Panangmatmat iti Lubong
Naibangon Manen ti Bomba Hiroshima
Ti apag-isu a kopia ti bomba atomika a nangrebbek iti Hiroshima ti imbangon manen dagiti managsirarak idiay Los Alamos National Laboratory idiay New Mexico. Ti rason? Tapno risotenda ti misterio a nagtalinaed pay laeng maipapan kadagiti epekto ti radision manipud iti panagbettak 40 a tawtawenen a napalabas. Nupay ti bomba ti Nagasaki ken dagiti dadduma a bomba a nasuboken ket armas a plutonium, ti bomba ti Hiroshima isu ti kakaisuna nga uranium. Idi nasapa pay a 1980, ti panangipato manen iti panagbettakna nga impakitana a dagiti napalabas a pattapatta ti biddut, ket imbes a radision ti neutron, ti bileg ti bomba kaaduanna ket gamma rays. Ti nagupgop a panangikagumaan dagiti agarup 60 a sientista manipud Estados Unidos ken Japan maar-aramiden tapno risoten ti parikut maipapan iti umiso a kalkulasion ken tapno ipasdek ti impormasion a makatulongto a mangipaay iti limitasion iti talged a maipaay iti pannakaisarang dagiti tattao iti radiasion. “Ti leksion a ta awanantayo iti pudno a kapanunotan maipapan kadagiti biolohikal nga epekto dagiti maus-usar a nuklear nga armas iti panawen ti gubat,” kuna ni Dr. Hugh DeWitt, maysa a pisiko iti maysa kadagiti dua a pasilidad iti Estados Unidos a sadiay madisdisenio dagiti nuklear nga armas. “Ti pagbanaganna mabalin a nakarkaro pay ngem ti patien ti siasinoman idiay Departamento iti Depensa.”
Rigat iti Africa
“Ti maika-21 a gimong iti Organization of African Unity nagpatinggan . . . kalpasan ti panangawatda iti deklarasion a kaaduan a pagpagilian iti kontinente ti ngangnganin makagteng iti ‘pannakarbek iti ekonomia,’” kuna ti The New York Times. “Agarup 150 milion nga Africano ti mangsangsango iti kinakurang iti taraon, ken ngangngani kagudua kadagiti pagpagilian iti Africa ti agpannuray iti tulong a taraon.” Dagiti addang a nairekomendar tapno palag-anen ti parikut isu ti adu a panangipuonan iti agrikultura, ti ad-adda a makagunggona a presio para kadagiti mannalon, ken ti panangipaay kadagiti pammaregta a maipaay iti irarang-ay ti industria. “Ti parikut ita a ta no dagitoy a rekomendasion ti pudno a maibanag,” kuna ti opisial iti Makindaya nga Africa. Nupay napaliiw a dadduma a pagpagilian rinugiandan ti mangaramid iti panagbalbaliw, kinunana pay: “Dadduma, ti kasla sipaprangkesa, nga addaanda iti naiduma a bambanag nga ipangpangruna.”
Nabingaybingay a Balay
“Ti Departamento ti Agrikultura mangbusbusbos iti $5.3 milion iti makatawen maipapan iti panagsirarak a mangparang-ay iti tabako a maipaay ‘iti natalged a sigarilio,’” kuna ti The New York Times, bayat a ti Department of Health and Human Services kunaenna a ti kasta a panagsirarak ket awan ti mamaayna. “Ti konklusion a nagtengan iti sumagmamano a tawenen ti napalabas a ta awan ti natalged a sigarilio,” kuna ni Donald R. Shopland, agak-akem a direktor iti Office on Smoking and Health. “Nasaysayaat pay a gastosen dayta a kuarta a mangupay iti panagsigarilio ngem ti panangpadas a mangbalbaliw iti kasasaad ti sigarilio.” Ti panagsirarak ti Departamento ti Agrikultura agtultuloy bayaten iti napalabas a sangapulo a tawen. Inlibak ti pannakangiwat ti industria ti tabako a mangar-aramidda iti kasta met laeng a panagsirarak. Kuna ti maysa: “Awan ti ammomi nga aniaman a mamagbalin iti sigarilio a saan a natalged, gapuna kasano nga agtrabahokami a maipaay iti nataltalged a sigarilio?”
