Panangmatmat iti Lubong
Nuklear nga Allergy
Ti kankanayon a panangpataud kadagiti nuklear nga armas ti mangpatpataud iti “nuklear nga allergy”—ti panagtignay dagiti adu a nasnasion a mangbusor iti nuklear nga armas nga agkedked a mangipalubos iti pannakaadda dagiti nuklear nga armas kadagiti beddengda wenno dagidiay a mangsupsuportar iti napabaro a panangikagumaan a mangtimbeng iti armas. “Ti panangipadis ket, kasla kaipapananna, mainugot,” kuna ti Bulletin of the Atomic Scientists, “agsipud ta no ad-adda a maisarang iti allergen—dagiti nuklear nga armas ken mainaig a teknolohia—dakdakkel ti panagtignay iti dayta.” Addan sangapulo a nasnasion nga idi mangipapaay iti nuklear nga armas iti Estados Unidos nga agkedked a mangaramiden iti kasta. Ket dadduma a kakadua ti Soviet Russia ti makuna a libakenda ti kaadda dagiti nuklear nga armas ti Soviet iti dagada wenno ibagada a didan awaten ida. Kuna ti report: “Manipud iti panangiparit ti panangikabil kadagiti armas ken panangbisita kadagiti puerto nga agturong iti panangideklara iti ‘awan nuklear’ a luglugar, ti sistema ti nuklear addan iti sidong ti panangatake.”
Napaut a Panagassawa
Aniat’ mamagbalin kadagiti adu a panagassawa a napaut? Isu ti panangmatmat iti pareha kas ti kasayaatan a gayyem ken ti panangayat kenkuana kas maysa a persona. Dayta ti gagangay unay a rason nga inted dagiti 300 a naragsak a paris nga agassawan bayat ti 15 a tawtawen wenno napapaut pay. Sigun iti Psychology Today, dagiti agassawa nangiparangarangda iti “kasta unay a panagtunos maipapan iti sekreto iti napaut a relasion.” Aglaplapusanan, addaanda iti kinaanus ken panagteppel iti maysa ken maysa imbes nga agpungtot a dagus. Tunggal pareha ti situtulok a mangipaay iti ad-adu ngem ti awatenna. Ket imbes a taginayonen ti agsina a paginteresan, busbosenda ti ad-adu a tiempo nga agkadua ken agkaduada no mabalin kadagiti ad-adu nga ar-aramid.
Dagiti Agkanta a Makina
Maysa nga ili dagiti turista idiay Japan ti nakagteng iti nadayaw a pamay-an a mangpasardeng iti panangibasura kadagiti awan-nagyanna a lata iti soft-drink. Umuna, dagiti pagtagilakuan nga agilako kadagiti nailata nga inumen gumatangda kadagiti naisangsangayan a selio manipud iti konsilio iti ili. Dagitoy a selio ti maikabil kadagiti lata a mailako kalpasanna a maipaay iti kanayonan a ¥10 (4 sentimos, E.U.). Dagiti namarkaan a pagideposituan ti lata a makmakina nga agkanta ti naikabil kadagiti nasayaat a lugar iti agliklikmut ti ili. No ti awan-kargana a lata nga addaan iti selio ti maikabil iti makina “ti timek ti kabakiran” ti matokar ket ti ¥10 ti maisubli. Dagiti awan nagyanna a lata ti kolektaen dagiti kompania a mangusar manen iti dayta isu nga agbayad iti ¥3 (1.2 sentimos, E.U.) iti tunggal lata kadagiti managiwaras a, gumatang met ti ad-adu pay a selio, ket mangrugi manen ti panagrikosna.
