No Kasano a ti Panagbiag a kas Pugante Inapektaranna ti Biagko

MAYSA idi a rabii a naraniag ti bulan kalpasan iti nangnangruna a napigsa a tudtudo iti otonio iti 1941. Bayat ti panangpilik a siaannad iti dalanko iti nabato a dalan iti maysa a bario iti isla iti Crete, maysa a grupo dagiti nakamaskara a lallaki ti dagus a nagturong kaniak manipud iti kasipngetan. Maysa kadakuada ti nangikabil iti kutsilio iti karabukobko ket kayatna a maammuan no siasinoak. “Phillippos Paschalakis!” kinunak.

Panunotenyo ti pannakabang-arko bayat a ti sabali ti nangikkat iti maskarana, a kunkunana: ‘Isut’ maysa kadatayo. Palubosam!’ Isu ken ti kabsatna a lalaki pinapatayda ti pangamaenda sumagmamano a lawas a nasaksakbay, gapuna dagitoy ti sapsapulen dagiti polis a taga Crete. Ngem siak ti sapsapulen agpadpada dagiti polis ken dagiti Nazis. Kalpasan ti panangpakdaarda kaniak a saan a manglipliput kadakuada, pinalubosandakon. Daytoy ket maysa laeng kadagiti makaparalisado a kapkapadasak kas maysa a nakalibas a balud iti gubat iti isla ti Mediteraneo a Crete bayat ti Gubat Sangalubongan II.

No Kasano ti Pannakagtengko Idiay Crete

Naipasngayak idi 1919 idiay Corowa, maysa a bassit a pagtalonan nga ili iti makin-abagatan a daya ti Australia, ket naasawaanak di nagbayag sakbay a rinugian dagiti Aleman ti Gubat Sangalubongan II babaen ti panangrautda iti Poland idi Setiembre 1939. Dagiti propaganda iti gubat dagus a nangipaayda iti patriotiko a kinaregta, ket rinibo nga agtutubo nga Australiano ti simmungbat babaen ti dagus a panagsoldadoda. Ti kinapatriotismo ni Tatang, nupay kasta, ket namulitan babaen iti pakalaglagipan iti Gubat Sangalubongan I, gapuna awan ti pakibianganna. Ngem ni Nanang binalakadanna ti in-inauna a kabsatko a lalaki ken siak a mangaramid iti mariknami nga umiso.

Ti sumaganad a bulan, Oktubre 1939, nakikaduaak iti Australian Imperial Forces ket di nagbayag addaakon iti dalanko nga agturong iti Inglatera. Nagianakon sadiay iti ngangngani makatawen idi naglayagkami a maipaay iti gubat ti zona idiay Grecia. Agsipud ta dagiti Aleman tinengngelda ti adu iti Mediteraneo, napankami iti pungtona iti abagatan a manglikmut iti Cape of Good Hope iti Africa, a nagpasurong a limmasat iti Nalabaga a Baybay ken ti Suez Canal, ket kalpasanna nagturong idiay Grecia.

Maysa a Pugante Idiay Crete

Addaak idiay Grecia idi rimmaut dagiti Aleman idi Abril 1941 ket maysaak kadagiti adda iti tropa nga Aliado a nagsanud a napan iti isla ti Crete, agarup 105 kilometros iti abagatan a daya iti Grecia. Iti sumaganad a bulan, idi simmanglad dagiti Aleman ket pinapanawda ti kaaduan kadagiti tropa nga Aliado iti Crete, innaladak a maysa a balud iti gubat. Maysa a bulan kalpasanna, nupay kasta, tallo a dadduma pay a balud ken siak ti nagballigi a naglibas.

Napankami kadagiti turturod ket pinadagosdakami dagiti taga Crete. Ti napasnek a pannakaseknanda ken ti kinamannakigayyemda ket ekstraordinario. Dakami nga uppat a naglibas inkeddengmi ti agsisina, ta ti panagkakaduami ti mabalin nga insigida a mangawis iti atension. Binusbosko ti sumaganad a dua a tawen kas pugante kadagiti bario iti daya ti karayan Typhlos iti departamento iti Canea. Sadiay a naammuak ti pudno, narigat a kasasaad iti panagbiag iti ruar bayat ti kalam-ekna ken iti kalgaw.

