Ti Utekmo—Nakaskasdaaw ti Kinarikutna
“Mangipaay ti utek ti tao iti kangrunaan a burburtia: kasano a ti sangatipkel a tisyu a kas iti kapalet ti di naluto nga itlog ti pakaigapuan ti ‘isip[mo],’ pampanunotmo, personalidadmo, memoriam ken rikriknam, ken uray ti puotmo a mismo?”—Propesor Susan A. Greenfield, The Human Mind Explained.
IKEDDENG ti utekmo no kasano nga agtignay ti bagim. Daytat’ tumulong kenka a makasursuro kadagiti baro a kapanunotan, dagiti pay baro a lenguahe, sana ipempen ken lagipen dagiti natandaanam iti panagbiagmo. Kaskasdi nga admitiren ni neurobiologist James Bower: “Talaga a saanmi nga ammo no ania a kita a makina ti utek.” Umanamong met ni neuroscientist Richard F. Thompson: “Ad-adu pay ti masapul nga adalenmi ngem ti agdama nga ammomi.” Nagdakkel ti panaginteres a mangtakuat kadagiti misterio ti utek ta uray la indeklara ti Kongreso ti E.U. a Dekada ti Utek ti dekada 1990.
Panangsirpat iti Uneg ti Ulom
Nakaskasdaaw unay ti buya dagiti nakupinkupin a natimbukel a paset ti cerebral cortex, wenno ti makinruar a katuon ti utek. (Kitaem ti diagrama iti panid 4 ken ti kahon iti panid 8.) Daytoy nakupinkupin a domerosas-dapuen a banag a sumagmamano a milimetro ti kapuskolna a katuon isut’ yan ti 75 a porsiento ti 10 a bilion agingga iti 100 a bilion a neuron (selula ti nerbio). Ngem kuna ti dadduma a sientipiko nga uray daytoy nakaad-adu a bilang dina mailawlawag ti kinarikut ti utek.
Adu a neuron ti addaan iti atiddog, kasla ipus nga estruktura a maawagan axon. Dagiti dadduma a linabag a sumina iti neuron isu ti babassit a dendrite, a kasda man la sangsanga ken sagibsib ti agsarsaringit a kayo. Dagitoy a dendrite ipaayanda ti gagangay a neuron kadagiti rinibu a koneksion a mapan iti dadduma a neuron. Kinapudnona, pulos a di agsisinnagid dagiti neuron. Kadagiti nagbabaetanda, a maawagan synapse, agayus ti saggabassit a kemikal, a mangnayon iti ad-adda pay a kinarikut ti utek.
Pattapattaen ti maysa nga eksperto a “mabalin nga ad-adu pay ti bilang dagiti posible nga agsasabali a kombinasion dagiti koneksion ti synapse” iti utekmo “ngem ti intero a bilang dagiti partikulo nga atomo a mangbukel iti naammuanen nga uniberso.”
Nupay nalabit ti napnuan neuron a cortex ti kasayaatanen a naadal a paset ti utek, dagiti ngay paset nga adda iti kaunggan ti cortex? Kas pagarigan, ti corpus callosum-mo ti napateg a mamagsilpo kadagiti makinkannigid ken makinkannawan a cerebral hemisphere. Iti asidegna, adda ti thalamus-mo (naggapu iti Griego para iti makin-uneg a siled), a pagnaan ti kaaduan nga impormasion a maawat ti utekmo; ti mainaig iti dayta a hypothalamus (Griego para iti makimbaba a makin-uneg a siled), a tumulong a mangtimbeng iti presion ti daram ken ti temperatura ti bagim; ken ti bassit a kasilpona a maawagan pituitary gland. Timbengen daytoy a kangrunaan a glandula ti endocrine system-mo babaen ti panangiruarna kadagiti kemikal a maawagan hormone, a mangimpluensia kadagiti amin a patauden ti amin a sabali pay a glandula ti bagi. Kalpasanna, addaanka iti pons, a mangproseso iti impormasion maipapan ti panaggarawmo, ken ti medulla, a mangkontrol iti panagangesmo, panagrikus ti daram, panagpitik ti pusom, ken panangrunawmo iti taraon. Aramidenda amin daytoy nupay saanmo a madmadlaw nga addada sadiay!
Gapu iti kasta a nagduduma a paset, kasano ti panagandar ti utek? Ken kasano a mausarmo ti utekmo iti kasayaatan a pamay-an? Mangipaay kadagiti sumagmamano a posible a sungbat ti sumaganad a dua nga artikulo.
[Kahon iti panid 4]
Apay a Ditay Masapul ti Dakdakkel nga Ulo
“No saan koma a nakarenken ti cerebral cortex ti utek ti tao, ti utek ket mabalin koma a kas iti kadakkel ti basketball, imbes nga agarup ti kadakkel ti dua a naginnabay a gemgem.”—Propesor Susan A. Greenfield
[Diagram iti panid 4, 5]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
DADDUMA A PASET TI UTEK
Nailadawan ti aktual a kadakkelna
Cerebral cortex
Ti nakaing-ingpis a makinruar a katuon ti tunggal cerebral hemisphere
Cerebrum
Ti dakkel ken nagtimbukel nga estruktura ti utek. Okuparenna ti kaaduan a paset iti bangabanga
Visual cortex
Cerebellum
Iti literal, “bassit nga utek.” Maysa a banag a masarakan iti likud ti makimbaba a paset ti intero nga utek
Pons
Medulla
KATENGNGAANNA
Corpus callosum
Nagdedekket a linabag ti nerbio a mamagsilpo kadagiti cerebral hemisphere
Thalamus
Hypothalamus
Kontrolenna ti dadduma nga automatiko a panaggaraw ti bagi
Pituitary gland
[Credit Line]
Naibasar iti The Human Mind Explained, ni Propesor Susan A. Greenfield, 1996