Ti Utek—“Nalalaing Pay Ngem Kompiuter”
TI SABALI pay a nakasaysayaat nga organo isu ti utek. Dayta, agraman dagiti dadduma iti sistema nerbio, ket masansan a maipadis kadagiti inaramid-tao a kompiuter. Siempre, dagiti kompiuter ket inaramid dagiti tattao ket agandarda sigun iti tukad-por-tukad nga instruksion nga inkeddengen dagiti tattao a nangiprograma. Kaskasdi, adu a tattao ti mamati nga awan ti laing a makimbiang iti “panagkokonekta” ken “pannakaiprograma” ti utek ti tao.
Nupay no kasta unay ti kinapartakda, dagiti kompiuter tamingenda laeng ti maymaysa nga impormasion iti maminsan, ngem ti sistema nerbio ti tao ti mangisagana kadagiti minilmilion nga impormasion nga aggigiddan. Kas pangarigan, bayat ti panagpasiaryo iti panawen ti primavera mabalinyo a tagiragsaken ti napintas a mabuya, dumngeg iti kanta dagiti tumatayab, ken say-open dagiti sabsabong. Amin dagitoy a makaay-ayo a rikrikna ti maiyallatiw nga aggigiddan iti utekyo. Maigiddato iti dayta, adu nga impormasion ti agayus manipud kadagiti umawat iti panagrikna kadagiti im-ima ken saksakayo, isu a mangipakaammo iti utekyo iti posision ti tunggal sakayo iti tunggal kanito ken ti kasasaad ti tunggal piskel. Dagiti lapped iti dalan iti sanguananyo ket madlaw ti matayo. Maibatay kadagitoy amin nga impormasion, ti utekyo ipasiguradona a tunggal addang ket nasayaat ti pannakaibaddekna.
Kabayatanna, ti makimbaba a paset ti utekyo ti mangtengngel iti panagpitik ti pusoyo, ti panagangesyo, ken dadduma pay a nasken a panagtignay. Ngem ti utekyo ti mangtaming iti ad-adu pay. Bayat ti pannagnayo, mabalinyo ti agkanta, agsao, mangipadis kadagiti agdama a buya iti napalabas a buya, wenno mangaramid kadagiti plano a maipaay iti masanguanan.
“Ti utek,” kuna ti The Body Book, “nalalaing pay ngem maysa a kompiuter. Awan ti kompiuter a makaikeddeng nga isut’ nauman wenno masaysayang ti laingna ket masapul ti panangalana iti baro a wagas iti panagbiag. Ti kompiuter saanna a bigla a mabalbaliwan ti programana a mismo; sakbay ti panagturongna iti baro a direksion, maysa a tao nga addaan utek ti mangbaliw iti programa dayta. . . . Ti kompiuter dina mabalin ti aginana, wenno agarapaap, wenno agkatawa. Dayta di mabalin a mapaltiingan wenno makapataud. Dayta di makapanunot wenno makaibuksil. Dayta dina mabalin ti agayat.”
Ti Nakaskasdaaw Unay nga Utek kadagiti Amin
Dagiti an-animal a kas ti elepante ken dagiti dadduma a dadakkel a parparsua iti baybay addaanda ti utek a dakdakkel ngem ti utek ti tao, ngem no maipadpad iti kadakkel ti bagina, ti utek ti tao isu ti kadadakkelan kadagiti amin. “Ti gorilla,” inlawlawag ni Richard Thompson iti librona a The Brain, “ket pisikal a dakdakkel ngem ti tao ngem addaan iti utek a maysa a kakapat laeng ngem ti kadakkel ti utek ti tao.”
Ti bilang dagiti nadumaduma a daldalan iti nagbabaetan dagiti neurons (selula ti nerbio) iti utek ti tao ket nakadakdakkel. Ti makagapu ket dagiti neurons addaanda kadagiti adu a panagkokonekta; ti maysa a neuron ket mabalin a maikonekta iti nasurok a sangagasut a ribo a dadduma pay. “Ti bilang dagiti posible a panagkokonekta iti moderno nga utektayo ket kas iti kinaagnanayon,” kuna ni Anthony Smith iti librona a The Mind. Dayta ti dakdakkel pay “ngem ti nakagupgopan a bilang dagiti atomiko a partikulo a mangbukel iti naammuanen nga uniberso,” kuna ti neuroscientist a ni Thompson.
