Normal Kadi ti Kastoy a Rikna?

INSURAT ti malmaldaang a lalaki: “Kas nagubing idiay Inglaterra, naisuroak a saan a mangipanayag iti rikriknak. Malagipko ni tatangko, a dati a militar, a nagngariet a nangibaga kaniak, ‘Dika agsangit!’ idi adda nangdunor kaniak. Diak malagipen no inagkan wenno inarakup man laeng ni nanangko ti asinoman kadakami nga ubbing (adda uppatkami). Agtawenakon iti 56 idi natay ni tatangko. Nariknak ti nakaro a pukaw. Ngem, idi damo, saanak a nakasangit.”

Kadagiti dadduma a kultura, napanayag nga ipeksa dagiti tattao ti riknada. Naragsak man wenno nalidayda, ammo ti sabsabali no kasanot’ riknada. Iti sabali a bangir, kadagiti dadduma a paset ti lubong, nangruna iti umamianan nga Europa ken Britania, dagiti tattao, nangruna dagiti lallaki, nairuamda a mangilimed iti riknada, a mangep-ep iti emosionda, a dida maluyaan ken dida ipadlawa maladingitanda. Ngem no napadasanyon ti adda pimmusay nga ingungotenna, dakes kadi nga ipeksa ti panagleddaangyo? Aniat’ kuna ti Biblia?

Dagidiay Nagsangit iti Biblia

Ti Biblia ket insurat dagiti Hebreo iti dumaya a rehion ti Mediteraneo, tattao a nalaka a madlaw ti ladingitda. Linaonna ti adu a pagarigan ti tattao a sipapanayag a nagladingit. Nagleddaangan ni Ari David ti pannakapapatay ti anakna a ni Amnon. Kinapudnona, ‘nagsangit a sililiday unay.’ (2 Samuel 13:28-39) Nagladingitanna pay ti ipupusay ti nagulib nga anakna a ni Absalom, a nangpadas a mangagaw iti kinaarina. Ibaga kadatayo ti salaysay ti Biblia: “Ket ti Ari [a ni David] nagpulkok, ket immuli iti siled iti rabaw ti ruangan, ket nagsangit; ket idi nga umul-uli, kastoy ti kinunana, ‘O anakko, nga Absalom, anakko, anakko nga Absalom! Natayak laengen koma a gapu kenka, O Absalom nga anakko, anakko!’” (2 Samuel 18:33) Nagladingit ni David a kas iti asinoman a normal nga ama. Ket namin-ano nga indawat dagiti nagannak nga isuda la koman ti natay imbes a dagiti annakda! Kasla saan ngamin a nainkasigudan a matay ti ubing nga umun-una ngem ti naganak.

Kasano a nagtignay ni Jesus iti ipapatay ti gayyemna a ni Lazaro? Nagsangit idi maasitganna ti tanemna. (Juan 11:30-38) Idi agangay, nagsangit ni Maria Magdalena idi maasitganna ti tanem ni Jesus. (Juan 20:11-16) Pudno, ti Kristiano a makaawat iti namnama ti panagungar [a linaon] ti Biblia saan nga agladingit a din maliwliwa, a kas kadagiti dadduma nga awan nalawag a pakaibatayan iti Biblia dagiti patpatienda maipapan iti kasasaad dagiti natay. Ngem kas maysa a tao nga addaan iti normal a rikrikna, ti pudno a Kristiano, uray no adda namnamana iti panagungar, agladingit ken agleddaang gapu iti ipupusay ti maysa nga inay-ayat.​—1 Tesalonica 4:13, 14.

No Agsangit Wenno Saan

Ania itatta dagiti reaksiontayo? Marigatan wenno mabainkay kadi a mangipalgak iti rikriknayo? Aniat’ irekomenda dagiti mamalbalakad? Ti moderno a panangmatmatda masansan a yallungoganna laeng ti kadaanan a naipaltiing a sirib iti Biblia. Kunaenda a rumbeng a yebkastayo ti ladingittayo, saan a medmedan. Daytoy ipalagipna kadatayo dagiti matalek a lallaki idi ugma, kas kada Job, David, ken Jeremias, a dagiti salaysay ti panagladingitda ti masarakan idiay Biblia. Talaga a dida inep-ep ti rikriknada. Ngarud, saan a nainsiriban a yadayom ti bagim kadagiti tattao. (Proverbio 18:1) Siempre, nadumaduma ti wagas ti panagladingit iti nadumaduma a kultura, kasta met a sigun iti agdama a narelihiusuan a pammati.a

Ania ngay no kayatmo ti agsangit? Nainkasigudan nga agsangit ti tao. Lagipenyo manen daydi ipapatay ni Lazaro, idi a ni Jesus “nagsennaay iti espiritu ken . . . nagarubos dagiti luana.” (Juan 11:33, 35) No kasta, impakitana a ti panagsangit ket normal a rikna no pumusay ti maysa nga inay-ayat.