Mammano nga Atake ti Puso
“Bayat ti napalabas a 20 a tawtawen, ti ipapatay manipud iti coronary heart disease—ti kangrunaan a makagapu iti ipapatay iti nasion—ti kankanayon a bumabbaba,” kuna ti University of California, Berkeley Wellness Letter. “Kalpasan ti sangapulo a tawen nga iyaadu, ti bilangna nangrugin a nagpababa iti agarup 1963, ket idi 1982 bimmaban iti 37%.” Tapno masarakan no apay, dua a managsirarak iti Boston ti nangusig iti kinaepektibo dagiti lima a pangagas iti coronary heart disease ken ti pamay-an ti nasion a mangpababa iti kanen a kolesterol ken panangpabassit iti panagsigarilio. Ti nasarakanda? Dagiti lima a panangagas no pagtitiponen ti makagapu iti 40 porsiento a panagpababa dagiti matmatay. Ngem ti panagpababa ti kolesterol ti gapu iti 30 porsiento a panagbabana, ket ti panagbaba ti panagsigarilio ti sabali manen a 24 porsiento. Kuna ti report: “Ti pananglapped, babaen iti panagbaliw iti simple nga estilo iti panagbiag, dakdakkel ti epektona iti bilang dagiti matmatay iti sakit ti puso ngem dagiti moderno nga ag-agas.”
Parikut dagiti Dutch iti Panaginum
Ti ladawan ti Netherlands a managinum iti gatas, mannangan iti keso a nasion mabalin nga agbalbaliwen. Ti panagusar ti alkohol nagtriple nanipud 1960. Ania ti makagapu iti daytoy nga iyaadu? “Dagiti makaallilaw a panangipakaammo a mangisingasing a ti alkohol ket maysa a banag a makatulong iti naballigi ken nasayaat a panagbiag” ti maysa kadagiti makagapu, kuna ti maysa a panagadal iti gobierno. Ti Department of Welfare, Health, and Culture kunaenna a ti nalabes a panagusar ti alkohol ti mangpatpataud iti adu nga aksidente iti trapiko, nangatngato a panaglangan iti trabaho, ad-adu a kinaranggas iti publiko, panangbugbog iti anak ken asawa, ken bandalismo.
Sino ti Makagun-od ti Kasayaatan a Grado?
“Ti kaaduan nga estudiante a nangipadamag a makagun-od kaaduanna iti A’s idiay eskuelaan isuda dagidiay a nagkuna nga addaan iti naing-inget a panangaywan dagiti nagannak,” kuna ti Detroit Free Press, a naibatay iti surbey kadagiti 30,000 nga estudiante iti maikadua a tawen iti high school iti isuamin a pagilian. Dagitoy a nangato ti gradona “ti ad-adda a makisarita kadagiti nagannak kadakuada iti inaldaw, ket dagiti nagannak kadakuada ti ad-adda a mangsipsiput kadakuada no kasano ti kasasaadda idiay eskuelaan.” Ti bilang dagiti liblibro idiay pagtaengan nasarakan met a maysa a mangipamatmat no kasano kalaing ti estudiante idiay eskuelaan.
Pangbang-ar nga Agas iti Likud
Dadduma a saan a gagangay, wenno dagiti pay palsipikado a panangagas iti likud ti epektibo a pagalagadan iti panangagas, kuna dagiti dodoktor idiay Guy’s Hospital idiay Londres. Dagiti dodoktor biningbingayda dagiti 109 a pasiente nga addaan iti saan a nakaro a sakit ti likud iti tallo a grupo. Ti umuna a grupo ti naikkan iti panangagas iti dori babaen iti osteopath. Ti maikadua naikkan iti gagangay a diathermy a panangagas (babaen iti mangpapudot a makina). Ti maudi a grupo ti naagasan babaen iti saan nga agan-andar a makina iti diathermy, a naikabit iti flashlight a mangipaay iti ungor iti koriente. Nakaskasdaaw, ti naudi a grupo ti kangatuan ti percentahe—67 porsiento—kadagiti pasiente ti nangipadamag a basbassit ti sakit ti likudda. Daytoy ti maidilig iti 59 porsiento kadagidiay a nakagun-od iti pudpudno a panangagas babaen iti diathermy ken 62 porsiento kadagidiay a nakagun-od iti osteopathy. Nalawag ngarud a ti kapanunotan ti pasiente iti panangagas adda pakainaiganna iti kinaepektibo ti panangagas.