Ngem adda maysa a banag nga ad-adda pay a nakaskasdaaw. Dayta ti pamay-an ti pannakaikonekta daytoy a nakaad-adu a sangal dagiti neurons isu a mamagbalin iti tao nga agpanunot, agsao, dumngeg, agbasa, ken agsurat. Ket dagitoy a bambanag mabalin a maaramid iti dua wenno ad-adu pay a pagsasao. “Ti pagsasao isu ti dakkel a nakaidumaan ti tao iti an-animal,” kuna ni Karl Sabbagh iti librona a The Living Body. Ti komunikasion kadagiti animal ket basta babaen iti panangipadis. Ti nakaidumaanna, inamin ti ebolusionista a ni Sabbagh, “ket saan laeng a ti bassit a rinang-ayan iti paglaingan dagiti dadduma nga an-animal a mangpataud iti ungor—dayta isu ti kangrunaan nga ikutan ti tao a mamagbalin kenkuana a tao, ket dayta ti naiparangarang kadagiti kangrunaan a nagdudumaan iti pannakabukel ti utek.”
Ti nakaskasdaaw a pannakabukel ti utek ti tao ti nangtignay kadagiti adu a mangusar a nasaysayaat iti potensialna babaen iti panagbalin a nalaing iti trabaho, iti panagadal nga agtokar iti instrumento iti musika, iti panagsao iti sabali a pagsasao, wenno panangpatanor iti aniaman a paglaingan a mangnayon iti rag-o iti panagbiag. “No makasursurokayo iti baro a paglaingan,” insurat da Drs. R. ken B. Bruun iti libroda a The Human Body, “sansanayenyo dagiti neuronsyo nga agkokonekta iti kabbaro a pamay-an. . . . No ad-adda nga usarenyo ti utekyo, ad-adda met nga agbalin a nalaing.”
Inaramid ti Siasino?
Mabalin kadi a ti maysa a banag a kasta unay ti kinaorganisadona ken kinaurnosna kas iti ima, ti mata, ti utek tumaud laeng a naiparparna? No ti tao mapadayawan babaen iti panangimbentona kadagiti alikamen, kompiuter, ken dagiti film a pagretrato, sigurado nga adda maysa a masapul a mapadayawan iti panangaramid iti nakaad-adu ti pakausaranna nga ima, mata, ken utek. “O Jehova,” kuna ti salmista ti Biblia, “idaydayawkanto ta nakaam-amak ken nakaskasdaaw ti pannakaaramidko. Nakaskasdaaw dagiti ar-aramidmo, ket daydayta ammuen unay toy kararuak.”—Salmo 139:1, 14.
Adu a nakaskasdaaw nga aramid ti natauan a bagi ti maaramid nga awan ti panagpampanunottayo. Dagiti masanguanan a bilang daytoy a magasin ti mangisalaysay kadagiti nakaskasdaaw a mekanismo, ken kasta met no ti panaglakay, panagsakit, ken ti ipapatay mabalin a maparmek, tapno mabalintayo a tagiragsaken ti biag iti agnanayon!
[Kahon iti panid 10]
Dagiti Nakaskasdaaw a Neuronsyo
TI MAYSA a nerbio nga addaan kadagiti amin a panagtignay. Ti sistema nerbioyo naglaon kadagiti nagadu a kita dagiti neurons, nga agdagup iti agarup 500 a bilion. Dadduma isu dagiti umawat iti panagrikna a mangipatulod iti impormasion manipud kadagiti nagduduma a paspaset iti bagi nga agturong iti utekyo. Dagiti neurons iti makingngato a paset iti utekyo ti agtignay a kas maysa a video recorder. Dagitoy mabalin a makaidulinda nga agnanayon iti impormasion nga agtaud iti mata ken lapayagyo. Adu a tawtawen kalpasanna mabalinyo a “lagipen” dagitoy a buya ken timtimek, a mapakuyogan kadagiti panagpampanunot ken dadduma pay a panagrikrikna a saan a mabalin nga irekord ti inaramid-tao a makina.
