“Kasano a Maibturak ti Ladingitko?”

NAPASAMAK ti trahedia kada Bob ken Diane Krych 18 a tawenen a napalabas. Ti innem-tawenna nga anakda a lalaki, ni David, addaan nainkasigudan a sakit ti puso. Ibaga ni Diane ti estoria:

“Maysa a doktor ti nangbalakad kadakami a paresitami iti uneg ti makatawen wenno kalpasan ti makatawen, ket immanamongkami. Nakaak-aktibo ni David, ngangngani nakaal-alikuteg. Malagipko nga idi ket Enero 25, ket ni David ti mangrirriribuk iti kabsatna a babai, ket gulguluenna iti kuartona. Idi kinalikagumanna no mabalinna ti mapan agay-ayam iti ruar, pinalubosak.

“Di nagbayag kalpasanna nangngegko ti maysa nga ambulansia, ket kalpasanna nagtartaray ti maysa a kaarruba iti dalan, nga agpukpukkaw, ‘Diane, ni David, umayka!’ Rimmuarak, ket addan iti kubierta (hood) ti kotse a nakadungpar kenkuana. Diak makagunay. Mariknak a kaslaak paralisado. Impanawda babaen iti ambulansia. Ngem awanen ti mamaayna. Ti bassit a pusona din nagbitik ket isut’ natayen.”

Agriingkayo!: “Kasano ti panangapektar kenka daytoy a nakaro nga ipupusay?”

Diane: “Nagsagabaak iti nagduduma a panagtignay​—panagpipikel, di panamati, pannakaburibor ti nakem, ken pannakarurod iti asawak ken ti doktor iti dina pannakabigbig no kasano karikut ti adda a kasasaadna. Naladingitanak unay ken David iti dayta nga aldaw. Adda bisitak nga umay mangan ken addaanak ti sangapulo a lawas a maladaga nga aywanan. Nalabes unayen dayta. Ket kalpasanna ti sumaganad nga ammok a napasamak ket, ip-ipandan ti anakko a ni David iti ospital.

“Diak patien nga isu ti natayen. Diak awaten dagiti sasao a ‘natay’ ken ‘ipapatay.’ No siak la a maysa, isut’ napan nagbiahe. ‘Isut’ sibibiag iti pakalaglagipan ti Dios ket isut’ agsublinto,’ kinunak. Gapuna agarup pito a lawas kalpasan ti ipupusayna, rinugiakon ti nagsurat kadagiti sursurat a maipaay kenkuana. Insuratko dagitoy a sursurat bayat iti 13 a tawtawen!”

Kasano Kapaut ti Panagladingit?

Ti nakapapaut a panagladingit ni Diane paneknekanna ti kunaen ni Dr. Arthur Freese iti librona a Help for Your Grief: “Kaaduan nga eksperto mariknada a ti ipupusay iti maysa nga anak pataudenna iti permanente a panagladingit dagiti nagannak, nangnangruna ti ina.”

“Ti panagladingit agsubli bayat ti panaglabas ti tawen” kasta ti kapanunotan ti bumiberso a ni Shelley. Dagiti tinawen a pakalaglagipan iti pimmusay nga inay-ayat ti mangpabaro iti ladingit. Minilion a tattao itatta ti mangpatalged iti dayta ket iti kasta, saludsodenda, ‘Kasano a maibturak ti ladingitko?’ Ngem ti panagladingit ket pamay-an ti pananglipat, nupay no nalabit saan a pulos a maturpos. Ti nalabes a panagladingit makissayan, nupay no ti pannakarikna iti ipupusay agtalinaed.

Daytoy a kapanunotan ti pinaneknekan ni Harold ken ni Marjorie Bird iti Britania a pimmusay iti 19-años nga anakda a lalaki, ni Stephen, idi nalmes sangapulo a tawenen ti napalabas. Ti mangpakaro pay kadagiti bambanag ket, isu ti kakaisuna nga anak, ket ti bagina pulos a saanen a nasarakan. Kuna ni Harold maipapan iti panagladingit: “Maikuna a ti tiempo ep-epenna ti panagladingit, ngem kinapudnona dayta pabassitenna laeng ti pannakalagip iti inay-ayat. Ti pannakalipat iti dayta dumtengto laeng inton isut’ masabetminto manen inton panagungar.”