Kankanayon ti bisin. Ngem ti pananggun-od iti sapatos ti ad-adda pay a parikut ngem ti panangala iti taraon. Ti maysa a paris a lalat a boots marunotda iti sumagmamano laeng a bulan iti nabato a kalkalsada iti Crete, ket ti lalat mammano unay. Dagiti nagkapkapuyo, nasugatan a saksaka ken ti sakit ti masansan a kapkapadasan. Ti pagsasao ket sabali pay a parikut. Tapno agbiagak, sinursurok ti agsao iti Griego.

Nakagun-odak ti maysa a palsipikado a kard a pakabigbigan manipud iti nabartek a mayor isu a naasian kaniak. Maysa nga agtutubo a doktor a taga Crete ti nangaramid iti dayta. Ti Griego a nagan a pinilik ket Phillippos Paschalakis, isu a naipirma iti kard babaen iti suratko a mismo. Innalak ti apelido a Paschalakis agsipud ta kagurak ti kinamanaginsisingpet ti iglesia maipapan iti aramid a panagayunar iti Easter (Pasch), yantangay mabisbisinen ti isuamin.

Ti panagturay ti Aleman ti nangpataud iti kasta unay a rigat maipaay iti populasion. Ngem ti klero a Greek Orthodox saanda a timmulong. Addaanda kadagiti balbalay ken dagdaga a bukodda, kaskasdi mangalada ti taraon ken kuarta kadagiti mabisbisin a populasion. Kasta met, dominaranda ti biag dagiti tattao babaen kadagiti nagadu a ritual ken pormalismo ngem saanda a mangipaay iti pudno a naespirituan a pannakalawlawag. Dagiti nasayaat a kualidad dagiti taga Crete a naammuak ket naiduma unay manipud iti kinapanatiko a masansan a makitak kadagiti kleroda.

Ti nangnangruna a nangpasiddaaw kaniak isu ti aktibo a pannakipaset ti klero iti gubat. Personal nga adda am-ammok a maysa a padi a nangpabus-oy iti pannakapawad dagiti Aleman a pinapatay dagiti partisano. Nagsinnabetkami iti namin-adu a daras, agsipud ta isut’ sapsapulen met dagiti Nazi. Personal a nakitak dagiti papadi a Greek Orthodox a nangidaulo kadagiti puersa ti guerilia ken nakiramanda iti kinauyong ken sadismo.

Ni Nanang ken ni Tatang saanda a relihiuso​—nupay no addaanda iti nangato a pagalagadan iti moral​—ket kastaak met. Kinapudnona, idi nakikaduaak iti puersa armada, napaneknekanak a maysa nga agnostiko. Dagiti ar-aramid ti klero ti nangpatalgeden iti kinakurang iti pudno a panamatik iti Dios. Addada dagiti dadduma.a di mailawlawag a kinamaag maipapan iti biag a nangimpluensia iti panagpampanunotko ngem awan ti pumada iti impluensia ti klero bayat iti panawen ti gubat.

Babaen iti panaglemmengko a kaaduanna kadagiti bambantay, nasarakak ti bagik nga addaan kadagiti adu nga or-oras iti serioso a panagpampanunot. No dadduma lagipek ti lalaki a nangpapatay iti pangamaenna ken isu a nagkuna kaniak, ‘Isut’ maysa kadatayo.’ Pudno dayta iti ad-adu a pamay-an ngem iti naminsan laeng. Nakapapatayak met. Pudno kadi a naidumaak kadakuada? Dagitoy dagiti bambanag a pampanunotek. Napaliiwko a dagiti tattao agaramidda kadagiti nakaam-amak a bambanag gapu kadagiti bambanag a kapilitan nga ibturanda.

Iti maysa kadagiti bario a sadiay ti nagkamangak, nakipagnaedak iti maysa a pamilia a, kas kadagiti kaaduan, ket mabisbisinda. Maysa kadagiti ubbing ti nagpakpakaasi a dimmawat ken tatangna iti tinapay. Daytoy ti nangpapungtot unay kenkuana ta bayat nga agbuybuyaak, isut’ binaotna. Kalpasanna, nagsangit ti lalaki ket nagbabawianna ti inaramidna. Inkabilko iti salansan dagiti kapkapadasan a kas kadagitoy.

