Agimtuod dagiti Agtutubo . . .
Apay Didak Maaw-awatan dagiti Natataengan?
“MAMMANO a natataengan ti pudpudno a makaawat iti parparikut dagiti agtutubo.” Pudno wenno ulbod? Maysa a grupo dagiti agtutubo nga Aleman, nga agtawen 15 agingga iti 24, ti nakalikaguman nga agkomento. Beinte-tres porsiento ti nagkuna “naan-anay a pudno,” 25 porsiento, “mabalbalin a pudno,” ken 37 porsiento, “ti dadduma a pasetna pudno.”
Agpapan pay no kasano ti isusungbatyo, nalawag a ti kadakkelan a bilang dagiti agtutubo patienda a dagiti natataengan ti di makaaw-awat kadakuada. Awan duadua adu dagiti rason no apay a kastat’ panagrikrikna dagiti agtutubo. Salaysayentay ti tallo kadakuada.
Di Agkapareho a Napagadalan ken Kapkapadasan
“Makitak a nakaam-amak,” inreklamo ni 18-años a ni Heike, “no kunaen dagiti natataengan: ‘Agurayka laeng agingga a madanonmo ti edadko ken aglasatka kadagiti amin a naglasatak—iti kasta maammuamton no ania a talaga ti panagbiag.’” Pamiliaren aya dayta kadakayo? Ti sangapulo ket innem tawenna a Pranses ti addaan umas-asping a reklamo: “Ti kangrunaan a banag maipapan kadagiti nagannak a ta kunada, ‘Nagubingkami met naminsan,’ ngem awan aniaman a pakaidiligan idi addada iti edadmi. Daytat’ naidumduma unay. . . . Addaanda ti dadduma kadagiti parparikutmi ngem addaankami met kadagiti kabbaro a dida pulos pagaammo.”
Agpadpada a nakaaramid ti maiyanatop a punto dagitoy dua a babbai. Dadduma kadagiti natataengan narigatda a maawatan ti parparikut dagiti agtutubo. Ngem laglagipenyo a ti kasunganina met ti pudno. No kasano a dagiti natataengan ket saanda a napaspasaran iti panagdakkel iti lubongyo, dikay met napasaran ti panagdakkel iti lubongda. Narigatyo siguro a maawatan dagiti nakabutbuteng a pasamak ti maysa a gubat a naglasatan dagiti dadakkelyo; makitada met a narigat a matarusan a naan-anay dagiti rigrigat ken pannulisog idiay eskuelaan, iti pagtrabahuan, wenno iti panagsapsapulyo iti paglinglingayan.
Ngem di umiso a panunoten a daytoy a di pannakaawat iti maysa ken maysa ket limitado kadagiti natataengan a maisupadi kadagiti agtutubo. Uray met dagiti agtutubo dida kankanayon nga agkikinnaawatan iti maysa ken maysa. Kas pangarigan, agtataengkayo aya iti maysa kadagiti Makinlaud nga industrial a pagilian, a pagaammo kadagiti nakaparpartak, managipalpalladaw, insigida a pannakapnek a sosiedad? Ngarud makitayonto met a medio narigat ti makitunos kadagiti agtutubo a dumakdakkel kadagiti pagilian iti Rumangrang-ay a Pagpagilian. Dagiti padron ti kababalin a maibilbilang a normal iti maysa a pagilian ti mabalin a karkarna ken narigat a maawatan ti sabali.
Iti agsinnumbangir a panagsirarak a panangidildilig iti agtutubo nga Americano kadagiti agtutubo idiay India impanayagna a “ti kinadekket ti pamilia ti napigpigsa idiay India ket dagiti bumarito/bumalasitang idiay India ad-adda a managpasakopda iti autoridad ti pamilia.” Naikeddeng daytoy a panagsirarak a ti aniaman a panangukom wenno pangngeddeng no matartrato met laeng dagiti agtutubo nga addaan ti pannakaawat wenno saan ket “agpannuray iti relasion ti kultura iti maysa.” Ngarud, ti kurang a pannakaawat, ket masansan a saan a gapu iti edad no di ket iti kultura, kapadasan, ken nalikudan.