Maysa a sientipiko a panagadal maipapan iti ipupusay ti inay-ayat ilawlawagna ti kasasaad ti panagladingit iti sumaganad: “Ti natayan ti mabalin a nga agbaliwbaliw ti riknana a sipapartak manipud iti maysa a rikna nga agturong iti sabali, ket ti panangliklik iti pakalaglagipan iti natay ti mabalin a makisinnublat iti inggagara a pananglagip iti sumagmamano a tiempo. Kaaduanna dagiti tattao agbaliwda manipud iti kasasaad a di panamati nga agturong iti main-inot a panangawat iti kinapudno iti ipupusay.”

Ni Dr. Freese mangipaay iti lawag iti daytoy a narikut a tema. “Ti maysa ti kanayon a maaddaan iti panginanamaan​—bigbigen a ti kaaduan kadagidiay agsagaba iti panagladingit ken agsagaba gapu iti ipupusay ti inay-ayat . . . makagtengda iti ballasiw, makalipatda ken aglasatda manen iti isu met laeng a pisikal a kasasaad a kas idi nangrugi ti panagladingit.”

Kinapudnona, kadagiti kaaduan a kaso ti tao ti mabalin nabilbilegto pay. Apay a kasta? Agsipud ta ti napadasanna a panagladingit ti nangisuro iti empatia wenno panangikabil iti bagi iti lugar ti sabali​—ti nasaysayaat a pannakaawat iti ken pannakikadua kadagidiay natayan. Ket agsipud ta ti empatia makagteng iti labes pay ti pannakipagrikna, ti makaibtur iti panagladingit agbalin a maysa a gameng, maysa a manangbalakad, manangliwliwa kadagiti dadduma nga agsagsagaba iti ipupusay iti inay-ayat. Kas maysa a pangarigan, ni Bob, a natay ti anakna a ni David iti sakit ti puso, kinunana: “Nasarakanmi a ti panangtulong kadagiti dadduma a mangibaklay iti ladingitda ti nangpalaka met ti panangibturmi iti ladingitmi.”

Apay Adda Pannakaburibor ti Nakem, Panagpungtot, ken Panangpabasol?

Dagiti eksperto iti tay-ak ti panagladingit bigbigenda a ti tignay a pannakaburibor ti nakem, panagpungtot, ken panangpabasol a masansan a mainaig iti ipupusay ti inay-ayat ket gagangay iti daytoy a kasasaad. Dagiti makalasat iti daytoy padasenda ti mangsapul iti rason idinto a masansan nga awan dagiti pudno wenno nainkalintegan a rason. ‘Apay a masapul a mapasamak dayta kaniak? Ania ti naaramidak a maikariak iti dayta? No koma no . . . ’ isu dagiti dadduma kadagiti gagangay a tigtignay. Dadduma ti tumallikud iti Dios nga addaan kadagiti panunot a kas, ‘Kasano a pinalubosan ti Dios a mapasamak daytoy? Apay nga aramiden ti Dios daytoy kaniak?’

Ditoy malagiptayo ti sungbat ti Biblia, “Ti panawen ken gasat mapasamakda kadakuada amin.” Mapasamak dagiti aksidente iti sadinoman, ket awan ti pilpilien ti ipapatay. Pudno a ti Dios iti ayat dina ruroden ti siasinoman babaen ti panangalana iti anakna.​—Eclesiastes 9:11; 1 Juan 4:8.

