Agimtuod dagiti Agtutubo . . .
Kasano a Mapagballigiak ti Panangidumduma ti Rasa?
Ti museo ket sumagmamano laeng a milias manipud iti pagtaenganda. Ket agsipud ta ti dua a 11-años nga ubbing a lallaki addaanda laeng ti umdas a kuarta a pagbayad iti pannakaawatda, pinilida ti magna.
Tapno makagtengda iti papananda, masapul a bumallasiwda iti nalawa a kalsada nga agserbi kas beddeng ti ili iti nagbaetan dagiti nangisit ken dagiti puraw. Bayat ti pampannagnada a bumallasiw iti dayta a nagbaetan nga awan ti napasamak, nagin-inayadda a nagna ken nangtagiragsak iti pudot ti init iti kalgaw. Ngem kasla dimteng a di napakpakadaan ti maysa a dakkel a grupo dagiti puraw nga agtutubo. Babaen ti panangitag-ayda kadagiti bislak ken panangisawangda kadagiti pananglais, dagiti managderraaw ti nangkamat kadakuada, nga agririawda, “Tiliwenyo ida! Tiliwenyo ida!”
PANANGIDUMDUMA ti rasa. Ipakita dagiti damdamag a dayta ti parikut iti sangalubongan. Ti panangidumduma iti balay, empleo, ken ti medikal a panangtrato ngarud ti gagangay a reklamo.
Iti di agbayag ngarud wenno iti kamaudiananna, mabalin a mapasanguankayo iti panangidumduma iti rasa. Dadduma nga agtutubo, kas pangarigan, ket biktima iti panangidumduma idiay eskuelaan—maisarangda iti awan patpatinggana a pananglalais ti rasa, nakababbaba ti panangtrato dagiti mannursuro kadakuada. “Ti mannursurok rabrabakennak iti klase,” kuna ti maysa nga agtutubo a Judio. “Isut’ mangiruar kadagiti nabayagen a panangidumduma ken pammati. Naan-anay met a dinak ikankano iti klase.” Kuna ti maysa a tin-edyer a babai a managan Pamela: “Ti panangidumduma iti eskuelaanmi ket maysa nga epidemia agsipud ta tunggal addaankami iti programa ti asamblea dagiti nangisit agtugawda iti maysa a dasig ket dagiti puraw agtugawda iti sabali a dasig iti auditorium.”
Ti sangapulo ket lima ti tawenna a ni Trena, maysa nga anak ti nagtipon a rasa a pagasawaan, ti masansan a makarikna iti pudno a pannakaipit iti panangidumduma. Kunaenna: “No makilangenak kadagiti nangisit, ngarud dagiti puraw nga estudiante kunaenda a diak kayat ti makikadua kadakuada. Nupay kasta, no makilangenak kadagiti puraw nga estudiante, pagarupen dagiti nangisit a nasaysayaatak ngem isuda.”
No Kasano ti Panagrikna dagiti Biktima iti Panangidumduma
Nalabit dakayo met ket napadasanyon ti nalabsan a naipaayan iti trabaho, di nakastrek iti eskuelaan a tarigagayanyo a pageskuelaan, di nadayaw ti pannakatratona iti maysa a tiendaan wenno maysa a restaurant, wenno riniribuk dagiti kapatadanyo. No kasta, pagaammoyo a makadangran ti panangidumduma. Kuna ti 17-años a ni Lucy: “Ti panangidumduma pudno a papungtotennak.” Gapu iti Español a nagtaudan, pagaammo unay ni Lucy no kasano a makaupay unay ti panangidumduma. “Uray pay no aramidek ti trabahok ket makagun-odak kadagiti nagsasayaat a grado iti eskuelaan, pulos a diak makagun-od iti pakabigbigan. No ti maysa a puraw a tao nasayaat ti maaramidanna, ti mannursurok ti mangidayaw kenkuana. Ngem kasano man ti kinagagetmo, no saanka a puraw, saan unay a nasayaat dayta.”
Dadduma nga agtutubo ti agtignay iti panangidumduma babaen iti naulimek a di panangikankano. Kuna ti maysa a tin-edyer a babai a nangisit: “Idiay eskuelaanko, kaaduanna ti puraw, ket nasayaat ti pannakilangenko kadagiti ubbing. Pudno a birngasandak, ngem pudno a diak ikankano agsipud ta nairuamakon iti dayta.”
Ngem, dadduma ti mangipalubos kadagiti makasair a komento ken mangipababa a kababalin dagiti dadduma a mangdadael iti panagraemda iti bagida met laeng. Kuna ti maysa nga agtutubo a lalaki: “Ni nanangko ken tatangko ket nagtaudda iti dua a nagduma a rasa. Bayat ti panagdakkelko, nalalaisak iti agsumbangir a dasig. Kas banagna, nagsagabaak iti adu a mental ken emosional a pannakadangran. Malagipko a no dadduma mabainak iti kolorko.”