Kurang iti Komunikasion
Maysa nga agtutubo a babai nga agnagan Inge ti nangibaga iti maikadua a rason. No talliawenna dagiti tawtawen ti kinatin-edyerna, kunana: “Dagiti dadakkelko ket saanda a nalaing a makipatang. Kupadoda la unay kadagiti kabukbukodanda nga ar-aramid.” Ket dagiti dadakkel ni Ludwig kupadoda met iti negosioda ta nagbassitan ti tiempoda para kenkuana. “Apaman a nabigbigko dayta,” kunana, “a dida sungbatan dagiti salsaludsodko, nagsardengakon nga agsalsaludsod. Nagsagaba ti relasionmi. Ket no agpapatangkami, dayta ti di agbayag agturongen iti panagsuppiat.”
Ni Kathleen McCoy, nga iti siam a tawen ket editor iti maysa a benneg ti magasin a ’Teen, impaganetgetna daytoy a punto, nga ibagbaga kadagiti nagannak nga “aniaman a kasapulan nga ibaga kadakayo ti maysa a tin-edyer ket saanto a kanayon nga isut’ kayatyo a mangngegan, ngem iti panangpabilegyo iti nasayaat a komunikasion ken ti dumakdakkel a lumabas kadagiti makalapped nga ug-ugali, ti panagimdengyo ken ti kaaddayo sadiay a maipaay iti anakyo—agpapan pay aniaman dayta—ket nakapatpateg.” Wen, ti panagmadi wenno di pannakikomunikar dakdakkel ti perdi a maaramidanna iti relasion ti maysa a naganak ken ti anakna.
Dagiti Di Maaw-awatan a Motibo
Mabalin a patienyo pay a dagiti natataengan—nangnangruna dagiti nagannak wenno mannursuro—ti istrikto unay kadakayo, nalabit nagubsangda pay. Aniat’ mabalin koma a motiboda?
Maysa a posible a rason ti nadakamat ni Kathleen McCoy bayat ti pannakisaona kadagiti nagannak: “Mabalin a makitayo ti tin-edyeryo, a naipasango iti nagadu a pagpilian ken nagadu a gundaway, a laklaksidenna, kankanselarenna wenno dina mailasin dagiti naimbag a gasatna—ket makapungtotkayo. Mabalin a nagadu dagiti impuonanyo a namnamayo, ar-arapaap ken rikrikna a panangipateg iti bagiyo met laeng iti anakyo ket makaungetkay unay no isu ket di rummuar kas ti ninamnamayo.”
Itan, iti amin a kinapudno, arig aya daytoy ti maysa a naganak a pudno a di agayat kadakayo? Panunotenyo ti maysa nga ama a ti anakna a lalaki, ti masasao a “kaing-ingasyo unay,” natawidna saan laeng a sumagmamano kadagiti naimbag a kualidad ni amana no di ket kasta met ti dadduma kadagiti pagkapuyanna ken dakes a pagannayasanna. Ti ama, no makitana iti anakna ti pakaisarmingan dagiti bukodna a kinaimperpekto, dina kayat ti adda a makitkitana. Kayatna a ti anakna ti agbalin a nasaysayaat. Isu kadi ti mapabasolyo iti panangpadpadasna a mangragpat iti daytoy, uray pay no ti panangpadpadasna ket agparang a no maminsan kasla nakurkurang pannakaawatna?
Ni Andrew saan a kasapulan a makirupir iti daytoy a kita ti ama. Kunana: “Pulos nga awan ti asinoman a bumalballaet kaniak. Kanayon nga aramidek dagiti kaykayatko.” Kaskasdi aminenna, “Saanan a makasigurado a naimbag dayta.” Iti kasumbangirna, ni Ramon, a sabali pay a tin-edyer, ti nagkuna: “Dagiti dadakkelko naistriktoda unay kaniak. Diak makarkaruar a kanayon ken maaramid ti aniaman a kaykayatko.” Daytoy aya ti namagsakit iti nakemna? Maisupadi ketdi. “No pampanunotenyo dayta,” binigbigna, “agbalinkay a nasaysayaat a tao.” Gapuna asino kadagitoy nga ub-ubbing ti agbalinto a nasaysayaat iti kamaudianan?