Gapuna, iti nagbaetan iti panangar-aramidko kadagiti pamay-an a makalibas manipud Crete, naaddaanak iti umdas a tiempo nga agmennamenna maipapan kadagiti makariro a parparikut iti biag. Dagiti bitbituen nga iti sidongda ti nangbusbosak kadagiti kaaduan a rabii ket permanenteda, ngem kaskasdi ti biag ti tao ken dagiti napapateg a bambanag ket nakaab-ababa ken mapagduaduaan. Apay? Diak nakasarak iti sungbat ket gapuna nagkonklusionak nga awan ti sungbat.

Idi primavera iti 1943, kalpasan ti dua a tawen a panangliklik iti pannakatiliw babaen kadagiti Aleman wenno dagiti manangsuportarda, nakalibasak a kaduak ti maysa a grupo dagiti dadduma manipud kadagiti nasulinek a makin-abagatan a kosta a nagturong iti Tobruk iti Makin-amianan nga Africa. Ti panaglibasmi babaen iti bilog a de motor a torpedo ket inyurnos ti maysa nga ahente a Briton nga imbaon ti Crete a mangorganisar kadagiti nalimed nga ilalaban. Kalpasan iti sumagmamano a lawas idiay Egipto, naisubliak idiay Australia a sadiay ti nakaawatak iti medikal a pannakawayawaya a simmaruno iti panawen iti pannakaospitalko.

Di nagbayag kalpasan ti panagsublik, ti The Australian Women’s Weekly iti Hulio 24, 1943, addaan iti maysa nga estoria maipapan iti pannakalasatko bayat iti dua a tawen kas maysa a pugante idiay Crete. Nagparang ti ladawanko a kaduak ti asawak, ni Gwen, ken ti dua ket kagudua a tawen nga anakko a babai, ni Anita, a naipasngay idi addaak iti ballasiw-taaw. Nagparang met ti ladawan ti palsipikado a kard a pakabigbigak. Makitayo dagiti napataud a kopia dagitoy a ladladawan iti daytoy nga artikulo.

Panangibanagko iti Panggep iti Biag

Dagiti responsabilidadko iti pamilia ken ti ipapatay ni nanangko ti namagbalin kaniak a mangsapul iti pakabang-aran iti agbiag a maipaay itatta a kababalin. Kas banagna, nangrugin a nagsagaba ti pamiliak. Mariknak a masapul nga adda panggep iti biag, ngem sadino ti pakasarakan iti dayta?

Idiay pagtrabahuak, adda agtutubo a lalaki, ni Eric Gosden, a naidumduma iti sumagmamano a pamay-an kadagiti dadduma. Diak pagaammo, ni Eric nabiit pay a nagbalin a maysa kadagiti Saksi ni Jehova. Kalpasanna inaminna: “Idi nabigbigkon a nasarakak ti kinapudno, nagtignayakon a nalinteg kenka.” Sinungbatanna a silalaing ti diak panamati ket binalbaliwanna ti relihiuso a panangmatmat ni baketko. Di nagbayag nasarakak nga uray ti kinaagnostikok mapukpukawen.

Dimmawat iti tulong kadagiti dadduma a Saksi, ket sinungbatanda dagiti amin a salsaludsodko ket sinukatanda ti dati a kinaagnostikok iti sigurado a namnama iti maysa a paraiso a daga ken ti pudpudno a panagkakabsat ti tao. Ti nagbalbaliwak dimteng idi nasarakak a ti Biblia kondenarenna ti relihiuso a kinamanaginsisingpet isu a nangupay unay kaniak bayat iti gubat. Anian a biddut ti naaramidko! Idi imbellengko dagiti ulbod a relihiuso a sursuro ken kababalin, naibellengko a nairaman kadakuada ti napateg a Sao ti Dios.

Idi 1950 ni Gwen ken siak ti nabautisaran iti isu met laeng a kumbension distrito dagiti Saksi ni Jehova. Kabayatanna ni Anita, isu a naipasngay idi 1941, ken ni Pauline, a dimteng idi 1947, simmurotda iti ulidanmi. Maysa a gubuayan iti pammaregta ti kaadda dagitoy tallo a babbai a rimmang-ay a nagbalin a nagsayaatan a naespirituan a kakabsat a babbai, malaksid ti panagbalinda nga asawa ken annakko a babbai.