Suportaran daytoy ti kasasaad ti maysa nga ina, ni Anne, a gapu iti SIDS (Sudden Infant Death Syndrome), pimmusay ti maladagana a ni Rachel. Kinuna ni lakayna: “Ti banag a nakaskasdaaw ket awan nagsangit kadakami ken ni Anne idi pumpon. Tunggal maysa nagsangit.” Simmungbat iti daytoy ni Anne: “Wen, ngem adut’ naisangitko para kadakam a dua. Ti kunak talaga a pinadsonak ti nakaro a liday sumagmamano a lawas kalpasan ti trahedia, idi kamaudiananna agmaymaysaakon idiay balaymi. Nagmalmalem a nagsangsangitak. Ngem patiek a natulongannak dayta. Simmayaat ti riknak iti dayta. Pagladingitak ti ipupusay ti anakko. Talaga a patiek a masapul a baybay-an nga agsangit dagiti tattao nga agladladingit. Nupay nainkasigudan a rikna nga ikuna ti sabsabali, ‘Dika agsangit,’ talaga nga awan maitulongna dayta.”

No Kasano nga Agtignay Dagiti Dadduma

Kasano a nagtignay dagiti dadduma idi agmaymaysadan gapu iti ipupusay ti inay-ayatda? Kas pagarigan, usigentay ni Juanita. Ammona no kasanot’ rikna ti mapukawan ti anak. Naminlima a naalísanen. Ita agdadagsen manen. Isu nga idi pilit a nayospital gapu iti maysa nga aksidente ti lugan, kaawatan a madanagan. Dua a lawas kalpasanna nagpasikalen​—a dina pay rebbeng. Di nagbayag naipasngay ni Vanessa​—a 0.9 a kilo laeng ti dagsenna. “Kasta unay ti gagarko,” malagip ni Juanita. “Maysaak met laengen nga ina!”

Ngem saan a nagpaut ti ragsakna. Uppat nga aldaw kalpasanna natay ni Vanessa. Malagip ni Juanita: “Awan mariknakon. Naipaidam ti kinainak. Mariknak nga adda kurang kaniak. Mariknak ti saem no mapanak iti siled nga insaganami para ken ni Vanessa ken makitak dagiti babassit a kamiseta a ginatangko para kenkuana. Iti sumaruno a dua a bulan, linaglagipko daydi aldaw ti pannakayanakna. Diak kinayat ti adda kaduana.”

Nakaro kadi a reaksion? Mabalin a narigat a tarusan dagiti dadduma, ngem kadagidiay kas ken Juanita, a nakapadas iti dayta, ilawlawagda a nagladingitda para iti anakda a kas ti panagladingitda para iti asinoman a nagbiagen iti sumagmamano a panawen. Kunaenda a mabayag pay sakbay a mayanak ti ubing, inay-ayaten dagiti nagannakna. Adda ti naisangsangayan a pannakaisinggalutna iti ina. No matay dayta nga ubing, marikna ti ina nga agpaypayso a tao ti napukaw. Ket dayta ti masapul a matarusan ti sabsabali.

No Kasano a Maapektarannakayo ti Pungtot ken Basol

Inyebkas ti sabali pay nga ina ti rikriknana idi naipadamag kenkuana ti kellaat nga ipapatay ti innem-tawenna a barona gapu iti sigud a sakit ti pusona. “Napadasak dagiti agsasaruno a reaksion​—panagpipikel, di panamati, panangpabasol iti bagi, ken pungtot ken ni lakayko ken iti doktor gapu ta dida man la nabigbig no kasanot’ kinainget ti kasasaadna.”

Ti pungtot ket mabalin a sabali pay a pakailasinan ti ladingit. Mabalin a pungtot kadagiti doktor ken kadagiti nars, a mariknayo a rebbeng nga ad-adu koma ti panangtaripatoda idi iti natay. Wenno mabalin a pungtot kadagiti gagayyem ken kakabagian a kas kettay biddut ti banag nga aramiden ken isaoda. Mabalin a kapungtot ti dadduma ti pimmusay gapu ta binaybay-anna ti salun-atna. Malagip ni Stella: “Malagipko a nakapungtotak ken ni lakayko gapu ta ammok a di koma napasamak dayta. Nakaro idin ti sakitna, ngem dina inkankano dagiti pakdaar ti doktor.” Ken no maminsan kapungtottay ti pimmusay gapu kadagiti responsabilidad nga inyeg ti ipapatayna kadagiti pinanawanna.

