Diabetes​—Kasano nga Ibturan Dayta

NI Kathy ket maysa nga agtutubo a babai. Siputanna ti taraonna ken ti dagsenna, agehersisio iti kasta unay, ket surotenna ti bilin ti doktorna. Isut’ agindieksion met nga inaldaw iti insulin. Ni Kathy ket maysa kadagiti adu a minilion a tattao nga addaan diabetes.

Nupay adda dagitoy amin a panagannad, aminen ni Kathy: “Pulos a diakto maibaga no anianto ti kasasaad ti asukar iti darak. Maysa a malem mabalin a dayta ti 300. Iti sumaganad nga aldaw, iti isu met laeng nga iskediol, mabalin a dayta ti 50 ket iti dayta agsagabaak iti insulin shock.” Di pay nabayag isut’ naaddaan iti di maagasan nga impeksion ket binusbosna ti adu a lawlawas iti maysa nga ospital.

Ni Mae maysa a nataenganen a babai. Saanna nga annadan ti pannanganna ket, kas banagna, 50 a libra (23 kg) ti sobra ti dagsenna. Aminenna a dina suroten a naimbag ti bilin ti doktorna. Dina ikankano ti kinapudno a ti asukar ti darana ti masansan a nangatngato ngem 300, ket dina kayat ti agusar iti insulin. Nupay no inaldaw nga agtomar ti tableta a maipaay iti diabetes, isut’ kasla saan a madanagan iti sakitna.

Nupay no kasta unay ti panagdumada, agpada dagitoy a babbai nga addaan iti isu met laeng a sakit. Dayta ti maawagan diabetes mellitus. Apay nga adda ti kasta a nagdumaan kadagitoy dua? Ti napatpateg pay, aniat’ maaramidanda tapno maibturanda ti diabetesda?

Diabetes​—Ania Dayta?

Umuna, masapul nga awatentayo no ania ti diabetes. Ti kangrunaan a banag iti sakit adda pakainaiganna iti panangpataud ti bagi iti insulin, maysa a hormone nga aramiden ti ballaibi. Ti insulin ti mamagbalin iti bagi a makagun-od iti asukar nga agturong iti dara ket iserrekna dayta kadagiti selula isu a pakausaranna a maipaay iti enerhia wenno pakaidulinanna.

Nupay kasta, no ti bagi saan a mangpataud iti umdas nga insulin, bassit laeng ti asukar a makagteng kadagiti selula a mangpataud iti bileg wenno maidulin. Imbes ketdi, kasta unay ti kaadu ti asukar iti dara ket mangrugin a mangpataud kadagiti parparikut. Iti simple a panagsao, dayta ket diabetes. Ket addada dua a kangrunaan a kita, kas iyilustrar dagiti kaso ni Kathy ken ni Mae.

Iti kaso ni Kathy, ti sakit ket maawagan Insulin Dependent Diabetes Mellitus, wenno Type I a diabetes. Ti parikut ditoy isu ti saan a pannakabael ti ballaibi a mangaramid iti insulin. Ti nabiit pay a pammaneknek ipamatmatna a daytoy a kita ti diabetes ti mabalin a mapataud, iti sumagmamano a tiempo, babaen iti impeksion ti maysa a virus. Ti tao nga addaan iti daytoy a kita gagangay a maalana dayta iti ubing pay nga edad (nababbaba ngem 30), gagangay a nakuttong, ket kasapulanna dagiti indieksion nga insulin tapno agbiag.

Iti kaso ni Mae, ti sakit ti maawagan Non-Insulin Dependent Diabetes Mellitus, wenno Type II a diabetes. Dayta ti masansan a matukoy a kas diabetes a mangrugi iti kinanataengan ket naiduma manipud iti Type I. Ditoy ti parikut saan a ti saan a pannakabael ti ballaibi a mangaramid iti insulin no di ket saan nga umdas ti aramidenna. Adu iti insulin nga aramidenna ti maiyuper iti selula ti taba. Ti ballaibi saan nga umdas ti aramidenna nga insulin tapno makapagballigi, ket agpangato ti asukar iti dara. Dagiti tattao nga addaan iti daytoy a kita iti diabetes gagangay a nasurok a 30 ti edadda, nalukmeg, ken no dadduma makaandorda nga awan ti indieksion nga insulin. Kasla ad-adda a matawidda ti diabetesda.