Ni Agustín ken ni Valentina, a nadakamat iti panglukat nga artikulotayo, ti makasangit pay laeng idi sinalaysayda ti ipapatay ni Jonathan iti Agriingkayo! Mangpabpabasolda kadi iti asinoman? Simmungbat ni Valentina: “Pulos a diak immanamong iti ipapanna idiay Long Island nga aglugan iti kotse ti maysa a tao. Masapul a napudnoak. Pinabasolko ni Agustín. Itan mabigbigkon a dayta ket saan a nainkalintegan a tignay, ngem iti dayta a tiempo kankanayon a pinampanunotko, ‘No koma no saan a pinalubosan ni Papa a mapan, isut’ nabiag koma pay laeng.’ Kankanayon ti panangpabasolko kenkuana. Inyebkasko dayta agsipud ta dangrannak no im-impenek dayta.”

Ti pungtot ni Diane Krych maipapan iti nasapa nga ipapatay ni David ti nangiyebkas pay iti bagina iti panagrikriknana kadagiti an-animal. Imbagana iti Agriingkayo!: “No makakitaak iti aso wenno pusa a magmagna iti kalsada, mariknak a, ‘Dayta nga animal addaan iti nasalun-at a puso nga agbitbitik iti dayta. Apay a ti anakko di naaddaan iti nasalun-at a puso? Apay a magmagna ti maysa nga animal ket ti anakko a ni David saan?’”

Dagiti eksperto ipanamnamada kadatayo nga amin dagitoy a panagtignay, nupay no masansan a di nainkalintegan, ket gagangay. Ti panagsalsaludsod ket maysa a porma iti panangikalintegan, paset iti panangitunos iti panagrason iti pudno a napasamak. Kamaudiananna, magun-odanen ti natalged a panangmatmat, ket addanton ti pannakaawat. Kas panangikuna ni Dr. Freese: “Ti panangsubok iti nasayaat a panagladingit​—iti panangsaranget iti emosional a parparikut iti panagladingit ken panagliday, iti panangawat iti ipapatay ken ti sipupudno a panangmatmat kadagiti amin a rikrikna a maipakuyog iti dayta​—ket ti agladladingit kamaudiananna maibturannanton dagitoy a dakes a tiempo bayat ti panaglabas ti rigatna wenno ti bassit laeng, saan a nakaro, a makapaladingit a kapanunotan.”

Daytoy ti mangiturong iti saanen a panagladingit. Intuloy a kinuna ni Dr. Freese: “Ti kasayaatan isu ti pannakailiw ken ti nagsayaat a kapanunotan, ti pannakabael nga agsarita maipapan iti natay a buyogen iti kinapudno ken panangipateg, a kamaudiananna mangsukatton iti nakaro a sakit ti nakem ken ti panagladingit ken ti rigat.” Iti daytoy a punto, dagiti pakalaglagipan ti mangipaay iti panangipateg nga ad-adda ngem ti panagladingit.

Panangsaranget iti Pukaw iti Natay a Naipasngay nga Ubing

Uray pay no isut’ addaan kadagiti dadduma pay nga annak, ni Monna kasta unay ti panangpadpadaanna iti pannakaipasngay ti sumaganad nga anakna. Uray pay sakbay ti pannakaipasngayna, maysa nga “ubing ti kaay-ayamko, kasarsaritak, ken tagtagainepek.”

Ti pannakaisinggalut ti ina ken ti di pay naipasngay nga anak ket nakabilbileg. Intuloyna a kinuna: “Ni Rachel Anne ket maysa nga ubing a mangikugtar kadagiti liblibro manipud iti tianko, riingennak iti rabii. Malagipko pay laeng ti damo a babassit a kugtarna, kas kadagiti nalamuyot, naayat a panangsikona. Tunggal agkuti, napnuanak iti ayat. Am-ammok a naimbag ti anakko a babai ta ammok no isu ti marigrigatan, no isu ket agsakit.”

Intuloy ni Monna ti salaysayna: “Dinak patien ti doktor, agingga a naladawen. Imbagana a saanakon nga agdandanag. Patiek nga isut’ mariknak a natayen. Ngem kellaat a simmungbat a makapungtot. Iti sumaganad nga aldaw isut’ natayen.”

