Ti Mesquite—Nasam-it a Misterio iti Biag
Ti misterio ket umay a nasapa iti panagbiagna. Ti kinasam-itna ti umay a maud-udi.
“TI MESQUITE ti kakaisuna a mula a makadanon iti gubuayan ti danum kadagiti ramramutna. Ngem ti bunobon a mesquite masapul nga idanonna dagiti ramutna iti 9 a metro wenno naun-uneg pay a lumasat kadagiti namaga a darat agingga a madanonna daytoy a danum. Kasano, ngarud, a daytat’ maipasdek? Daytoy ti maysa kadagiti di masolbar a misterio iti disierto.” Ti magasin a Scientific American a nagkuna iti daytoy ket sarsaritaenna ti maipapan ti mesquite idiay Death Valley ti California.
Dagiti bukel ti mesquite a mismo ket makatulongda. Mammano nga agtuboda no basta maimula laeng iti daga. Ngem no ti ukis dagiti bukel ti makan dagiti an-animal, dagiti interamente a bukel a lumasat iti menodensiana ti agrusing a silalaka. Dagidiay tubbog ti menodensia ti mangrunot iti natangken nga ukis ti bukel, a mangipalubos ti pannakastrek ti kinabasa ket pagrusingenna. No iyeblengto daytan ti animal, dagiti bin-i wenno bukel addanto nawadwad nga abastona nga ibleng a mangtulong iti mangrugrugi a panagdakkel ti bin-i. Mainayon pay, dayta a panagdakkel ti maipamaysa iti kangrunaan a ramut—addanto met bassit a panagdakkel iti ruar ti daga agingga a ti kangrunaan a ramut makasarak ti danum iti 9 metros wenno naun-uneg pay idiay baba.
Kadagiti dadduma a disierto makatulong met dagiti lokal a tudo, ngem idiay Death Valley ti tudo a 3.43 centimetros a naiwaras iti nasurok a makatawen ti bale awan met laeng. No kasanot’ panagbiag dagiti bin-i sadiay bayat a dumakdakkel dagiti kangrunaan a ramut 9 metros wenno naun-uneg pay iti namaga a darat ket isut’ di masolbar a misterio. Uray kadagiti dadduma a disierto nakaskasdaaw dayta nga aramid, nangnangruna ta dadduma kadagiti ramut a mesquite ti umuneg iti 60 metros tapno agsapul ti danum! Ti Sonoran Desert Museum idiay Tucson, Arizona, saritaenna ti maysa a minasan a sadiay nasarakan dagiti ramut ti mesquite iti kaunegna a 53 metros.
Ngem apaman a dagiti ramut makagtengda iti danum, ti mula nga adda iti ruar ti daga dumakkelen. No nawadwad ti abasto idiay uneg ti daga, ti puon ti mesquite ti mabalin a dumanon iti nasurok a 12 metros iti kangatona ken 0.9 ingganat’ 1.2 metros iti diametrona. Dadduma kadagiti mula iti disierto malaylay wenno matayda bayat dagiti panagtikag ti disierto, ngem ti mesquite ti agtalinaed a nakaberberde. Dagiti nauneg a ramramutna ket uminumda manipud kadagiti danum idiay uneg ti daga nga ipapaay dagiti tudo ken niebe manipud adayu a bambantay. Daytat’ addaan met ti sangal dagiti makinrabaw a ramramutna a rummuar manipud puon, ket dagitoy isut’ makapidut ti aniaman a babasa iti nabiit laeng nga arbisna. Ngem dagidiay nauneg madanonna a kangrunaan a ramramut nga isut’ agsapsapul a silalaing kadagiti reserba ti danum idiay uneg ti daga isu met ti pangipalokan dagiti managkali ti bubonda iti asidegna.
Ti Docent Note Book agpaay ti Sonoran Desert Museum mangted iti daytoy nga impormasion maipapan iti kinausar ti mesquite:
“Adda idi tiempo a daytat’ dakkel pategna kas pagtruso a kayo idiay disierto. Daytat’ kaskasdi a maus-usar pay laeng a poste ti alad, uging ken pagsungrod. (Daytat’ nainayad a mapuoran ken mangpataud ti napudot nga apuy a nabanglo.) No maminsan dagiti arko ti biolin ti maar-aramid manipud kayo ti ramutna. Ti makin-uneg nga ubbak ti mangmangted kadagiti Indians ken dagiti dayo iti material nga aramidenda a basket, nakersang a luplupot ken agas para iti nadumaduma a sakit. Ti agtutot a goma manipud puon ti makolekta ket mailako kadagiti agar-aramid ti kendi (gum drops). [Daytat’] mangipapaay ti tutot (a pangtarimaan ti dinamili).”
