Agimtuod dagiti Agtutubo. . .

Kasano a Maparmekko dagiti Rikrikna a Panangidumduma?

Dagiti managsirarak idiay Sydney, Australia, nangipaayda kadagiti salsaludsod iti adu a rasa a grupo dagiti ubbing 9-13 ti edadda, a mangipalubos kadakuada a mangiyebkas kadagiti rikriknada maipapan kadagiti tattao iti sabali a rasa. Nupay no dadduma a puraw nga Australiano nga ubbing nangiyebkasda iti panangidumduma kadagiti minoridad, “dagiti ubbing manipud kadagiti amin nga etniko a grupo ti nangipalgak kadagiti bagbagida met laeng kas mangidumduma kadagiti dadduma nga etniko a grupo a kas met kadagiti ubbing nga Australiano, ken masansan a kasta.”​—“The Journal of Psychology.”

DAGITI agtutubo saanda a mailaksid iti panangidumduma iti rasa. “Idiay eskuelaak,” kuna ti sangapulo ket pito ti tawenna a ni Lucy, “kaaduan a puraw nga ubbing ti mangan iti maysa a kuarto a pangaldawan ket dagiti amin a nangisit iti sabali a kuarto.”

Ngem ania dagiti riknayo kadagiti tattao iti sabali a rasa? Nupay no ammoyo manipud iti puso a kinamaag ti panangidumduma, saan a nainkalintegan, ken saanen nga uso, kaskasdi a mabalin nga aglalaok ti riknayo. Kas napaliiw da managsirarak a Jane Norman ken Myron W. Harris, Ph.D.: “Ti kaaduan kadagiti . . . puraw ken dagiti saan a puraw a tin-edyer umanamongda a dida kayat ti maidumduma. Ngem madanaganda ken masansan a dida agtalek iti maysa ken maysa. Pagaammoda met a dagiti gagayyem ken dagiti nagannak ti mabalin a makapungtot no mangpataudda iti nasinged a pannakilangen iti ballasiw dagiti beddeng ti rasa.” Dagiti umasping a pakarigatan adda kadagiti adu a dagdaga.

Dagiti panagdandanag iti aglawlaw dagiti kameng ti dadduma a rasa mabalin met a saplitenna dagiti agtutubo a Kristiano a naisuron a dakes ti panangidumduma. Mabalin nga agnanaedda kadagiti luglugar a sadiay ti pannakaisarang kadagiti dadduma a rasa ket limitado wenno sadiay adda ti nakaro a rigat gapu iti rasa. Sadino, nupay kasta, ti pagtataudan ti rikna a panangiduma iti rasa?

Dagiti Ar-aramid iti Panangidumduma ti Rasa

Ti panangidumduma kaipapananna ti umuna a panangukom. Ti maysa a mangidumduma gapu iti rasa ngarud ti mangukom kadagiti dadduma nga awan ti panangsukimat. Isut’ agkonklusion nga aniaman a kameng ti maysa a rasa ti automatiko nga addaan kadagiti di makaay-ayo nga ug-ugali, ar-aramid, wenno kababalin. Taraknenna daytoy a panangiduma uray iti sidong dagiti kinapudno a nalawag a maikontra iti kapanunotanna. Mabalin a patienna, kas pangarigan, nga amin a kameng iti maysa a grupo ket ‘nasadut’ wenno ‘mennel.’ No isut’ sanguen ti maysa iti dayta a grupo a nagaget​—wenno nalaing pay​—kunaenna a ti kasta a tao ti mabalin a “mailaksid.” Nakalkaldaang, isut’ bulsek kadagiti indibidual a kualidad.

Ti panangidumduma, nupay kasta, ket saan a nakaisigudan. Ti The Encyclopedia of Human Behavior kunaenna: “Dagiti panagpaliiw a naaramid iti intero a lubong impakitana a dagiti ubbing agay-ayamda nga awan ti panangidumdumada kadagiti kameng iti sabali nga etniko a grupo, ket dida pagaammo dagiti nalawag a pisikal a pakaidumaanda wenno awatenda dayta a kas gagangay a banag.” Ituloy a kunaen ti encyclopedia: “Dagiti panangidumduma . . . ket naan-anay a gapu iti pannakasursuro, ket dagita ti magun-odan nangnangruna babaen iti pannakilangen kadagiti dadduma a tattao.” Dagiti nagannak, mannursuro, ken dagiti kapatadan agparang nga addaanda ti paset iti panangiyallatiw iti kasta a panangidumduma iti rasa. No dadduma, dagiti di nasayaat a pannakilangen kadagiti kameng iti sabali a rasa ti mangpabileg iti kasta a panangidumduma.