Rigat ti Ekolohia Gapu iti Gubat
Malaksid pay iti ipapatay dagiti natauan a biag ken ti sosial a pannakasinga, dagiti tallo a dekada a panaggugubat idiay Vietnam ti nangdadael iti ekolohia, sigun iti maysa a panagadal ti IUCN (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources). Ti panangbomba, panangbuldoser, ken ti panangipugsit kadagiti herbicides wenno pagpatay ti ruot ti nangdadael iti 26 milion kubiko yarda (20 milion cu m) a komersial a troso iti Vietnam ken nasurok a 365,000 acres (148,000 ha) a kaykayo a goma. Mainayon pay, bayat dagiti tawtawen iti gubat agarup 37 milion acres (15 milion ha) a kabakiran ti napukaw, kaaduanna gapu iti pannakabaybay-a. Ita dagiti kabakiran saknapanda laeng ti nakurkurang ngem 23 porsiento iti daga, no idilig iti 44 porsiento idi 1943. Nupay kasta, “ti kuarta a masapul koma a maipaay iti panangparang-ay iti agrikultura ken industria ti kaskasdi pay laeng a mapan kadagiti makina a pakigubat,” kuna ni Dr. John MacKinnon, maysa a konsultant iti IUCN.
Makadangran a Kankanta
“Maseknanak maipapan iti bilang dagiti nalatak a kankanta a mabalin nga awagan laeng porn rock, ken maipapan kadagiti awan mamaayna, grapiko ken nababa a seksualidad a mangpunpunno iti angin ken mangrugrugit iti pagtaengantayo,” kuna ni Kandy Stroud iti Newsweek. Intudo ni Stroud dagiti dadduma a mangiyeb-ebkas iti narugit, makagargari a kinaalas. Kuna ni Stroud: “Nakaskasdaaw, ti kaaduan kadagiti nagannak a nakisaritaak inyebkasda ti bassit laeng wenno naan-anay a kinaawan pannakaammo iti musika a salsalaen dagiti annakda, a dengdenggenda no agaramidda iti homeworkda, wenno mangpaturog kadakuada.”
Polusion iti Uneg ti Pagtaengan
Ti patas ti 11 a gagangay a mangrugit iti angin ngangatngato iti gagangay a pagtaengan ngem iti aglawlaw iti paktoria a mangipapaay kadagitoy a makarugit a bambanag, kuna ti EPA (U.S. Environmental Protection Agency). Dagiti kemikal—a gagangay a masarakan kadagiti produkto iti pagtaengan kas kadagiti pagdalus a bambanag, dagiti pagibangon a materiales, ken gasolina, wenno asuk ti sigarilio—ramanenna ti benzene, carbon tetrachloride, ken chloroform. Kuna ti sumario iti panagadal: “Ti patas ti kaadu dagiti puntiria a kemikal dakdakkel iti uneg ti pagtaengan ngem iti ruar”—kadagiti dadduma a kaso 70 a daras nga ad-adu. Dagiti mangsuksukimat iti aglawlaw pagamkanda a ti gobierno mabalin nga usarenda dagiti nagbanaganna kas maysa a pambar a di mangikankano iti parikut kadagiti makasabidong a kemikal iti angin iti ruar.
Bumassiten ti Kasta Unay a Panagtaray
“Iti teknikal, ti kasta unay a panagtaray a madlaw iti tinawentawen nga iyaadu dagiti makipaset nagturposen,” kuna ni Jennifer Young, iti National Running Data Center idiay Tucson, Arizona. Ti bilang dagiti panagtaray bimmaba iti kakalima nanipud 1980, ket dagiti makipaset iti panagtaray bimmaba iti 20,000. “Kaaduan kadagitoy a tattao ti agturturongen kadagiti abbaba a distancia,” kuna ni George Hirsch, manangipablaak iti magasin a Runner. Kasta met, dagiti managtaray mangal-alada iti sabali a kita iti ehersisio. Kuna ni Young: “Adu a tattao ti makabigbig a saan a masapul nga agtarayda iti 50 agingga iti 60 milias iti linawas tapno nasalun-atda.”