Umuna a Tarigagay
“Ania ti tarigagayan a nangnangruna dagiti ubbing a Hapones?” inimtuod ti Asahi Evening News. “Sigun iti nabiit pay a surbey, ti kuarta. Ket dagiti nagannak, nasarakan ti surbey, dida up-upayen ida.” Ti surbey dagiti 1,244 a nga estudiante iti primaria ken junior-high-school ken dagiti nagannak kadakuada idiay Koganei, maysa a siudad iti ruar ti Tokyo, ti kinomisionan ti konsilio iti siudad maipapan kadagiti parparikut dagiti agtutubo. Apay a tarigagayanda ti kuarta? “Gapu iti ragsak ti pannakagun-od iti dayta,” kuna ti 57 porsiento kadagiti agtutubo a nasurbey, ket ti 43 porsiento ti nagkuna a kasapulanda ti kuarta “tapno gumatang kadagiti bambanag.” Kuna ti pagiwarnak: “Nagkonklusion ti konsilio a ti kinapudno a nasurok a 50 porsiento kadagiti ubbing ti interesado iti kuarta a maipaay iti bukodda isingasingna a ti lubongda saan a naiduma manipud iti nataengan a lubong a sadiay ti yen ti mannakabalin-amin.”
Nailemmeng Manen
Ti nagan ti Dios, ni Jehova, ti nabiit pay a naipalgak bayat ti pannakatarimaan ti 200-tawennan a simbaan iti Kuhmoinen, Finland. Bayat ti pannakaikkat ti daan a pintura, ti sao a “Jehova” (panangdeletriar dagiti taga Finland iti nadebinuan a nagan) a naisurat iti dadakkel a letra ti nakalawlawag a makita iti diding iti makinkanawan a ngatuen ti altar ken iti babaen ti dakkel a painting iti diding. Ti masanguanan “daytoy a makariro bassit a sao, agraman dayta nagdakkelan a painting iti diding,” kuna ti lokal a pagiwarnak nga Kuhmoisten Sanomat, “ti nausigen kadagiti nadumaduma a pasetna iti uneg ti kongregasion, ket naikeddeng nga ipabiang ti pangngeddeng iti konsilio ti paruko.” Ti mangay-aywan iti museo iti Central Finland, ni Janne Vilkuna, pinanunotna a ti painting ti “nakapatpateg a dayta saan koma a maitantan ti pannakatarimaanna babaen iti nalaing a propesional,” impadamag ti pagiwarnak. Ngem ti konsilio ti paruko nagkaykaysa nga inanamonganda nga abbongan ti painting babaen iti pagdiding ken iti kasta mailemmeng ti “makariro” a nagan iti Dios.
Saan a Matakaw a Pabuya iti Arte
Idi agarup 150 a napapateg a bambanag iti arte manipud iti Union Soviet ti di pay nabayag a naipatulod a maipaay a pabuya idiay Londres, “awan ti komboy dagiti de motor a trak ken naarmasan a luglugan, awan dagiti dadakkel a seguro ken dagiti natimbeng-temperaturana nga aglikmut,” kuna ti Observer. Apay? Agsipud ta dagiti amin a bambanag maipatulod babaen iti porma a holographic. Daytoy ti nangiraman kadagiti bambanag a daan unayen ken delikado a maiyakar, ken mamagbalin kadakuada a posible a maiparang kadagiti sumagmamano a luglugar iti isu met laeng a tiempo. “Ti basta maysa laeng kadagiti ‘bambanag’ a naiparang, ket maysa a maikapat-siglo a BC Scythian a balitok a pectoral, a naiseguro iti $10 milion ken masapul nga addaan iti permanente a naarmasan a mangkuyog idi a naibiahe idiay Estados Unidos sumagmamano a tawenen ti napalabas,” kuna ti pagiwarnak. Ti holograms nga addaan ti amin a kolor, a makuna a kasayaatan pay laeng ti kualidadna a naaramid, ti naaramid babaen iti “nabileg, pito ti allonna a laser.”
Madangdangran nga Elepante
Ti Central African Republic isu ti maysa kadagiti maudi a sarikedked ti elepante idiay Africa, kuna ti mangitalimeng iti atap a biag. Ngem ti maysa a grupo iti managsurbey iti tangatang ipadamagna ti “kasta unay nga ibabassit” ti populasion ti elepante sadiay bayat dagiti napalabas nga uppat a tawen, sigun ken Dr. Iain Douglas-Hamilton, miembro iti grupo a nagsurbey ken ti kangrunaan nga eksperto kadagiti elepante nga Africano. Dagiti managpana manipud Sudan ken Chad ti mangpatpatay kadagiti animal gapu kadagiti magun-odanda a tusks. Mainayon pay, dagiti lokal a tattao pappapatayenda ida agpada a maipaay iti ivory ken ti karne. Ti grupo a nangsurbey pattapattaenna a ti populasion ti elepante idiay republika bimmaban manipud 80,000 agingga iti 15,000 idi napalabas a dekada.