Ti kapadasan ni Monna saan a karkarna a pasamak. Sigun kadagiti autor a da Friedman ken Gradstein, iti libroda a Surviving Pregnancy Loss, agarup maysa a milion a babbai iti tinawen idiay Estados Unidos laeng ti agsagaba iti saan a naballigi a panagsikog. Masansan di mabigbig dagiti tattao a ti pannakaalis wenno ubing a natay a naipasngay ket maysa a trahedia iti babai, ket isu ti agladingit​—nalabit iti isuamin a panagbiagna. Kas pangarigan, ni Veronica, manipud iti Siudad ti Nueva York, nga adda itan iti edad a 50’s, malagipna dagiti pannakaalisna ken malagipna a nangnangruna ti ubing a natay a naipasngay a sibibiag agingga iti maika-siam a bulan ket naipasngay nga agdagsen iti 13 libra (6 kg). Isut’ inaw-awitna a natayen iti unegna iti naudi a dua a lawlawas. Kas kinunana: “Ti panangipasngay iti natayen nga anak ket nakarikrikut unay a banag para iti maysa nga ina.”

Ti panagtignay dagitoy a naupay nga inna ket saan a kanayon a maawatan, uray pay dagiti dadduma a babbai. Maysa a sikiatriko a nakapukaw iti anakna babaen iti pannakaalis ti nagsurat: “Ti nasurok iti nakaladladingit a pamay-an a ta sakbay a napasamak daytoy kaniak, pudno nga awan ti ammok maipapan iti sinagaban dagiti gagayyemko. Awan ti panangikankanok ken awan pannakaammok iti kasasaadda a kas iti marikriknak kadagiti tattao ita.”

Ti sabali pay a parikut iti agladladingit nga ina isu ti panangipagarup a mabalin a saan a marikna ti asawana ti pukaw a kas iti panagriknana. Kastoy ti panangiyebkas ti maysa nga asawa a babai iti dayta: “Naan-anay a naupayak iti asawak iti dayta a tiempo. Para kenkuana, pudno nga awan ti panagsikog. Dina mapadasan ti panagladingit a sagsagabaek. Isut’ mannakipagrikna unay no maipapan iti pagam-amkak ngem saan a makipagrikna iti panagladingitko.”

Daytoy a panagtignay nalabit ket gagangay iti maysa nga asawa a lalaki​—dina mapadasan ti isu met laeng a pisikal ken emosional a pannakaisinggalut a kas iti mapadpadasan iti masikog nga asawa. Nupay kasta, sagabaenna ti pukaw. Ket nasken a mabigbig ti asawa a lalaki ken babai nga agkaduada nga agsagaba, nupay iti nagduma a pamay-an. Masapul a pagramananda ti panagladingit. No ilinged ti asawa a lalaki dayta, ti asawana mabalin a pagarupenna nga isut’ awan ti pannakipagriknana. (Kitaenyo ti panid 12.) Gapuna iramanyo dagiti luluayo, kapanunotanyo, ken arakupyo. Ipakitayo a kasapulanyo ti tunggal maysa nga ad-adda pay ngem idi.

Ti Misterio ken Ladingit iti Ipapatay ti Ubing a Matmaturog

Minilion nga inna ti agbibiag nga addaan iti palimed, inaldaw a buteng. Kas inyebkas ti maysa nga ina: “Agkararagak iti rinabii a masarakakto ti anakko a sibibiag iti agsapa.” Ti pagbutbutnganda isu ti ipapatay ti ubing a matmaturog, wenno SIDS (Sudden Infant Death Syndrome). Kunaen ni Dr. Marie Valdes-Dapena, propesor iti pathology idiay University of Miami, Florida, nga adda manipud 6,000 agingga iti 7,000 a kaso iti SIDS iti tinawen idiay Estados Unidos laeng. Kinunana pay: “Awan duadua a daytoy ket pudpudno a parikut iti salun-at ti publiko.”