Ti memoria ti tao ket maysa pay laeng a misterio. Dayta adda pakainaiganna iti pamay-an ti panagkokonekta dagiti neurons. “Ti gagangay a selula ti utek,” ilawlawag ni Karl Sabbagh iti librona a The Living Body, “maisilpoda iti agarup 60,000 a sabsabali pay; kinapudnona dadduma a selula ti naisilpo agingga iti kakapat iti maysa a milion a dadduma pay. . . . Ti utek ti tao mabalin a tenglenna ti agarup 1000 a daras a kaadu ti impormasion iti dalanna a maikonekta iti selula ti nerbio kas ti linaon iti dakkel nga encyclopedia—ipapantayon 20 wenno 30 a dadakkel a tomo.”
Ngem kasano ti panangiyallatiw ti maysa a neuron iti impormasion iti sabali? Dagiti parparsua nga addaan iti simple a sistema nerbio addaanda kadagiti adu a selula ti nerbio a mapagsisilpo. Kadagita a kaso, ti maysa nga elektrikal a rikna ti bumallasiw iti rangtay manipud iti maysa a neuron nga agturong iti sumaganad. Ti panagballasiw ket maawagan elektrikal a synapse. Daytat’ napartak ken simple.
Nupay kasla nakaskasdaaw, kaaduan a neurons iti bagi ti tao ti mangiyallatiw iti mensahe babaen iti kemikal a synapse. Daytoy a nabambannayat, narikrikut a pamayan mabalin a maiyilustrar babaen iti maysa a tren a makagteng iti karayan nga awanan iti rangtay ket masapul a maibalsa a bumallasiw. No ti maysa nga elektrikal a rikna makagteng iti maysa a kemikal a synapse dayta ket agsardeng gapu ta ti maysa a giwang ti namagsina kadagiti dua a neuron. Ditoy ti signal ti masapul a “maibalsa” a bumallasiw babaen iti pannakaiyakar dagiti kemikal. Apay adda daytoy narikut nga elektro-kemikal a pamay-an iti panangiyallatiw kadagiti rikrikna ti nerbio?
Makita dagiti sientista dagiti adu a pagimbagan iti kemikal a synapse. Dayta ipasiguradona a dagiti mensahe ti maiyallatiw iti maymaysa a dalan. Kasta met, dayta ti madeskribir a kas plastik gapu ta ti panagtignayna wenno pannakabukelna ket nalaka laeng nga agbaliw. Ditoy dagiti signal ti mabalin a baliwan. Babaen iti panangusar, dadduma a kemikal a synapse, ti bumileg bayat a dagiti dadduma ti agpukaw gapu iti di pannakausar. “Ti panagsursuro ken ti panagimemoria mabalin a saan a tumaud iti sistema nerbio nga addaan laeng kadagiti elektrikal a synapse,” kuna ni Richard Thompson iti librona a The Brain.
Inlawlawag ti mannurat iti siensia a ni Smith iti librona a The Mind: “Dagiti neurons saanda laeng a rumsik ken maiddep . . . dagitoy masapul a kabaelanda ti mangiyallatiw kadagiti narikrikut pay nga impormasion ngem ti wen wenno saan. Dagitoy saanda laeng a martilio a mangtiro iti sumaganad a lansa, a masansan wenno mammano. Dagitoy, tapno makompleto ti panangidilig, ti lakasa ti karpentero, nga addaan kadagiti turniliador, plais, sipit, maso,—ken dagiti martilio. . . . Tunggal rikrikna iti neuron ti mabalbaliwan iti dalanna, ket awanen ti sabali a pakabaliwanna no di kadagiti synapses.”