Adu kadatayo, ngarud, ti di mangipagpagarup a nakapidut kadagiti kababalin ken kapanunotan a mangidumduma. Ket masansan a kasapulan ti maysa ti panangsukisok iti kararuana tapno sipupudno a sanguen ti maysa dagiti rikriknana maipapan iti daytoy. Kas pangarigan, mabalin nga addaankayo kadagiti gagayyem iti sabali a rasa. Ngem mangaramidkayo kadi kadagiti manglais, naibatay iti rasa a komkomento iti liklikudanda? No makisarsaritakayo kadagitoy a gagayyem, kankanayon kadi ti panangiparangyo iti isyu ti rasa, a nalabit kankanayon ti panangulit-ulityo kadagiti nagdudumaan ti rasa wenno babaen ti panangaramidyo kadagiti awan mamaayna, makaipababa nga ang-angaw? Napaliiw ti libro a The Nature of Prejudice: “Uray pay no dagiti angaw ti kasla nainggayyeman mabalin a dagitoy no dadduma abbonganda ti pudno a pannakarurod.” Kasta met, saan kadi a nasayaat ti riknayo ken saan a komportable a makita iti publiko a kaduayo dagiti gagayyemyo a sabali a rasa? Automatiko kadi a pagarupenyo a dagiti kameng ti sabali a rasa agikutda kadagiti dadduma a kinalaing​—wenno pagkapuyan?

“Makapungtotak iti bagik gaput’ addaanak kadagita a rikrikna,” insennaay ti maysa nga agtutubo a sipupudno a nangsango kadagiti panangidumdumana, “ngem kasla diak maikkat ida.”

Ti Panangmatmat ti Dios iti Rasa

Ti panangbigbig iti parikut, nupay kasta, ket maysa a dakkel nga addang iti panangtaming iti dayta. Dayta makatulong met iti pannakaawat no kasano ti panangmatmat ti Dios kadagiti nagduduma a rasa. Usigenyo, kas pangarigan, ti maysa a kasasaad a timmaud idi umuna a siglo. Ti nagtalinaed a riribuk gapu iti rasa iti nagbaetan dagiti Judio ken Gentil ti nangsaplit iti kongregasion Kristiano. Iti maysa nga okasion ti apostol a ni Pedro simmuko iti kasta a panangpilit dagiti kapatadan ket “simmina ken insinana ti bagina” kadagiti Kristiano a Gentil, nga agkedked pay a makipangan kadakuada! Idi naammuan ni apostol Pablo daytoy, isut’ di nakipagrikna ken Pedro. Imbes ketdi, “nakisuppiat kenkuana a rupanrupa, ta rimsua a nakabiddut.” Ti panangidumduma iti rasa saan koma a mapalubosan iti ummong dagiti Kristiano! Kadagiti sasao ni Pablo, “saan a matmatan ti Dios ti maysa a tao babaen iti makinruar a langa.”​—Galacia 2:6, 11-14.

Innayon pay ti Aramid 10:34, 35 a “ti Dios saan a mangidumduma kadagiti tao, no di ket uray ania a nasion dagiti agbuteng ken agaramid ti kinalinteg makaay-ayoda kenkuana.” Pudno, ti maysa a rasa mabalin nga addaan iti naiduma a kolor ti kudil, ti itsura ti panagruprupa, wenno ti klase ti buok ngem kadakayo. Ngem agsipud ta ti Dios “inaramidna iti maymaysa a tao ti isuamin a nasion dagiti tao,” ti nakaskasdaaw a panagdudumaduma kadagiti rasa ket aramid ti Dios! (Aramid 17:26) Kasta met, saan a kondenaren ti Dios dagiti amin a taraon, musika, estilo ti panagkawkawes, panagsasao, ken ti umiso a kababalin a nagduduma kadagiti rasa. Gapuna, idi nakipagtrabaho ni apostol Pablo iti ummong dagiti saan a Judio, saanna a minatmatan a buyogen ti pananglais dagiti ug-ugalida, nupay no awan duadua nga adu dagiti maikontra iti pannakapadakkelna a Judio. Kuna ni Pablo: “Kadagiti awan lintegda [dagiti di-Judio] kaslaak la awan lintegna [a nangipakita ti panagraem iti kustumbreda].”​—1 Corinto 9:21.

Ti maysa a tao a marurod kadagiti tattao iti naiduma a rasa, ngarud, ket kaskasdi a saan a makaay-ayo iti Dios!