Ti ipapatay ti ubing bayat a matmaturog mapasamak iti rabii, masansan iti nagbaetan ti maikadua ken ti maikapat a bulan iti panagbiag. Ti siensia di pay nakagteng iti naballigi a panangilawlawag, ket uray pay dagiti autopsia dida makaipaay iti rason iti kellaat nga ipapatay. Dayta agtalinaed a misterio.a

Ti sumaruno iti ipapatay ti ubing a matmaturog ket masansan a ti nakaro a pannakaburibor ti nakem. Gapuna, ania ti makatulong kadagiti nagannak kadagiti kaso iti ipapatay ti ubing bayat a matmaturog? Umuna, masapul a mabigbigda a mabalin a dida maliklikan ti trahedia. Di maipadto ti SIDS ken gagangay a di maliklikan. Ngarud, awan ti rason a makarikna iti basol. Maikadua, ti panagtinnulong, panagtalek, ken pannakaawat dagiti nagannak ti makatulongto kadakuada nga agpadpada a makapagballigi iti panagladingitda. Makisaritakayo maipapan iti anakyo kadagiti dadduma. Iramanyo dagiti rikriknayo.

Dagiti Apo a Lallakay ken Babbaket Agladingitda Met

Agsagaba met dagiti apo a babbaket ken lallakay, iti naisangsangayan a pamay-an. Kas inyebkas ti maysa nga ama a natayan: “Dagitoy agladingitda saan laeng a gapu iti ipapatay iti apoda no di ket iti pay panagladingit ti anakda.”

Ngem addada pamay-an a mangpalag-an iti pukaw dagiti apo a lallakay ken babbaket. Umuna, iramanyo ida. Ti apoda ket naisinggalut met kadakuada. Ngarud dagiti apo a lallakay ken babbaket masapul a mairamanda iti panagladingit iti bukodda a pamay-an. Siempre, daytoy dina kayat a sawen nga isuda ti mangala iti rebbengen nga awan ti panangipalubos dagiti nagannak. Ngem no tarigagayanda ti mairaman, ken gagangay a mairamanda, dagitoy ti masapul a mapatgan.

Iti daytoy nga ababa a panangsaklaw iti panagladingit, pinadastayo nga inawat ti rikrikna dagiti natayan. Ngem adda pay sabali a paset nga usigen. Kasano a makatulong dagiti dadduma, nangnangruna iti panagkomentoda? Ken kasano a maiyebkas dagiti assawa a lallaki ti panagladingitda? Pangngaasiyo ta kitaenyo ti sumaganad nga artikulo.

[Dagiti Footnote]

Ti Kasasaad ti Panagliday

Daytoy dina kaipapanan a ti panagladingit addaan iti naikeddengen nga eskediol wenno programa. Dagiti panagladingit mabalin nga agrurutap ket alaenda dagiti nagduduma a kapaut iti tiempo, nga agpannuray iti indibidual.

Nasapa a tignay:

Damo a pannakakigtot; di panamati, panangilibak; napipikel a rikna; pannakaburibor ti nakem; pungtot

Nakaro a ladingit mabalin nga iramanna:

Pannakapukaw ti memoria ken di pannakaturog; nakaro a pannakabannog; dagus a panagbaliwbaliw iti rikna; di umiso a pangngeddeng ken panagpampanunot; panagsangsangit; panagbalbaliw ti ganas a mangan, nga agbanag iti panagkuttong wenno panaglukmeg; nadumaduma a sintomas iti saan a nasayaat a salun-at; kinaawan ganaygay; bassit a maaramidan iti trabaho; dagiti panagar-arapaap​—pannakarikna, pannakangngeg, pannakakita iti pimmusay

Panawen ti panagsubli ti rikna:

Ti panagliday a buyogen ti pannakailiw; nasaysayaat a pakalaglagipan iti pimmusay, a mapakuyogan pay iti panagpakatawa

(Naibatay iti Help for Your Grief, ni Dr. Arthur Freese, pinanid 23-6.)

