Diabetes—“Ti Di Madmadlaw a Mammapatay”
IDI agtawen ni Ken iti 21, nakaskasdaaw ta kanayon a mawaw. Masansan met nga umisbo—agingga nga idi agangay ket umisbo iti kada 20 a minuto. Di nagbayag, narikna ni Ken a nadagsen dagiti saka ken imana. Nakarot’ pannakabannogna, ken kimmudrep ti panagkitana.
Kimmaro ti kasasaad idi nakaptan ni Ken iti virus. Napasingkedan idi nagpadoktor a saan laeng nga agtrangkaso ni Ken no di ket addaan met iti Type 1 a diabetes mellitus—diabetes kas pangababaan. Daytoy di kinabalanse dagiti kemikal iti bagina ti mangdaddadael iti panangusar ti bagi iti sumagmamano a sustansia, nangruna ti asukar iti dara a maawagan iti glucose. Innem a lawas a nayospital ni Ken sakbay a nagbalin a normal ti kaadu ti asukar iti darana.
Nasurok a 50 a tawenen dayta, ket dakkelen ti rimmang-ayan ti panangagas iti napalabas a 50 a tawen. Nupay kasta, kaskasdi nga agdiabetes ni Ken, ket saan la nga isuna ti kasta. Mapattapatta nga iti intero a lubong, nasurok a 140 a milion a tattao ti agdiabetes, ket mabalin a madoble dayta a bilang inton tawen 2025, sigun iti World Health Organization. Nalawag a madanagan dagiti eksperto iti iyaadu dagiti agdiabetes. “No usigenmi ti kaadu dagiti makitkitami nga agdiabetes, mabalin a daytoyen ti pangrugian ti epidemia,” kuna ni Dr. Robin S. Goland, maysa kadagiti direktor iti pakaagasan ti diabetes idiay Estados Unidos.
Usigem dagitoy nga ababa a report manipud iti intero a lubong:
AUSTRALIA: Sigun iti International Diabetes Institute ti Australia, “ti diabetes ti maysa kadagiti sakit a karirigatan nga agasan iti maika-21 a siglo.”
INDIA: Di kumurang a 30 a milion a tattao ti agdiabetes. “Manmano ti pasientemi nga agdiabetes nga ub-ubing ngem 40 ti tawenda agarup 15 a tawenen ti napalabas,” kuna ti maysa a doktor. “Ita, ub-ubingen ngem 40 ti tawen ti maysa iti tunggal dua a pasiente.”
SINGAPORE: Dandani kakatlo iti populasion dagiti agtawen iti nagbaetan ti 30 ken 69 ti addaan iti diabetes. Adu ti ubbing—sangapulo pay la ti tawen ti dadduma—ti nadayagnos nga agdiabetes.
ESTADOS UNIDOS: Agarup 16 a milion ti agdiabetes, ket iti kada tawen, agarup 800,000 ti baro a madayagnos nga addaan iti kasta. Minilion ti addaan iti dayta ngem dida pay ammo.
Narigrigat nga agasan ti diabetes gapu ta mabalin a nabayagen nga agdiabetes ti maysa a tao sakbay pay a madayagnos. “Gapu ta medio saan a grabe dagiti damo a sintoma,” kuna ti magasin nga Asiaweek, “masansan a di madmadlaw ti diabetes.” Dayta ti gapuna a naawagan ti diabetes a ti di madmadlaw a mammapatay.
Gapu ta agsaksaknap ken kumarkaro daytoy a sakit, dagiti sumaganad nga artikulo ti mangsungbat kadagitoy a saludsod:
● Ania ti pakaigapuan ti diabetes?
● Kasano a makaibtur dagidiay addaan iti kasta?
[Kahon/Ladawan iti panid 4]
Ti Makagapu a Napanaganan iti Kasta
Ti termino a “diabetes mellitus” ket nagtaud iti Griego a sao a “susopen” ti kaipapananna ken iti Latin a sao a “nasam-it a kas iti diro” ti kayuloganna. Maitutop dagitoy a sasao a pangdeskribir iti daytoy a sakit. Ngamin, ti danum ket lumasat iti agdiabetes a kas man la masusop dayta manipud iti ngiwatna babaen ti pagisbuanna isu nga iyisbona a dagus daytoy. Nasam-it met ti isbona gapu ta addaan iti asukar. Kinapudnona, sakbay a natakuatan dagiti naan-annayas a pamay-an ti panangdayagnos, ti maysa a pangsubok iti kaadda ti diabetes isut’ panangibukbok iti isbo ti pasiente iti asideg ti balay dagiti kuton. No araken dagiti kuton, nalawag a nasam-it dayta.