Ti kemikal a synapse adda pay sabali a pagimbaganna. Kasapulanna ti basbassit nga espasio ngem ti elektrikal a synapse, isu a mangilawlawag no apay a ti utek ti tao addaan iti nakaad-adu a synapses. Ti pagiwarnak a Science mangipaay iti bilang a 100,000,000,000,000—katupag iti bilang dagiti bitbituen iti ginasgasut a galaksi iti Milky Way. “Kastoy ti kasasaadtayo,” kuna pay ti neuroscientist a ni Thompson, “gapu ta ti utektayo ket kangrunaanna kemikal a makmakina imbes nga elektrikal a makmakina.“
[Kahon iti panid 12]
Apay a Kasapulan ti Utektayo ti Adu Unay a Dara
SAKBAY ti ibabatokyo iti swimming pool, nalabit itapugyo ti ramramay ti sakayo iti danum. No nalamiis ti danum, dagiti babassit a mangrikna iti lamiis iti kudilyo ti dagus nga agtignay. Iti nakurkurang ngem maysa a segundo, ti utekyo ti mangibaga iti temperatura. Dagiti mangrikna iti ut-ot naparpartak pay ti panangiyallatiwda iti impormasion. Dadduma a nerbio iti panagrikna madanonda ti kapartak a 225 milias iti maysa nga oras—maipadis iti panangtaray iti kaatiddog ti maysa a tay-ak iti football iti maysa a segundo.
Kasano, ngarud, ti panangtaming ti utek iti kapigsa ti panagrikna? Maysa a pamay-an ket babaen iti kasansan ti panagrissik ti maysa a neuron; dadduma ti agtignay iti sangaribo wenno ad-adu pay a daras iti maysa a segundo. Ti nakaro a panagtignay a mapasamak kadagiti neuron iti utek mabalin nga imposible no saan a gapu iti trabaho dagiti bomba ken dagiti pagtataudan ti bileg.
Tunggal rumsik ti maysa a neuron, dagiti atomo nga addaan iti koriente agayusda a mapan iti selula. No dagitoy a sodium ions, kas ti pangawag kadakuada, ket mapalubosan a maurnong, ti neuron main-inotto a mapukawna ti abilidadna a rumsik. Kasano a marisot ti parikut? “Tunggal neuron,” ilawlawag ti mannurat iti siensia a ni Anthony Smith iti librona a The Mind, “naglaon iti agarup maysa a milion a bomba—a tunggal maysa ti maidungpar iti apagbassit laeng iti selula ti kulanit—ket tunggal bomba mabalinna a sukatan ti agarup 200 a sodium ions iti 130 a potassium ions iti tunggal segundo.” Uray pay no aginana dagiti neurons, agtartrabaho dagiti bomba. Apay? Tapno lapdanda ti epekto dagiti sodium ions a sumrek iti selula ken ti potassium ions a rummuar.
Ti panagtignay dagiti bomba kasapulanna ti kanayon a suplay iti bileg. Ti bileg agtaud kadagiti babassit a mitochondria, wenno “pagtaudan iti bileg,” a naiwaraswaras iti uneg ti tunggal selula. Tapno makapataud iti bileg, tunggal pagtaudan iti bileg kasapulanna ti oksihena ken glucose nga ipaay ti dara. Awan duadua a ti utekyo kasapulanna ti adu unay a dara. “Nupay dayta buklenna laeng ti agarup 2 porsiento iti nakagupgopan iti dagsen ti bagi,“ inlawlawag ni Richard Thompson iti librona a The Brain, daytat’ “makaawat iti 16 porsiento iti suplay iti dara . . . Ti tisyu ti utek umawat iti 10 a daras nga ad-adu a dara ngem ti tisyu ti piskel.“
Iti sumaganad a mariknayo ti temperatura ti danum, agyamankayo kadagiti trilion a bomba ken pagtaudan ti bileg iti utekyo. Ket laglagipenyo met nga amin daytoy a panagtignay ket posible gapu iti oksihena ken ti glucose a maipan iti darayo.
[Ladawan iti panid 9]
Ti utek ti tao tamingenna dagiti minilmilion nga impormasion nga aggigiddan. Bayat ti panaggarawyo, dagiti umawat ti panagrikna kadagiti im-ima ken saksakayo ti mangipakaammo iti utekyo iti posision ti tunggal ima iti tunggal kanito ken ti kasasaad ti tunggal piskel
[Ladawan iti panid 11]
Ti utek narikrikut pay ken ad-adu ti pakausaranna ngem ti maysa a kompiuter