“Ti mesquite ket dakkel pategna kadagiti dayo ken Indians. No pumalia dagiti apitda dagitoy a dua agbiagda iti taraon (pinole) a maar-aramid manipud kadagiti ukis ken bukbukel. Iti pannakigubat kadagiti Apaches, imbilang ti U. S. Cavalry dagiti ukis a nakapatpateg kas taraon dagiti kabalioda nga agbayadda pay ti 3 cents kada libra para kadagiti bukbukel ti Mesquite. . . . Dagiti ukis ti nakasussustansia, a naglaon ti 20 ingganat’ 30 nga asukar ti ubas (dextrose, glucose ken simple nga asukar). Nagngato met ti protinana (nangatngato ngem ti soybeans).”
No Sadino ti Paggapuan ti Kinasam-itna
Ngem adda pay sabali nga usar ti mula wenno kayo a mesquite. Manipud primavera ingganat’ karrugi ti kalgaw, dagiti atiddog, nalulukmeg, amarilio a sabsabongna ti aguya-oy manipud iti kayo a kasla nagdadakkelan a nadutdot a samrid. Ket isudat’ gubuayan a mangnayon iti kinasam-it ti misterio ti biag ti kayo a mesquite.
Ni Ralph Lusby ket maikatlo a kaputotan a manangaywan ti uyokan a mangay-aywan kadagiti pagumokan idiay kaaduan ti mesquite iti disierto ti Arizona. Isut’ ininterbio ti koresponsal ti Agriingkayo! ket dagitoy dagiti komentona:
“Iti asideg ti namaga a pagayusan ti karayan nakakitkitaakon kadagiti kayo ti mesquite nga adut’ danum a masepsepsepanna nga agsabong ti mamitlo iti kada tiempona. Iti maysa a nagsayaat a panagayus ti diro a mesquite, dagiti uyokanko ti mangted ti 85 ingganat’ 90 porsiento a diro ti mesquite, a nalaokan ti 10 ingganat’ 15 porsiento iti diro a cat’s-claw. Nagadun a diro ti naramramanakon iti panagbiagko, ngem ti mesquite pay met laeng ti kasayaatan. Daytat’ kalamuyotan iti isuamin a diro. Daytat’ awanan sanger ti naingel a diro, gapuna daytat’ mamagbalin iti dayta a kasayaatan a pangpasam-it. Dagiti tattao a kadawyan a di agayat ti diro ket magustuanda ti diro ti mesquite. Gapu ta nalamuyot, nupay kasta, no daytat’ mailaok iti naing-ingel a diro mabalin a daytat’ maabak. Naminsan a tawen siak ken ni tatangko ti nangilaok ti sangagalon a tubbog ti kahel iti sangapulo galon a mesquite, ket nagraman amin dayta kas diro ti kahel!
“Ti kangrunaan a panagayus ti diromi a mesquite ket agarup a manipud Abril 20 ingganat’ Hunio 10. Malaglagipko pay a no ti nasional a promedio ti diro a maal-ala manipud maysa nga umok (agarup 60,000 nga uyokan) ket 19.0 ingganat’ 19.5 a kilos a diro iti makatawen, dagiti uyokanmi ti mangmangted kadakami ti 53 kilos kada umok. Dadduma a manangaywan ti uyokan naimutda kadagiti uyokanda, a saanda ida nga itedteddaan ti umdas a diro para iti kalam-ekna. Siak ti mangitedtedda ti 27 kilos kada umok. Kasapulanda met ti danum. Iti dadduma a paset ti disierto, mangyegak ti sumagmamano a 210 litros a dram tapno usarenda nga inumen ken pagpalamiis ti umokda. Ti maysa a grupo ti 40 nga umok nga adda iti kangato a 760 metros ti agusar ti 23 ingganat’ 26 litros kada aldaw bayat ti kalgaw. Inay-ayatko dagiti uyokanmi. Siak ti ay-aywananda gapuna nga ay-aywanak met ida!”
Ngem ti mesquite agraman kinasam-itna ti mangay-aywan kadagiti dua. Dayta met ti mangmangted ti misterio para iti isip ti tao a pampanunotenna, ket daytat’ mangtignay ti kinamanagyaman iti puso dagidiay manangipateg iti Namarsuada.
[Kahon/Ladawan iti panid 18]
Awan duadua adu dagiti di am-ammo ken di naibagbaga a pamay-an iti panagtalinaed ti kayo a mesquite a naisalsalumina. Ngem para itatta lumneken ti init iti daytoy a panawen iti panangpataud iti diro, ket naminsan manen a naaramidan ti mesquite ti nagpateg a pasetna iti ekolohia ti disierto. Dagiti napigsa a tudtudo ti dandani mangrugi manen. Kalpasanna daytoy a kayo iti disierto maturogto manen, agingga nga agungar inton sumaganad a primavera tapno tulongan dagiti managyaman nga uyokan a mangpataud iti nakaay-ayat a diro a pagrag-oan ti tao ken animal.
[Dagiti ladawan iti panid 17]
Ti managtaraken ti uyokan itudtudona ti reina nga uyokan
Napadakkel a ladawan ti uyokan iti mesquite