Panagballigi iti Panangidumduma
Kaawatan, ngarud, ti panangidumduma ti rasa mabalin a makatignay iti rikrikna iti panagpungtot, ti tarigagay nga agibales, makipatas, umalsa! “Pudno a ti panaggamsaw pagmaagenna ti masirib a tao,” kuna ti Eclesiastes 7:7. Ngem nupay no ti naranggas a movimiento ti iyaalsa mabalin nga iturongna ti atension iti kinaawan iti kinahustisia—kadagiti dadduma a kaso mabalin pay a makaipaay iti pannakabang-ar—ipakita ti historia a dagiti pagbanagan dagita a movimiento ket, iti kasayaatanna, temporarioda. Malaksid iti dayta, “ti gura riingenna ti ringgor.” (Proverbio 10:12) Gapuna ti isusungbat ti gura iti gura awan duadua a pagbalinenna ti dakesen a kasasaad a dakdakes pay!
Kunaen ti Biblia: “Ti killo saan a mapalinteg.” (Eclesiastes 1:15) Ti panangituray ti tao awanen ti panginanamaan iti kinakillona. (Jeremias 10:23) Ti kasaknapanen a reporma ti gobierno saannan a mapukaw dagiti kangrunaan a makagapu iti panangidumduma iti rasa: kinaagum, kinabuklis, ken ti tarigagay a maipaay iti panangitan-ok iti bagi met laeng. (Idiligyo iti Santiago 3:13-16; 4:1-3.) Kas ti panangikuna ti maysa a proverbio iti dayta: “Uray ngata no begbegem ti maag iti alsong . . . , dinto pumanaw kenkuana ti kinamaagna.” (Proverbio 27:22) Ti iyaalsa a maibusor iti establisimiento ngarud bassit laeng ti balbaliwanna.
Kasano, ngarud, ti panagtignay ti maysa nga agtutubo no mapasanguan iti panangidumduma iti rasa? Adtoy ti sumagmamano a singasing:
Liklikan ti nalabes a panagtignay. Gapu ta masairkayo kadagiti napalabas a kapadasan, gagangay laeng ti agtignay iti aniaman a makapasakit a panangidaduma. Nupay kasta, mamakdaar ti Biblia: “Saan koma a nadarasudos ti espiritum nga agpungtot, ta ti pungtot agsaad iti barukong dagiti maag.” (Eclesiastes 7:9) Gapuna panunotenyo a saan a mangidumduma dagiti dadduma. Nalabit saan met a ti rasa ti pudno nga isyu.
Maaddaan iti pudno a pannakaawat iti kasasaad ti panangidumduma. Kunaen ti Proverbio 19:11: “Ti kinamanagpanunot ti tao pagbalinenna a nabannayat nga agpungtot.” Padasenyo nga awaten a ti kinapanatiko ket napataud kadagiti dadduma nga indibidual manipud iti kinaubing. (Kitaenyo ti “Kasano a Mapagballigiak dagiti Rikrikna a Panangidumduma?” nga agparang iti Nobiembre 8, 1988 a bilang ti Agriingkayo!) Mabalin a makatulong met ti panangisarita kadagiti bambanag iti maysa a mannakaawat a nataengan, nalabit dagiti dadakkelyo.
Laglagipenyo, met, a “ti isuamin a lubong adda iti babaen ti dakes” ket ni Satanas “binulsekna dagiti is-isip dagiti saan a mamati” tapno bingaybingayenna ti sangatauan. (1 Juan 5:19; 2 Corinto 4:4) Gapu iti pannakabigbig a ti is-isip dagiti tattao ket naadipenda, mabalin pay a maasiankayo kadagidiay nga agtignay iti kasta gapu iti kinaignorante.
“Dika agibales ti dakes iti dakes.” Ti panagbalin a biktima iti pannakalais ti rasa wenno ti pannakaisarang iti di pagay-ayat a “pagkakatawaan” iti rasa mabalin a makatignay iti makaparurod a rikrikna. Malagip ti maysa a 16-años nga ubing a babai a managan Tara: “Ages-eskuelaak iti maysa nga eskuelaan a kaaduanna ti puraw. Dagiti ubbing agiinnarasaasda iti maysa ken maysa—ngem napigsa met bassit ta mangngegko—amin a kita ti pananglais ti rasa.” Mabalin a makagargari unay ti bumales. Ngem laglagipenyo: Dagidiay a mangipapaay iti makadangran a komento masansan a tarigagayanda laeng nga agpungtotkayo ken bumales, a mangipaay iti pambarda a mangipaay iti pisikal a panangdangran wenno mangiyebkas pay iti sasao a panangabuso kadakayo. Nagsayaat ti kunaen ti Proverbio 14:17: “Ti nadaras nga agpungtot minamaagto ti panagaramidna.”
