek a managan Peter Henlein ti nangaramid iti dramatiko a rinang-ayan babaen ti panangimbento iti mainspring. Awanen dagiti dadakkel unay a tali ken moton. Ti mainspring a “mangpaandar” iti makina ti basta mapairutan wenno makawikaw iti padapada a baet ti tiempo. Nupay kasta, ti umuna a maiyakar-akar a relo ti pudno a saan met a nalaka nga awiten. Kuna ti The Encyclopedia Americana: Dayta ti “innem pulgada ti katayagna ket naan-anay a naaramid iti landok.” Ngem dagiti relo sipapartak a nagbalinda a babassit ken ad-adda pay nga umiso. Kinapudnona, dadduma kadagiti immuna a relo a napataud ti pudno nga ar-aramid iti arte!
Ita, adu a tattao ti mangus-usaren kadagiti relo a digital. Saan a kas iti mekanikal a relo, dagitoy mangusarda iti kapartak iti panagpigerger iti quartz crystal tapno rukodenda ti oras. Agsipud ta saanda a nangina ken umiso ti panangrukodda iti oras, dagitoy nagbalinda a kaudian nga uso iti panangitalimeng iti oras. Para kadagiti adu, nupay kasta, dagiti relo a digital ket agkurangda iti kinapintas ti daan nga uso, nasayaat ti pannakaaramidda a mekanikal a relo nga addaan kadagiti makaipanamnama a tektek. Gapuna, nalabit maisupadi iti nalatak a kapanunotan, ti mekanikal a relo ti nabnabiag pay laeng! Ngem dagitoy ar-aramid iti arte? Bueno, sumagmamano, no adda man, kadagiti mapatpataud ita nga adu a relo ti maitutop iti kasta a pakabigbigan. Nupay kasta, addada pay laeng dagiti dati nga artesano a nabati a sigagaget a mangtaginayon iti tradision ti dati a pannakaaramid iti relo.
Usigenyo, kas pangarigan, ti managaramid ti relo a managan Van nga agnanaed idiay Siudad ti Nueva York. Isu ti maysa kadagiti sumagmamano a lallaki iti lubong a mabalin a makaaramid iti apag-isu unay a relo nga interamente manipud kadagiti sobsobra. Ni Van naipasngay idi 1902 ket subliananna a panunoten ti panawen idi a dagiti relo isuda dagiti ar-aramid iti ayat—saan a mapataud a nakaad-adu nga elektroniko nga alikamen. Di pagduaduaan nga adut maaramidanna tapno parang-ayenna ti panangapresiar iti matmatayen nga arte iti panagaramid iti relo. Gapuna sarungkarantayo iti a pagkanito:
Sursuruen ti Panagayat kadagiti Relo
“Kasanot’ panagbalinmo a managaramid iti relo?” dagus nga inimtuodmi.
“Ni tatangko ket maysa a managaramid iti relo,” kuna ni Van, “ket adut’ nasursurok kenkuana. Di nagbayag kalpasan ti pannakaipasngayko, ni tatangko nagbalin nga inspektor iti relo iti estasion ti tren. Ti panangitalimeng iti oras nakapatpateg unay a maipaay iti kinatalged iti riles. Idi, nupay kasta, dagiti inheniero, konduktor, ken managpreno ti masapul nga umay iti opisina tunggal agmanehoda. Makalikagumanda a mangsukimat kadagiti reloda a maidilig iti opisial a relo iti opisina ket mangpirmada iti maysa a papeles a mangipakita a sinukimatda ida. Gapuna makitayo a ti trabaho ni tatangko ket nakapatpateg.”
“Implanom kadi ti panangsurotmo ti addangna?”
“Saan, adda iti panunotko ti panagbalin a maysa a musiko. Ni tatangko, nupay kasta, kinunana: ‘Saantay a magebgeban ti amin a trabaho iti shop. Kasapulantayo ti tulong.’ Idin nasarakak ti bagik a tumultulongen kenkuana. Isut’ mangwarwar kadagiti relo, tarimaanenna, dalusanna ida—isut’ nakapulpulido no maipapan iti panangdalus ti relo—ket kalpasanna iyawatnan kaniak dagiti amin a paspaset. Gagangay nga alaenna ti kagudua ti aldawko a mangisubli kadagiti paspaset. Nasursurok dagiti adu a bambanag maipapan kadagiti relo iti kastoy a pamay-an.”
“Kasano nga ammom a dagiti relo ti umiso unay ti panagorasda?”
“Bueno, awan dagiti radio kadagidiay nga al-aldaw, ngem ni tatangko nangaramid ti maysa a relo a mausar kas pagsurotan iti oras kadagiti relo a tarimaanenmi. Kinunana a ti kadakkelanen a pannakaudi dayta ket tallo a segundo iti makabulan. Maammuanmi dayta babaen ti ipapanmi iti opisina ti telegrama. Iti aldaw, sumardeng ti panangiyallatiw ti mensahe ket adda pagilasinan a mangiyanunsio iti oras sigun iti Naval Observatory Time.”
“Kaano ti panangaramidmo iti damo a relom?”
