Kinapintas iti Angin
TI NAKAPIMPINO a kasla seda a buokna ket maipulpul-oy iti angin, ti bassit nga ubing a babai kamkamatenna ti “tukmaanna”—maysa a nakaay-ayat, nagpintas a kulibangbang. Babaen ti pannakikaduana iti bassit a panagay-ayamna, ti kulibangbang ti pilit a nagdisso iti daytoy a sabong ken dayta. Kalpasanna, a kasla mangang-angaw, daytat’ timmayab a pimmanaw bayat a dagiti babassit a nakaappupo nga im-ima ti dandanin mangtiliw iti dayta. Kellaat, ti bassit a gayyemtayo adda napanunotna: Imbes a nakaar-ariwawa a mangkamat iti naatap a kulibangbang, isut’ siinayad ken siulimek nga umadani iti dayta bayat ti panagdissona iti napintas nga atap a sabong. Nakamulagat, isut’ nagunggonaan iti nakaskasdaaw a nasinged a panangmatmat iti maysa kadagiti kaaduan ti kolorna a parparsua ti Dios.
Makikaduatayo aya kenkuana? Ti panangapresiartayo a mismo itoy a nagpayak nga obra maestra ket rumang-ayto.
Matmatan a Naimbag
Makitayo dagiti tallo a kangrunaan a paspaset ti bagi? (Kitaenyo ti panid 18.) Umuna adda ti ulo nga addaan kadagiti naisangsangsangayan a paris ti antennae. Dagitoy ti tumulong kadagiti pagangot, pagrikna, ken nalabit uray ti panagdengngeg. Tulonganda ti kulibangbang a mangsapul ti paboritona a taraon wenno asawa. Kasta met, madlawtayo ti dua a dadakkel a compound eyes wenno mata a buklen dagiti adu a matmata a makabael a makakita a naan-anay iti kolor. Makitayo aya ti kasla maysa a tubo a nalukot ken naikabil iti babaen ti ulona? Daytoy atiddog a dila ket maawagan proboscis. Dayta mawarwar ti pannakalukotna tapno mabaelan ti kulibangbang a sisipen ti nektar manipud kadagiti sabsabong wenno ramanan dagiti dadduma a paboritona a taraon.
Ti makintengnga a paset ti bagi ket maawagan thorax. Uppat a nagpipintas a payak ti naisilpo ditoy. Dagiti rumimat a kolor ken dagiti naririkut a padron a makitatayo ket pudno a patauden dagiti ginasgasut a babassit a siksik, a tunggal maysa ti naikabit iti maysa a socket iti payak. Dagitoy a nakoloran a plato ket naglaon iti angin, isu a mamagbalin a nalag-an iti payak ket agserbi a kas nagsayaatan a mangitalimeng iti pudot a maipaay iti panangtimbeng ti temperatura.
Tallo a paris ti saka ti naikabit iti thorax. Dagiti saksaka addaanda kadagiti buok a tumulong kadagiti adu a kulibangbang a sumungbat kadagiti timtimek.
Dagiti nataenganen a kulibangbang addaanda met kadagiti ‘pagraman’ kadagiti saksakada. Nasarakan dagiti managsirarak a no agdisso dagiti saka ti kulibangbang iti nasam-it a banag, ti dilana ti automatiko a maukrad, a sisasaganan a mangan. Ti kulibangbang a monarch iti Norte America addaan kadagiti organo a pagraman kadagiti sakana a 2,000 a daras nga ad-adda a sensitibo ngem ti dila ti tao!
Ti maudi a kangrunaan a nakabingayan ti bagi isu ti abdomen wenno tian, a naglaon ti sistema a pagtunaw ken dagiti organo a pagpaadu. Matmatanyo a naimbag dagiti nakabingbingayan iti tian, ket makitayo dagiti abut a pagang-angsan ti kulibangbang. Dagitoy ti maawagan spiracles.