Panangdalus iti Angin
Ngangngani 35 porsiento kadagiti Americano a lallaki ti managsigarilio no idilig iti 52 porsiento 20 a tawtawenen ti napalabas, sigun iti National Center for Health Statistics. Kasta met, 29 porsiento kadagiti Americano a babbai ti agsigarilio, bimmaba manipud iti kangatuan a bilang a 34 porsiento. Ti panagsigarilio dagiti tin-edyer bumabbaba met. Iti maysa a surbey dagiti 16,000 a senior iti high school iti klase idi 1984, ti laeng 18.7 porsiento ti nasarakan a managsigarilio, no idilig iti 28.8 porsiento pito a tawenen ti napalabas. Ipadamag ti The Wall Street Journal ti sabali pay a nasarakan: “Kaaduanna, ti gagangay a managsigarilio ita . . . basbassiten ti kuartana, saan unay a nakaadal ken agtrabaho iti saan unay a nalatak a trabaho ngem ti gagangay a saan a managsigarilio.”
Panangawag iti Lubong
Ti pannagna iti kagudua iti aldaw tapno makagteng iti maysa a telepono ti kasla maysa a nakaam-amak a pakarigatan, ngem dayta ti ikagkagumaan ti ITU (International Telecommunication Union), maysa nga ahensia iti Naciones Unidas, a maipaay iti gagangay nga umili kadagiti Rumangrang-ay a Pagpagilian iti uneg ti duapulo a tawen. Dayta maidilig nalabit iti maysa a lawas a panagbiahe ita. Ti ITU kaykayatna ti sistema a satelait ngem ti linea iti daga. Makapainteres addada agarup 600 milion a telepono ita nga agan-andar iti sangalubongan, ngem 75 porsiento kadakuada ti agan-andar laeng kadagiti siam a nararang-ay a pagpagilian. Tallo a kakatlo iti populasion iti lubong ti agnanaed kadagiti pagpagilian nga addaan iti nakurkurang pay ngem sangapulo a telepono iti tunggal 100 a tattao.
Panangpasardeng ti Insekto—Nalaka
Maysa a grupo dagiti sientista idiay Zimbabwe ti nakasarak iti maysa a pamay-an a panangpukaw iti nakaam-amak a tsetse a ngilaw. Dagiti sientista nangiyukradda iti nangisit a lupot a naisagepsep iti pyrethrin a pagpatay iti insekto iti maysa a metal a kuadro ken nangikabilda kadagiti silulukat a garapon nga addaan kadagiti makaawis a kemikal iti sirok dagitoy a kuadro. Uppat nga iskrin nga addaan kadagiti garapon ti naikabil iti tunggal kuadrado kilometro (.4 sq mi) a sumaganad iti masapsaplit a lugar. “Iti uneg laeng ti sumagmamano a lawas ti bilang dagiti ngilaw a tsetse bimmaba iti 0.3 porsiento iti dati a bilangda iti beddeng—ti kakaruan ti pannakasaplitna a lugar—ken agingga iti 0.1 porsiento . . . iti lugar a sadiay napasardengen ti saplit,” kuna ti New Scientist. Kasta met, dagiti bumario iti Burma sibaballigi a pinadasda ti naekonomia a pamay-an iti panangpasardeng kadagiti lamok, nga agadu kadagiti lokal a suplay iti danum ket mangisaknapda iti dengue fever. Dagiti bumario nangikabilda kadagiti paris nga igges ti tuwato kadagiti 400 a drum ti danum nga aduan iti igges ti lamok. Dua a lawas kalpasanna ti igges ti lamok awandan. Innem a lawas kalpasanna awanen dagiti lamok iti lugar.