Panangagas iti Type I a Diabetes

Ti diabetes ni Kathy, ti Type I, ad-adda a serioso, nupay mammano. Kasla ti solusion iti Type I ket nalaka laeng​—basta sukatan ti insulin. Nupay kasta, nupay no ti indieksion nga insulin ti mamagtalinaed iti diabetiko a sibibiag, dida masuportaran ti tunggal minuto a panagbaba ti kaadu ti insulin a kasapulan ti bagi.

Tapno mapabassit dagiti komplikasion iti diabetes, kas iti panagbulsek ken ti parikut iti bato, napateg ti panangpabassit iti kaadu ti asukar iti dara ken iti isbo. Masapul ti panangtulad iti gagangay ken masansan a panagbaliwbaliw ti kaadu ti insulin iti bagi. Ngem ti parikut isu ti panangaramid iti dayta. Ti panangagas ket dua a pamay-an: (1) ti pananglapped ken (2) panangsukat ti insulin.

Babaen iti pananglapped, masapul nga alaen ti addang a mangpabassit iti inaldaw a panagpababa ti kasapulan ti bagi nga insulin. Ti nasken a banag isu ti taraon a kanen ti maysa a tao, ta daytoy ti pagbalinen ti sistema ti pagtunaw nga asukar iti dara. Ti nasirib a tao nga addaan iti Type I a diabetes masursuronanto nga isu masapul a maaddaan iti balanse a naimbag a taraon. Daytoy ramanenna ti ad-adda pay a naririkut a karbohidrato, agraman dagiti taba ken protina. Daytoy a taraon liklikanna ti asukar, diro, dagiti nasasam-it a tinapay, aduan asukar a soft drinks, ken dagiti umarngi a nasasam-it a taraon. Dagitoy a karbohidrato napartak ti panagturongda iti dara.

Ti taraon ti masapul a maipaay iti bagi iti agpapada a baet. No ti diabetiko saan a naannad, a kanenna ti aniaman a pagayatanna iti aniaman a tiempo, ti kaadu ti insulin ken ti asukar iti darana ti dagus a saan nga agtimbeng. Daytoy ti mangipaay iti tao ti nakaro a sakit wenno ti mabayag a komplikasion iti sakit.

Ti ehersisio pababaenna ti asukar iti dara. Gapuna ti napasnek a diabetiko nga addaan iti Type I a diabetes iramanna ti panagehersisio iti inaldaw nga aramidna, naannad nga addaan iti dagus a gubuayan ti asukar (kas iti natangken a kendi) no ti panagehersisiona ti mangpababa iti kasta unay iti asukar iti darana. Dayta mabalin a mangiturong iti diabetic shock. Ti emosion, met, mabalin a dadaelenna ti asukar iti dara ket mabalin a pataudenna ti nakapuy a panangtimbeng iti bagi maipapan iti taraon. Ti impeksion ken sakit masapul a dagus a maagasan, ta mabalin a pataudenna ti kasta unay a panagpababa wenno panagpangato ti asukar iti dara.

Ngem, nupay no amin dagitoy a bambanag masapul a maannadan, ti pasiente nga addaan iti Type I a diabetes, kas ken Kathy, ti kaskasdi nga addaan pay laeng ti parikut iti panangtimbengna iti asukar iti darana. Ania ngaruden ti maaramidan?

Ti maikadua a kangrunaan a paset iti panangagas isu ti panangusar iti maiyindieksion nga insulin. Idi a napataud ti insulin nasurok a 60 a tawtawenen ti napalabas, dayta ket nakaispal-biag kadagiti adu a diabetiko. Ket kalpasan ti pannakapataud ti maminsan-iti-maysa-nga-aldaw nga indieksion ti mamatmatan idi damo a kas dakkel a pagimbagan.

Nupay no ti inaldaw nga indieksion ti ad-adda kumbiniente, no dadduma adda ti pannakaseknan iti mabayag a komplikasion, kas iti itatangken dagiti urat. Gapuna, dadduma ti mangirekomendar iti kankanayon a panagindieksion iti mabiit laeng a panagkurri ti insulin a mangtimbeng iti asukar iti dara nga ad-adda pay bayat iti aldaw. Dagiti nabiit pay a napataud ti namagbalin iti daytoy a saan laeng a posible no di ket praktikal.