Panangtulong Kadagidiay nga Agkasapulan

Bayat a dumakdakkel dagiti ubbing a babbai, rinugianmi ti nagplano a maipaay iti trabaho a panagmisionero iti ballasiw-taaw. Idi 1956 ti presidente ti Watch Tower Society, ni N. H. Knorr, binisitana ti Australia ket inawisna dagiti pampamilia nga umakar iti maysa kadagiti isla iti Sud Pacifico a sadiay saan a nakastrek dagiti graduado iti Gilead nga eskuelaan dagiti misionero. Dakami, agraman ti adu a dadduma pay, ti nangawat iti imbitasion. Inlakomi ti pagtaenganmi, inusarmi ti naglakuanmi a manggastos iti iyaakarmi a mapan idiay New Caledonia.

Addada laeng dua a Saksi idi simmangpetkami. Ti pannakibagay kadagiti nadumaduma nga ug-ugali ken ti panangsursuro iti sabali a pagsasao ket maysa a karit. Ngem ti pannakalasatmi idiay Crete a narigrigat pay dagiti kasasaad ti nangipaay iti makatulong unay a kapadasan. Ti panangtulong kadagiti padami nga Australiano a makibagay met, agraman ti panangidanonmi ti naimbag a damag iti pangpanggep ti Dios kadagiti lokal a tattao, ket maysa a pribilehio. Idi dagiti Australiano a pampamilia nga agserserbi iti lugar a sadiay dakkel ti pakasapulan masapul a pumanawdan idiay New Caledonia idi 1963, ti bilang dagiti Saksi rimmang-ayen iti 58.

Idi nagsublikamin idiay Australia, nasarakanmi a dakkelen ti nagbalbaliwanna. Ginasut a ribo nga immakar manipud Europa ti simmangpeten. Kalpasanna, kadagiti nabiit pay a tawtawen, rinibribo pay ti naggapu idiay Makin-abagatan nga Asia, isu a nangiyeg kadagiti amin a kita dagiti tattao iti ruanganmi. Gapu ta nagbiagak kas maysa a pugante idiay Crete, addaanak ti nabileg a pannakipagrikna kadagiti kabbaro a makidangdangadang iti maysa a baro a pagsasao ken ti maysa a naiduma nga aglawlaw. Gapuna maay-ayatanak a makakita kadagiti 14 nga etniko a kongregasion ken grupo a naporma idiay Australia bayat iti 1974 ken 1975. Daytoy a bilang immadun ita agingga iti 85.

Ti inanamak idi agngudo ti Gubat Sangalubongan II a makakita iti maysa a pudno a panagkakabsat ti tao ket natungpal iti nakaskasdaaw a pamay-an. Bayat iti adu a tawen kalpasan ti ipapanawko iti New Caledonia, naaddaanak iti pribilehio nga agserbi iti dayta a panagkakabsat kas maysa nga agdaldaliasat a manangaywan, a sumarsarungkar kadagiti kongregasion idiay Sydney, Melbourne, ken Adelaide agingga a ti nakapuy a salun-at sinapulna ti panagbalbaliw iti kasasaadko.

Kadagidiay nga itultuloymi a padpadasen a tulongan isu dagiti tattao a tuleng, bulsek, malidliday, wenno dagiti addaan lapped iti pisikal ken mental, agraman dagiti adikto ti droga wenno alkoholiko, ken uray pay dagiti agnostiko ken ateista. Agtalinaed a maysa a naespirituan a karit ti panangawat kadagiti tattao​—ti nalikudanda, dagiti ug-ugalida, dagiti babassit a pagkapuyanda, dagiti parparikutda. Ti immuna a kapadasak ti nangisuro kaniak a saan a mangmatmat a pulos iti makinruar nga itsura no di ket ikagumaan ti mangdanon iti puso. Maipaay iti ania a nangnangruna a panggep? A babaen iti di kaikarian a kinamanangngaasi ni Jehova, ‘dadduma ti mabalin a maisalakan.’ (1 Corinto 9:22, 23)​—Kas insalaysay ni Farleigh James.

[Dagiti ladawan iti panid 21]

GUNNER FARLEIGH JAMES, escapee from Crete, with his wife and 24-year-old daughter Anita. Anita was born after Gunner James went overseas.

[Credit Line]

Manipud iti The Australian Women’s Weekly, Sydney