Awan duadua no kasano ti panangsungbat ti maysa nga ari, a nalatak unay gapu iti kinasiribna, iti daytoy a saludsod. Insuratna: “Ti kinamaag naikapet iti puso ti ubing [lalaki wenno babai]; ngem ti pagbaot ti pannursuro ikkatennanto nga iyadayo kenkuana.” (Proverbio 22:15) Gapuna agbalin a di nainsiriban ken di nainkalintegan a kanayon a matmatan ti kinaistrikto kas pammaneknek a dagiti natataengan ket kurang pannakaawatda. Uray pay no makitayo a narigat ti panangted kenkuana iti “A” a maipaay ti kinasirib, saludsodanyo ti bagiyo no isu ket di maikari iti “A” a maipaay iti panagayat.
Awan Rason a Pagladingitan
Ti rikna a dagiti tattao nga inay-ayattayo ket didatayo maaw-awatan ti mabalin a nakasaksakit, agpadpada kadagiti agtutubo ken natataengan. No isu dayta ti parikutyo, dikay maawanan namnama, ta daytat’ saan a maysa a parikut a din mabalin a marisot. Mabalin a kasapulanna laeng ti nasaysayaat a komunikasion wenno ad-adda a konsiderasion iti kinapudno nga amintayo ket bungbunga dagiti mismo a panawentayo, dagiti aglawlawtayo ken ti edukasiontayo, agraman ti pannakapadakkeltayo iti rasa, sosial, relihion, ken iti napolitikaan. Nalabit masapul a pagreggetantayo nga ad-adda a makita dagiti nasayaat a motibo nga adda iti likudan dagiti nakakatkatawa a panagregget.
Ti panangpabasol nga interamente iti kasta a kinakurang ti pannakaawat kadagiti natataengan, siempre, ket agpaay a pakaatiwantayo a mismo. Ngem dikay koma met agturong iti sabali a kinamanaglablabes ket maupaykayo, a pampanunoten a basolyo amin dayta. Dikay koma palubosan dagiti sumagmamano a negatibo a kapadasan a mangiturong kadakayo nga agkuna nga awanen ti asinoman a makaawat kadakayo. Maipasigurado koma nga adda dadduma met kadagiti natataengan a makaawat kadakayo.
Maliwliwakay koma iti ulidan ni David idi a kas maysa nga agtutubo pinatayna ni higante a Goliat. Di nagbayag kalpasan dayta, isut’ nakigayyem ken Jonathan, maysa a nataengan a laklakay iti 30 a tawen ngem isu, ti anak ni Ari Saul. Nupay awan impakita ti ari a pannakaawat ken ni David—banag a namagladingit unay ken ni David—ti anak ti ari a ni Jonathan ti addaan pannakaawat. Kinapudnona, naikuna a: “Ti kararua ni Jonathan naisinggalut iti kararua ni David, ket ni Jonathan nagayat kenkuana a kas ti kararuana met laeng.” (1 Samuel 18:1) Panunotenyo laengen ti kaadda ti kasta a mannakaawat a gayyem—ken maysa pay a nataengan!
Kangrunaan ngem amin, nakasarak ti liwliwa ni David iti kinapudno nga agpapan pay kadagiti natauan a di pagkikinnaawatan ken agpapan pay kadagiti bukodna a kinaimperpekto ken biddut, adda Daydiay kanayon a mannakaawat. “Imdengam koma dagiti saok,” impakpakaasina iti Dios babaen iti kararag. Isut’ maragsakan—kas met kadakayo—iti pannakaammo a ti Dios “ammona ti pannakasukogtayo,” wenno kas iti panangikuna dagiti moderno, ‘talaga a maaw-awatanna no ania ti mangtigtignay kadatayo.’—Salmo 5:1; 103:14.
Gapuna saan a masapul a mariknatayo a dagiti natataengan ken dagiti agtutubo ket saanda nga agkikinnaawatan iti maysa ken maysa, nga adda ti baet ti kaputotan a saanen a marangtayan. No situtulokkay a mangaramid iti pasetyo, iti kinapudnona—daytat’ sibaballigi a maaramidan.
[Ladawan iti panid 18]
Nupay dadduma kadagiti natataengan dida maaw-awatan dagiti agtutubo, addada met dadduma a mannakaawat