Gapuna padasenyo ti agtalinaed a nalamiis iti espirituna. Laglagipenyo dagiti sasao ti maysa a nasirib a manangbalakad idi ugma: “Dika ikankano dagiti amin a sasao a naisao.” (Eclesiastes 7:21, Today’s English Version) “No pudno a nagimdengak kadakuada,” nalagip ni Tara, “mabalin a pinagbalindakon a mauyong. Ngem diak a pinalubosan dayta a mamagpungtot kaniak.” Gapuna ep-epenyo ti pannakarikna a “mangibales ti dakes iti dakes.” (Roma 12:17) “Dika makisungbat iti maag a kas iti kinamaagna, di la ket ta maipadpadka met kenkuana,” ibalakad ti Biblia. (Proverbio 26:4) ‘Ti panangiparang iti bangir a pingping’ babaen ti di panangikankano iti panangabuso ket saan a kinatakrut no di ket, iti agangay, dayta ti praktikal unay a banag nga aramiden. (Mateo 5:39) Iti agangay dagiti manangriribukyo mabalin a maumadanton iti inuubingan nga ay-ayamda. Ket “gapu ti kaawan ti pagsungrod maiddep ti apuy.”—Proverbio 26:20.
Ammuenyo no kaano ti panagsaoyo. Saan nga amin a kinaawan ti kinahustisia ket masapul nga ibturan a siuulimek. Adda “panawen ti panagulimek ken ti panawen ti panagsao.” (Eclesiastes 3:7) Ket mabalin a nainsiriban ti panangalayo iti addang a mangsalaknib iti bagiyo met laeng. Ngarud ni Tara impakaammona kadagiti dadakkelna ti laklak-amenna a panangabuso. Idi agangay nabaelanna ti nageskuela iti sabali nga eskuelaan. Ti sabali a kasasaad mabalin a ramanenna ti maysa a kankanayon a mangrurrurod kadakayo babaen kadagiti naalas a pagaangawan iti rasa. Nalabit dayta nga indibidual pudno a dina ikankano no kasano a nagdakes ti kasta a panagsasao. Ti pannakisarita maipapan kadagiti bambanag iti naasi ken iti nakalma a pamay-an iti nakabasol ti mabalin a mangpalinteg kenkuana.
Dikay pukawen ti panagraemyo iti bagiyo met laeng. No ipababadakayo dagiti dadduma, dikay liplipatan a ti Dios ‘binilangna dagiti buok ti uloyo’ ket imbilangnakayo a napateg iti imatangna. (Mateo 10:30) Pabilgenyo ti panagraemyo iti bagiyo met laeng, saan a maibatay kadagiti panagpampanunot dagiti awan diosna nga agtutubo, no di ket babaen iti kaadda iti natibker a pannakipagayam iti Dios. (Idiligyo iti 1 Corinto 1:31.) Dagiti pisikal nga itsura ti rasayo a mabalin a puntiria iti pananguy-uyaw dagiti kapatadanyo, ket panangiparangarang iti kasta unay a kinamanagparnuay ti Dios isu nga “iti maymaysa a tao inaramidna a pagtaudan dagiti amin a nasion dagiti tao.”—Aramid 17:26.
Siempre, ni laeng Jehova a Dios ti makaiyeg iti sosiedad a “bulsek iti kolor,” isu a mabiiten nga aramidenna babaen iti nailangitan a gobiernona. (Daniel 2:44) Kabayatanna, iyaplikaryo dagiti prinsipio ti Biblia iti inggana ti kabaelenyo ket padasenyo a pagballigian ti kasasaad. Tagiragsakenyo ti pannakilangen kadagiti kongregasion dagiti Saksi ni Jehova, a sadiay makikaduakayo kadagiti indibidual a sigaganetget a mangikkat kadakuada met laeng ti panangidumduma iti rasa. Dikay agkedked a dumawat iti nailangitan nga Amayo ti tulong no agbalin a narikut dagiti paspasamak. Kunaen ni agtutubo a Lucy: “Masapul a sipapasnek nga agkararagak a kankanayon tapno mapagballigiak ti panangidumduma. Ngem no kasapulan ti panangibturko iti dayta, agkararagak, ket ammok a ni Jehova adda a kaduak.”
[Ladawan iti panid 14]
Dadduma nga agtutubo mariknada a dida maikankano idiay eskuelaan gapu iti panangidumduma iti rasa