Ti Kalalaingan iti Panagbalbaliw
Ti kulibangbang a nakadisso iti maysa a sabong ket saan a kanayon a kasta ti kinapintasna ken kinasayaat ti panaggarawna. Daytat’ nakapadasen iti napartak ken kasta unay a panagbalbaliw iti itsura. Daytoy a pamay-an ti panagbalbaliw ket maawagan ti metamorphosis wenno naan-anay a panagbalbaliw. Adda ti kasta unay a panagbalbaliw a naaramid iti nagbaetan dagiti nadumaduma a tukad iti maysa a sibibiag nga organismo.
Agpannuray iti kita ti kulibangbang, ti biag mangrugi bayat a ti bassiusit nga itlog nga adda iti bulong ti mula a kanento ti larva—wenno nasaysayaat a maammuan babaen iti sabali a naganna, ti caterpillar—no daytat’ nagpessan. Dadduma nga itlog ti mabalin nga agbalin a caterpillar iti uneg ti tallo nga al-aldaw dagiti abbaba a tiempo ti lawag ken sipnget. Dadduma nga itlog a maiyitlog iti panawen ti otonio ti mangpalabas iti kalam-ekna sakbay ti panagpessada.
Apaman a nakalapsuten manipud iti ukisna, ti mabisinen a caterpillar kanennan ti awanen ti nagyanna nga ukisna. Kalpasanna dayta kanennan ti bulong a nagkaptanna. Ti bassit a parsua ket pudno a narawet a makina bayat a mangan iti idulinna a taraon nga umdas a maipaay iti al-aldaw a saanna a pannangan iti masanguanan. Dagiti espesialista iti kulibangbang kunaenda a no ti innem-libra nga ubing ket lumukmegda a kas ti kapartak ti panaglukmeg ti caterpillar, iti ngudo ti dua a lawas ti ubing agdagsenen iti walo a tonelada!
Di maliklikan, bayat ti panangpennek ti caterpillar iti kinarawetna, dumakkel ti bagina, ket literal a madakkelanna ti kudilna. Gagangay, ti caterpillar sukatanna ti kudilna iti mamimpat wenno maminlima a daras sakbay ti iseserrekna iti maikatlo a tukad iti panagdakkelna—ti tukad a pupa.
Daytoy a nakaay-ayat a panangikkat ti caterpillar iti kudilna ket mangrugi no ti nataenganen a larva ibitinnan ti bagina nga addaan iti kasla seda a pagbiagan. Babaen ti panagdakkelna iti angin isu a mangpasiddaaw iti kaaduan kadagiti managpabuya iti sirko, ti caterpillar sukatanna ti makinruar a kudilna tapno mangiparang iti ukis ti pupa. Agpatingga ti kasta unay a pannangan. Ti pupa, wenno chrysalis, mabalin nga agparangen a di aktibo wenno kasla natay payen, ngem iti uneg adda di nakapapati a pannakabalbaliw a mapaspasamak a mangbalbaliw iti larva nga agbalin a napintas a kulibangbang.
Dagiti hormones ti mangrunaw iti kaaduan nga organo ti larva, ket dagiti mapataud a pluido ken materiales mabalbaliwanda tapno mangporma iti nataenganen a kulibangbang iti uneg ti pupa.
Ti nabara a temperatura, ti umdas a kaatiddog ti aldaw, ken ti kinabasa ti mangtignay ti dakkelen a kulibangbang iti uneg a tiempon ti iruruar. Mapisang ti chrysalis ket tumayaben ti nagpayak a kinapintas a rummuar, nga alaenna ti manipud 90 segundos agingga iti 5 a minutos. Ti kappessa a kulibangbang ket dina pay kabaelan nga iparangarang iti bagina. Dagiti nailet a lugarna ti nangbabasa ken nangkunes kadagiti payakna. Gapuna, babaen ti panagkapetna iti rinuaranna, dayta ti mangibomba kadagiti pluido ti bagi kadagiti ur-uratna iti payak, isu a dumakkel ken tumangken. Ti biagna ti mabalin nga agpaut iti tallo nga aldaw agingga iti walo a bulbulan wenno uray pay makatawen.