Panangparmek kadagiti Rikrikna

Kaskasdi, ti panangdalus iti bagi met laeng kadagiti nabayagen nga ik-ikutan a rikrikna ket saan a nalaka. Ti panangisarita kadagiti bambanag iti maysa a nasinged a gayyem wenno naganak ket mabalin a makatulong. Mabalin a makatulong met dayta iti panangsurot iti balakad ti Biblia a “lumawakayo” iti pannakilangenyo kadagiti dadduma. (2 Corinto 6:12, 13) No mabalin, dikay limitaran ti pannakilangenyo kadagiti indibidual iti rasayo met laeng, kultura ken sosial a kasasaad. Kuna ti The Encyclopedia of Human Behavior: “Ti pannakilangen ken ti komunikasion ti mamagbalin kadagiti indibidual a mangammo ken mangapresiar iti maysa ken maysa, ken masansan a mangbalbaliw iti kababalinda iti maysa ken maysa.”

Maysa nga agtutubo a lalaki a managan Chris, nga agnanaed iti maysa nga ili a sadiay ad-adu ti puraw, ti nakasarak a pudno daytoy. “Saanak a napadakkel nga addaan iti panangidumduma,” kuna ni Chris. “Ngem idi makagtengak iti eskuelaan a segundaria, kankanayon a sursuronendak dagiti nangisit nga ubbing. Nakapataudak iti rikna a dagitoy ket manangriribukda amin. Dimmakkelak a mabutbuteng kadakuada. Ket yantangay ti paset a pagnanaedanda ket saan a nasayaat ti kasasaadna, nagkonklusionak nga amin dagiti nangisit ket nasadut.”

Ni Chris, nupay kasta, rinugianna ti nakipagadal ti Biblia kadagiti Saksi ni Jehova. Iti pannakaammona ti panangmatmat ti Dios iti banag, nangrugin a limmag-an ti panangmatmatna kadagiti nangisit. Kamaudiananna ni Chris ket agserserbin idiay hedkuarter dagiti Saksi ni Jehova idiay Brooklyn, Nueva York, ket isut’ naituding iti maysa a kongregasion a nagduduma ti rasa a kamengna. “Naipasangoak a rupanrupa iti parikut itan. Ngem rinugiak ti bimmisita kadagiti pagtaenganda ken nakipangan kadakuada.” Ti epekto daytoy a pannakaisarang ket nasalun-at. “Nabigbigko a dagitoy ket kapada met laeng ti isuamin.”

Wen, iti uneg ti kongregasion Kristiano adda dagiti indibidual “iti isuamin a nasion ken tribo ken il-ili ken pagsasao.” (Apocalipsis 7:9) Amammuenyo ti dadduma kadakuada. Paliiwenyo no kasano, nupay no nagduduma ti nalikudanda, a mabaelanda ti agtrabaho a sangsangkamaysa iti pamay-an a makaay-ayo iti Dios. Sardenganyo a matmatan dagiti tattao kas kameng dagiti grupo; am-ammuenyo ida kas indibidual, ‘a bay-anyo a tunggal maysa paneknekanna ti aramidna met laeng.’ (Galacia 6:4) Ipakitayo ti kinataoyo ket iyaplikaryo ti nabalitokan a linteg: “Kanayon a tratuenyo dagiti dadduma a kas ti kayatyo a panangtratoda kadakayo.” (Mateo 7:12, The Jerusalem Bïble) No dagiti rikrikna iti kinatan-ok tumaudto kadakayo, buyogen iti kararag padasenyo nga iyaplikar ti balakad ti Biblia a ‘padayawanna ti sabali a kas natantan-ok ngem isu met laeng.’​—Filipos 2:3.

Siempre, dagiti negatibo a panangmatmatyo saan a timmaud iti nagpatnag, ket mabalin a saanda a mapukaw iti agpatnag. Ngem bayat ti panaglabas ti tiempo ti napasnek a panangikagumaan, agraman ti panagtalinaed iti dayta, dagiti rikrikna iti panangidumduma mabalin a maparmek.

[Kahon iti panid 21]

Nailunod Kadi ti Nangisit a Rasa?

Dadduma ti nangikagumaan a nangikalintegan ti panangidumdumada babaen ti panagkunada a ti Dios inlunodna ti nangisit a rasa. Nupay kasta, awan ti kasta a panangilunod a nailanad iti Biblia. Pudno, ti Genesis 9:25 kunaenna: “Mailunod koma ni Canaan. Adipento dagiti adipen kadagiti kabsatna.” Nupay kasta, dayta a masansan a maadaw a bersikulo awan ti ibagbagana nga aniaman maipapan iti kulor ti kudil. Malaksid iti dayta, ti nangisit a rasa nalawag a nagtaud iti maysa a kabsat ni Canaan a managan Cus. (Genesis 10:6, 7; kitaenyo ti footnote iti “New World Translation Reference Bible” a maipaay iti Isaias 43:3, a sadiay ti nagan a Cus ket nausar a mangtukoy iti Africano a pagilian iti Ethiopia.) Nalawag a dagiti kaputotan ni Canaan ket napudawda​—saan a nangisit.