Dadduma makariknada iti basol gapu iti pungtot​—daydiay man, mabalin a pabasolenda ti bagida gapu ta makapungtotda. Pabasolen dagiti dadduma ti bagida iti pannakatay ti inay-ayatda. “Saan koma a natay,” allukoyenda dagiti bagida, “no koma nasapsapa nga imbaonko iti doktor” wenno “impanko iti sabali a doktor” wenno “impalagipko a nasaysayaat koma ti panangaywanna iti salun-atna.”

Para kadagiti dadduma ti basol ket saan laeng a dayta, nangruna no kellaat ti pannakatay ti inay-ayatda, di ninamnama. Rugianda a lagipen dagidi tiempo a kinaungetda ti pimmusay wenno daydi panagsubangda. Wenno mariknada a saan met a talaga a kasta ti riknada iti pimmusay.

Paneknekan ti napaut a panagladingit dagiti adu nga inna ti kuna dagiti adu nga eksperto, a ti pannakapukaw ti ubing [ken patay] mangibati iti agnanayon a pukaw kadagiti nagannak, nangruna ti ina.

No Pumusay ti Asawayo

Ti ipupusay ti asawa ket sabali pay a kita ti dakes a kapadasan, nangruna no nagbiagda a naragsak unay. Mabalin a kaipapananna ti pagnguduan ti intero nga estilo ti panagbiag a nagbuliganda, ti panagdaliasat, trabaho, panaglinglingay, ken panagpannuray iti maysa ken maysa.

Ilawlawag ni Eunice ti napasamak idi kellaat a natay ni lakayna gapu iti atake ti puso. “Iti umuna a lawas, diak makarikna, a kas kettay nagsardengakon nga agtignay. Diak payen makaraman wenno makaangot. Kaskasdi, a nupay ammok ti aramidek diak makapagtignay. Gapu ta addaak iti sibay ni lakayko bayat a padpadasenda a biagen babaen iti CPR ken agas, saanko a napadasan ti kadawyan a di panamati. Nupay kasta, adda nakaro a rikna ti pannakapaay, a kasla buybuyaek ti kotse a matmatnag iti derraas ket awan pulos ti maaramidko.”

Nagsangit kadi? “Wen a, nangruna idi basaek dagiti ginasut a sympathy card a naawatko. Sinangitak ti kada maysa. Natulongannak a nangpalabas iti agmalmalem. Ngem awan maitulong ti maulit-ulit a panangdamagda no aniat’ riknak. Nalawag, nakaay-ay-ayak.”

Aniat’ timmulong ken Eunice a mangibtur iti ladingitna? “Diak napupuotan, diak inranta nga inkeddeng a masapul nga agbiagak,” kinunana. “Nupay kasta, ti mangsair pay la kaniak isut’ pannakalagipko a ni lakayko, a kasta unay ti panangayatna iti biag, ket awanen a mangtagiragsak iti dayta.”

“Dikay Padiktaran iti Sabsabali . . . ”

Mamalakad dagiti autor ti Leavetaking—When and How to Say Goodbye: “Dikay padiktaran iti sabsabali no kasanot’ rebbeng a panagtignay wenno panagriknayo. Nagduduma ti epekto ti proseso ti panagladingit iti tunggal maysa. Mabalin nga agpanunot ti dadduma​—ket ipakaammoda kadakayo a pampanunotenda​—a nalabes wenno di umdas ti panagladingityo. Pakawanenyo ida ken lipatenyo dayta. No padpadasenyo a piliten ti bagiyo a pasukog kadagiti sabsabali wenno iti kagimongan, laplapdanyo ti panagsubli ti emosional a salun-atyo.”

Siempre, nagduduma ti wagas a panangsango ti nagduduma a tattao iti panagladingitda. Saanmi a padpadasen nga isingasing a nasaysayaat ti maysa a pamay-an ngem iti sabali iti kada tao. Nupay kasta, tumanor ti peggad no awan panagbalbaliw ti kasasaad, no ti tao nga agladladingit ket dina maitunos ti bagina iti pudno a kasasaad. No kasta nalabit kasapulan ti tulong dagiti naayat a gagayyem. Kuna ti Biblia: “Ti pudno a gayyem agayat iti amin a tiempo ken maysa a kabsat a naiyanak a maipaay no adda rigat.” Gapuna a dikay bumdeng a dumawat iti tulong, agsao, ken agsangit.​—Proverbio 17:17.

Ti panagladingit ket normal a reaksion no adda pumusay, ket saan a pakapilawan a maipanayag ti panagladingityo. Ngem adda pay salsaludsod a masapul a masungbatan: ‘Kasano a maibturak ti ladingitko? Gagangay kadi ti pannakarikna iti basol ken pungtot? Kasanok a tamingen dagitoy a rikna? Aniat’ makatulong kaniak a mangandur iti pukaw ken iti ladingitko?’ Ti sumaganad a benneg sungbatanna dagidiay ken dadduma pay a salsaludsod.