Maysa pay a narang-ay a panangtimbeng iti asukar iti dara iti pagtaengan ti napanaganan “ti damo a pudno a napateg nga irarang-ay iti panangagas nanipud idi pannakadiskubre iti insulin.” Babaen iti panangusar iti simple a maaw-awit a makina, ti diabetiko mabalin a sukimatenna ti kaadu ti asukar iti darana a mismo iti sumagmamano a daras iti maysa nga aldaw. Gapuna mabalinna a baliwan ti tomarenna nga insulin a kankanayon ket mabalin a dumteng iti kankanayon a normal a kaadu ti asukar iti dara.

Maysa a saan a pagsayaatan iti panangtimbeng ti kaadu ti asukar ti dara iti pagtaengan a ta ti diabetiko masapul a tudokenna ti ramayna tapno masukimat ti darana. Ngem addada naisangsangayan a kutsilio a maipaay iti daytoy, ket dagidiay a nalaingen iti pamay-an kunaenda a dayta pudno a saan a dakes. Ti sabali pay a saan a pagimbagan daytoy isu ti gatad ti makina. Nupay kasta, dayta a gasto ti mapababa babaen iti irarang-ay ti teknolohia.

Dagiti dadduma pay a rinang-ayan iramanna ti pannakapataud ti saan a nangina, maibelbelleng, nakatadtadem a dagum iti insulin. Dagitoy ti namagbalin iti indieksion ti insulin a saan unay a nasakit. Kasta met, ti insulin a magun-odan ita saanen a masapul nga ikabil iti refrigerator; gapuna ti nakaro a rigat iti panagbiahe maliklikan.

Ti insulin a katupag ti insulin iti tao mailaklakon ket masansan a mairekomendar iti kabbaro a nasarakan a Type I a diabetes. Ti kabbaro met isu ti pressurized, awanan dagum a pangindieksion ti insulin ken ti insulin infusion pump. Ti bomba ket maysa a nalag-an a pangindieksion iti insulin a mabalin nga isuot ti pasiente iti senturonna. Dayta ti kankanayon a mangindieksion iti insulin babaen iti dagum a maitudok iti puseg. Ti infusion pump, nupay maus-usar ita, ibilang dagiti adu a dodoktor a napeggad ket masapul a mausar laeng iti sidong ti panangaywan ti maysa nga espesialista.

No maipapan kadagiti ubbing nga addaan iti Type I a diabetes, ti nabiit pay a pagannayasan isu ti saan unay a pannakaseknan iti taraon. Dadduma mariknada a mabalin a manganda iti gagangay a taraon ket kalpasanna nayonanda dayta a taraon iti aniaman a kasapulan nga insulin. Siempre, dagiti kakasta nga ubbing kaskasdi a saanda koma a mangan ti adu a nasasam-it a taraon. Ti pudno a pakaibatayan ti panagbiagda iti gagangay a panagbiag ti kasla isu ti nasinged a panangtimbeng iti asukar iti dara ken ti masansan a panangbaliw iti kasapulan ti bagi nga insulin.

Panangagas iti Type II a Diabetes

Bassit laeng dagiti rinang-ayan ti panangagas iti narikrikut pay a Type II a diabetes. Kas napaliiwen, ti parikut ditoy ket saan a ti di pannakabael ti ballaibi a mangpataud iti aniaman nga insulin. Dayta ti di pannakabael ti ballaibi a makibagay iti umad-adu a kasapulan ti bagi nga insulin, a gagangay a pakaruen ti kinalukmeg.

Numan pay no nasaknap ti pannakausar dagiti pildoras, dagitoy agserbida laeng a mangiruar iti ad-adu pay nga insulin. Ngem adda pagpatinggaan ti kaadu ti ‘panangbaotyo iti nabannogen a kabayo,’ iti daytoy a kaso, ti nabannogen a ballaibi. Ti nasayaat a taraon a mangpakuttong ken pabassitenna ti simple nga asukar, a mapakuyogan ti nasayaat nga ehersisio, mabalin nga ad-adda a makatulong.

No ti taraon, ehersisio, ken ti saan a pannangan iti nasasam-it a taraon di umdas ti panangpababana iti kaadu ti asukar iti dara, ngarud dagiti pildoras ti mabalin a mairesita. Ditoy, agduduma dagiti kapanunotan. Dadduma a dodoktor kaykayatda ti mangusar iti indieksion nga insulin ngem dagiti pildoras uray pay iti Type II a diabetiko. Mabalin nga addada dagiti epekto iti pildoras, ket adda panagduadua no dagitoy pudno a makatulongda a manglapped kadagiti napaut a komplikasion.