[Kahon iti panid 9]

Dagiti Addang a Tumulong Kadakayo iti Panangparmek iti Ladingityo

Tunggal tao ti masapul nga agtrabaho a mangparmek iti ladingit iti bukodna a pamay-an. Ti nasken nga addang isu ti panangliklik iti naisentro iti bagi a panagulimek ken ti panangay-ay iti bagi. Dadduma a singasing a naibatay iti kapadasan dagiti agladladingit a tattao a pinagsaludsodan ti Agriingkayo! ket:

◼ Agtalinaed nga okupado ken itultuloy ti gagangay a tarabaho ken aramid. Dagidiay Saksi ni Jehova nangnangruna ipaganetgetda ti kinapateg iti panagatender kadagiti Nakristianuan a gimgimong ken ti pannakiraman iti ministerio. Adu ti nangiyebkas iti dakkel a tulong nga inawatda manipud iti panagkararag.

◼ Ipabigbigyo ti panagladingityo; dikay medmedan dayta. No agladingitkayo ken agsangitkayo, mabibiit met a mapalabasyo ti panawen ti nakaro a panagladingityo.

◼ Dikay isinsina ti bagiyo; makilangenkayo kadagiti tattao ket palubosanyo ida a makilangen kadakayo. No matulongannakayo, siwayawaya nga agsaritakayo maipapan iti inay-ayatyo.

◼ Iti kabiitan a tiempo a mabalin, maaddaankayo iti interes kadagiti dadduma ken kadagiti parparikutda. Padasenyo ti tumulong kadagiti dadduma, ket tulonganyo ti bagiyo met laeng.

[Kahon iti panid 10]

Aniat’ Maaramidan dagiti Dadduma Tapno Makatulong?

Dagiti koresponsal ti Agriingkayo! nagsaludsodda kadagiti adu a natayan a nagannak kadagiti nadumaduma a pagpagilian. Ti sumaganad isu dagiti singasing a naaramid tapno matulongan dagiti agladladingit a pampamilia. Nalawag, adda ti panagbalbaliw iti pannakaiyaplikarda, agpannuray iti rikrikna dagiti natayan.

1. Sarungkaranyo ti pamilia manipud iti umuna nga aldaw, ken kasta met awisenyo ida iti lugaryo. Mangisagana iti pannangan a maipaay kadakuada. Taginayonenyo daytoy agingga a kasapulan, saan laeng nga iti sumagmamano a lawlawas.

2. Bay-anyo nga ikeddeng dagiti nagannak no tarigagayanda a dagiti kawes ken dadduma pay a pakalaglagipan iti natay nga ubing ti maidulin iti sabali a lugar.

3. Pagsaritaanyo ti natay nga ubing babaen ti pananginaganyo no ti natayan ipamatmatna ti kasta a tarigagay. Lagipenyo dagiti naragsak ken makapakatawa a paspaset iti personalidad ti ubing ken ti panagbiagna. Dikay agulimek. Dagiti nagannak mabalin a tarigagayanda ti makisarita maipapan iti inay-ayatda.

4. No adayukayo a mangipaay iti personal a tulong, agsuratkayo ti mangparegta ken mangliwliwa kenkuana. Dikay liklikan ti tema maipapan iti natay a tao.

5. No mainugot, paregtaenyo dagiti nagannak nga agtalinaed nga aktibo ken taginayonenda ti sigud a pamay-an ti panagbiagda. Iruaryo ida iti balay a mangaramid kadagiti bambanag a maipaay kadagiti dadduma.

[Kahon iti panid 10]

Agsurat ti Maysa a Lola:

“Gapu ta napukawko iti ipapatay dagiti ingungotek a nagannak, kabsat a lalaki, kabsat a babai, ti napasnek a nabayagen a kadkaduak, a gayyemko-ingungotek-asawak, ni Jim, a nasabetko ken inayatko idi 13 a tawenna pay laeng, ken ti dungdungoek a bassit nga apok a lalaki a ni Stuart Jamie​—makunak nga awan ti panagliday, rigrigat, awan ti makatuok a panagladingit, isu a manglapunos pay kaniak bayat ti panagsuratko, a mapadis ti ipapatay ti maysa nga anak.”​—Edna Green, England, maipapan iti ipapatay ti apona a lalaki, nga agtawen iti dua ket siam a bulan.

[Ladawan iti panid 8]

Babaen iti sipapanayag a panangiramanyo iti panagladingityo, matulonganyo ti maysa ken maysa a makapagballigi