Idi 1919 tumultulongak ken tatangko a mangtarimaan kadagiti relo iti estasion ti tren idiay Memphis, Tennessee. Sadiay sumagmamano a tawen kalpasanna a rinugiak ti nangaramid ti umuna a relok—maysa nga ibulbulsa a relo a diniseniok a mismo. Kalpasan ti panangurnongko kadagiti nasken nga alikamen, inaramidko ti tunggal paset. Mangtabasak kadagiti ngipen ken engranahe. Nagaramidak kadagiti pagruskasan ken turnilio. Naglihaak kadagiti sapiro ken rubi ket inkabilko ida kadagiti umiso a lugar. Ti proyekto ti ngangngani nakompleto idi a nagsuratak iti maysa a lalaki a nagsurat maipapan iti maysa nga artikulo maipapan iti nalatak a managaramid iti relo a ni Breguet. Idi nangngeganna a mangar-aramidak met ti maysa a relo a bukodko a disenio, inkeddengna ti umay manipud iti Siudad iti Nueva York tapno kitaennak a mismo. Isut’ basta nasdaaw! Kinunana nga ammona a daytoy ti trabaho ti maysa a tao a makaammo ti ar-aramidenna. Ti kinabarana ti nangpasayaat iti riknak.
“Ti kabbaro a gayyemko insaknapna ti damag maipapan iti relok. Kas banagna, dadduma nga artikulo iti pagiwarnak ti naisurat maipapan kaniak ket ti trabaho nangrugin a nagsaknap. Kasta met, ti mannurat a gayyemko ti nangipakita kaniak kadagiti urnongna nga agarup 3,000 a nalalatak a relo, a dadduma kadagitoy ti napetsaan pay iti 1600’s! Babaen ti panangikabilna ti dadduma kadakuada iti dati nga agan-andar a kasasaadda, nasdaawak iti kina eksaktoda, kinaumisoda, ken ti nakasaysayaat a pannakaaramidda.
“Kabayatanna, napanak idiay Siudad ti Nueva York, a sadiay ti paggapgappuan ti adu a trabahok. Sumagmamano a kompania ti alikamen a nautikal ti nangsapul iti trabahok. Ket nupay no addaakon iti nasapa a tawtawenko nga 80’s, itultuloyko pay laeng ti agtrabaho a maipaay iti nagsayaatan a kompania ti relo, ken kasta met mangaywan iti dadduma a pribado a suki.”
Ti Kasapulan Tapno Agbalin a Managaramid iti Relo
Nalaka laeng a makita no apay a dagiti lallaki a kas kenkuana ket maysa a matmatayen a puli. Usigenyo ti kinaeksakto ken kinatarnaw ti trabahona:
“Ti shopko iti panagaramid iti relo,” intuloyna a kinuna, “ti pudno a kasla maysa a bassit a shop ti makina. Mangturnoak, manggiling, mangragadi, mangabut, ken mangaramid kadagiti dadduma pay nga ar-aramid. No dadduma mangputedak kadagiti metal a nakurkurang ngem maika-10 a kapaset iti maika-100 a kapaset iti maysa a milimetro ti dinakkelan ti tunggal maysa! Apay a kasapulan ti kasta a kinaeksakto? Laglagipenyo, tapno ti maysa a relo nasayaat ti panagandarna, dagiti pagpusiposanna ti masapul a nagbukel a naan-anay, natirad, ken natimbeng. Ngarud ti managaramid ti relo masapul nga agbalin nga eksakto, naanus—ken uray pay naarte. Ket kasapulanna ti kinatarnaw. Malagipko pay laeng a kunkuna ni tatangko kaniak, ‘Nalabit matmatmatam ti kaudian a nasingpet a manangaramid iti relo a saanmonton a makita.’ Babaen iti daytoy a nalabes a panagsao kayatna a sawen nga adu a managaramid ti relo ti saan a pulido ket saanda nga aramiden ti trabaho iti umiso a pamay-an!”
Nalawag, ni Van ket maysa a pulido a trabahador. Ngem nupay no pudno a saan nga isu ti kaudian a nasingpet a managaramid iti relo, isut’ mangipalagip iti napalabas a panawen idi a ti kinapintas ken kualidad ad-adda a napatpateg ngem ti ganansia iti adu a panagpataud. Ta nupay no dagiti digitals ita mabalin nga irepresentarda ti narang-ay a teknolohia, suppiatennakayo ni Van no dagitoy addaanda iti “kinatarnaw” dagiti relo a naaramid idi napalabas.
Kaskasdi, mangisuotkayo man iti saan a nangina a digital wenno ti nangina nga inaramid a chronometer wenno umiso unay ti panagorasna a relo, nalabit maragsakankayo a saanyon nga awiten dagiti sandglasses wenno dagiti agtedtedted a timba. Dagiti adu a tawtawen a panagtrabaho ken panagaramid ti namagbalin iti dayta a nalaka a kas ti panangpaldiap laeng iti pungnguapungnguam tapno sungbatam ti saludsod nga, ‘Ania ti orasen?’
[Ladawan iti panid 26]
Relo nga inaramid ni Van Hoesen
[Ladawan iti panid 27]
Ni Van Hoesen nga agtartrabaho iti shopna