Iti tunggal kaso, amin dagiti bambanag ti masapul a tingitingen dagiti nalalaing a doktor sakbay nga irekomendarda ti panangagas. Ket ti diabetiko ti masapul a mangtingiting kadagiti rekomendasion ket mangaramid kadagiti maudi a pangngeddeng no ania ti aramidennanto.

Panangibtur iti Diabetes

Gapuna, ti panangsaranget iti diabetes ramanenna dagiti nagduduma nga addang, agpannuray iti kita nga adda iti maysa a tao. Para iti Type II a diabetiko ti solusion mabalin a ti pannakataraon ken panagpakuttong. Ngem kuna ti maysa a doktor: “Kinapudnona, ti kapadasak ipakitana a ti pannakaaramid dayta mabalin a mammano. Sisasaganaak kadagiti kaaduan a kaso a mangipaay kadagiti pasientek iti pildoras wenno uray pay ti insulin manipud iti pangrugian.”

Para iti Type I a diabetiko, ti solusion iti panangibtur iti sakit saan a nalaka. Ditoy, met, paset iti sungbat ti mabalin nga agpannuray saan nga iti medikal a pannakaagas a nairaman no di ket ti kababalin ti indibidual maipapan iti diabetes. Pudno, saan a nasayaat a banag ti pananginanama iti inaldaw nga indieksion, nalabit sumagmamano a daras iti maysa nga aldaw, wenno ti panangtudok iti ramay tapno sukimaten ti asukar iti dara. Saan met a nalaka ti mangsigurado nga organisado ti panagbiag ti maysa a ti maysa mangan laeng kadagiti agpapada a taraon iti baet ti isu met laeng nga oras iti inaldaw ket ti ehersisio ken panaginana umiso unay ti pannakaiplanona.

Iti dayta met laeng a tiempo, ti napudno a panangmatmat kaipapananna ti panangawat iti kinapudno nga ita awan pay ti agas a maipaay iti diabetes. Ngem adda ti panangagas a, nupay kasapulanna ti disiplina, taginayonenna a sibibiag ti diabetiko ket nasalun-at kadagiti adu a tawtawen ngem ti awan a pulos a pannakaagas.

Kababalin a Liklikan

Ti maysa masapul a liklikanna dagiti dua a kasta unay a panaglablabes. Iti maysa a bangir, ti maysa a tao masapul a liklikanna ti panagbalin a saan a naannad maipapan iti parikut, a saanna a suroten dagiti nasayaat a medikal a panangiturong, ken nalabit manginanama a ti parikut mapukawton. Saan a mapukaw.

Iti sabali a bangir, agsipud ta ti emosion pataudenna ti agbaliwbaliw a kaadu ti asukar iti dara, ad-adda a kumaro dayta no agbalinkayo a nalabes ti panagdandanagna maipapan iti parikut. Saan a makatulong ti kankanayon a panagamak ken ti panangipamaysa iti panangagas wenno panangaywan iti diabetes a baybay-anen dagiti gagangay nga ar-aramid. Nupay no masapul a matimbeng ti panagbiag ti diabetiko, ti kaaduan mabalinda ti agbiag iti nasayaat pannakaiplanona a panagbiag.

Ti kadi diabetes agraman dagiti dadduma pay a saksakit, agnanayondanton a maagasan? Ti Sao ti Dios, ti Biblia, mangipaay iti makapabileg-puso a sungbat: Wen, mapasamakto a di bumurong! Ket dayta mapasamakto iti asidegen a masanguanan! Daytoy a pannakaagas maaramidto ditoy daga iti sidong ti panagturay ti Pagarian ti Dios, ti gubierno nga insuro ni Jesus nga ikararag dagiti paspasurotna. (Mateo 6:9, 10) Iti dayta a tiempo, “ti agtaeng dinanto kunaen: ‘masakitak.’”​—Isaias 33:24.

[Blurb iti panid 19]

Paset ti sungbat mabalin nga agpannuray iti kababalin ti indibidual

[Ladawan iti panid 18]

Tapno matulongan a mangtimbeng ti asukar iti dara, ti diabetiko masapul a disiplinaanna ti bagina met laeng a mangliklik kadagiti nasasami-it a taraon