Natay a Baybay
“Ti North Sea agbalinto a natay iti biolohikal iti uneg ti 25 a tawtawen a daytan ti kaladawan, ket mabalin nga iti uneg ti tallo a tawen,” kuna ti The German Tribune, a nangipadamag iti surbey nga inaramid ni Propesor Konrad Buchwald iti Hanover University. Sigun ken Buchwald, ti kasayaatan a maaramidan isu ti panamagtalinaed iti polusion iti agdama a kaaduna. Din makakita iti pananginanama a maisubli pay ti dati a kasasaad ti North Sea no maipapan iti kinadalusna.
Aborsion Idiay Canada
Maysa a pederal a panagadal ti Statistics Canada ipalgakna a ti bilang dagiti aborsion kadagiti tin-edyer nasursurok pay ngem doble kadagiti aborsion dagiti babbai nga agtawen iti nasuroken a 25. Addada 16 nga aborsion a naaramid iti tunggal 1,000 a babbai nga agtawen iti nagbaetan ti 15 ken 19. Dakkel dayta no idilig iti pito iti tunggal 1,000 kadagiti babbai nga agtawen iti 25 agingga iti 44, ken 18 iti tunggal 1,000 kadagiti babbai nga agtawen iti 20 agingga iti 24. “Kadagiti 17,725 nga aborsion nga inaramid dagiti tin-edyer idi 1981, 7 por siento ti panangulit, ngimmato manipud 5 por siento,” kuna ti The Globe and Mail iti Toronto, Canada, iti panangipadamagna kadagiti nasarakan. “Dagiti babbai a 20 agingga iti 24 immadu ti panangulitda iti aborsion agingga iti 16 por siento manipud 11 por siento.”
Agpampanunot a Maladaga
“Ti pananginanama a ti 2-aldaw-a maladaga ti pudno a mangar-aramid iti panagpanunot ti namagbalin kadagiti espesialista iti panangpadakkel iti ubing nga okupado,” kuna ti The Toronto Star. Iti nabiit pay, kuna ti padamag, patien dagiti eksperto a dagiti maladaga nga ub-ubing ngem 8 wenno 12 a bulan saanda a kabaelan ti mamagtutunos kadagiti impormasion manipud iti nasursurok ngem maysa kadagiti sentidoda. Ngem iti daytoy a tinawen a gimong ti American Association for the Advancement of Science, ni Andrew Meltzoff iti University of Washington impadamagna a dagiti maladaga a 12 agingga iti 21 nga al-aldaw ti napaliiw a mangtultulad kadagiti panaggunay ti rupa. Nagkonklusion a ti maladaga kabaelanna ti “manginaig iti impormasion a maawatna manipud iti naisina a sentido manipud pay iti pannakaipasngay, ket addaan kadagiti sikolohikal a mekanismo a manginaig iti dayta iti bagina met laeng ken kadagiti dadduma a tattao manipud pay iti pangrugian.”
Panaginum iti TV
Dagiti nagannak a maseknan maipapan iti buybuyaen dagiti annakda iti TV addaanda iti maysa pay a banag a pakadanagan: panaginum. Sigun iti surbey dagiti nasapa pay nga or-oras a brodkas iti TV idiay United Kingdom, 71.7 porsiento kadagiti amin a programa a saan a pudno a napasamak a maipabuya ti mangipabuya iti panaginum iti alkohol, ket addada ti promedio a 3.4 a kakasta nga eksena iti tunggal oras. Ti ad-adda a pakaseknan, nupay kasta, a ta “addada sumagmamano laeng a pabuya iti panaginum iti alkohol nga addaan iti espisipiko a pagbanagan kas iti panangbugbog, aksidente ti kotse, pannakauram, homisidio, panangabuso ti pamilia, wenno saan a nasayaat a salun-at,” kuna ni Anders Hansen, ti managsirarak iti University of Leicester a nangaramid iti panagadal. Maisupadi iti dayta, ti kasta a programa ti mangipaay kadagiti managbuya iti kapanunotan a ti panaginum ket paset ti nasayaat a panagbiag wenno estilo ti panagbiag dagiti babaknang ken narang-ay ti panagbiagna.
Agsao ti Kuarta!
Iti panangikagumaan a tumulong kadagiti bulsek, ti Carleton University’s Science-Technology Work Shop idiay Canada ti mangpatpataud iti maysa a maaw-awit, nalaka laeng nga alikamen a “makabasa” iti gatad ti papel a kuarta ket “ibagana” ti gatadna iti Pranses wenno Ingles babaen iti mangilasin iti timek. Ti bassit a microprocessor mailasinna ti gatad babaen iti panangsukimatna kadagiti agsasaruno a nalitem ken nakusnaw a linea, nga umarngi kadagidiay masarakan kadagiti adu a produkto kadagiti adu a pagpagilian. Dagiti nangiplano iti daytoy nga imbension manginanamada a dagitoy a linea ti mairaman kadagiti papel a kuarta iti Canada inton sumaganad a pannakadisenioda manen.