Panagsapsapul kadagiti Kulibangbang
No kayatyo ti agbiahe iti namaga a disierto iti makin-abagatan a laud nga Estados Unidos, mabalin a maragsakankayo a makakita iti Felders’ orange-tip (Anthocharis cethura). Kasano ti panagballigina iti kasta a di nainggayyeman a klima? Dayta ti tumayab laeng bayat ti nasapa a bulbulan ti primavera kadagiti tawtawen nga adda umdas a tudo a mangpataud iti tarigagayanna a mulmula a taraon. Ti naanus a pupa mabalin nga itantanna ti panagpessana agingga iti lima wenno innem a tawen, nga agur-uray iti umiso a kaadu ti kinabasa.
Dagitoy a disierto ket pagtaengan met ti sabali pay a naisangsangayan a kulibangbang: ti giant skipper (Megathymus coloradensis). Daytoy a dakkel a kulibangbang addaan iti ababa ken nalukmeg a bagi ken babassit a trianggulo a paypayak a mamagbalin iti dayta a kasla saan a napartak nga agtayab. Dikay maallilaw—dagitoy a jet iti lubong dagiti insekto ti mabalin a kapapartakan a kulibangbang iti daga, nga addaan iti kapartak a 96 kilometros iti tunggal oras.
No agbiahetayo iti kalam-ekan ti anginna a tuktok ti bambantay iti Sierra Nevadas iti California, mabalin a masarakantayo ti naandor nga ivallda arctic (Oeneis ivallda). Dayta maandoranna ti kalam-ekna nga agpaut iti siam agingga iti sangapulo a bulbulan iti kangato a 3,000-4,000 metros. Kasano ti pannakalasatna? Dagiti sientista patienda a ti caterpillar kabaelanna ti mangpataud iti bukodna a “panglaban iti pannakailado.”
Nalabit tagiragsakenyo ti dakkel nga asul a (Maculinea arion) iti Europa ken ti pannakikaduana kadagiti kuton. Kalpasan ti sumagmamano a panagbalbaliw, dayta ti masarakan dagiti dadduma a kita ti kuton, isu a mangsugat iti “glandula ti diro” iti likudan ti caterpillar, ket mangiruar iti nasam-it a pluido. Dagiti kuton ti mangala iti caterpillar, a mangawit iti dayta iti umokda, a sadiay ikkanda ti larvae ti kuton a kanenna a kasukat ti nasam-it a “diro.” Kamaudiananna, ti caterpillar sumreken iti tukad a pupa, a rummuar a kas kulibangbang tallo a lawas kalpasanna.
Iti lubong ti kulibangbang makasaraktayo kadagiti nadumaduma a kadakkel, itsura ti payak, kolor, ken dagiti padron. Kadagiti dadduma a kaso, nupay kasta, pudno ti kasunganina. Dadduma a kita ti kapada ti maysa ken maysa a dagiti laeng eksperto ti siuumiso a makailasin kadakuada. Dagiti sumagmamano a makasabidong a kita ti mangipaay iti proteksion kadagiti di makasabidong a kakikitada, ta dagiti naannad a tumatayab ken dagiti dadduma a managsida ti padada a tumatayab nakasursuroda a saan a mangsida kadakuada. Ti kababassitan a naammuanen a kita ti kulibangbang, ti pygmy blue (Brephidium exilis) iti Norte America, ket nakurkurang ngem maysa a centimetro ti payakna. Ti kadadakkelan isu ti Queen Alexandra’s birdwing (Ornithoptera alexandrae) iti Sud Pacifico, a mabalin nga addaan iti kaakaba ti payak a 28 centimetros.
Agarup 10,000 agingga iti 20,000 a nagduduma a kita iti kulibangbang ti mangarkos iti rabaw daytoy a planeta. Dagitoy masarakanda a mangib-ibtur iti nakaro a pudot ti disierto iti Norte Africa; a danonenda dagiti makaulaw a katayag iti Himalayas agingga iti kangato a 6,000 metros; nga agnaedda iti nasurok a 30 metros iti baba ti patas ti baybay idiay Makintengnga a Daya ken iti Death Valley, California; nga agay-ayamda kadagiti natutudo a tropikal a kabakiran iti Sud America, Africa, ken Asia; a sursursurenda ti narungsot nga igid ti baybay iti Atlantico; ken makalasat kadagiti nakalamlamiis nga awan kaykayona a kapatagan iti ngatuen ti Artic Circle.
Babaen ti pannakaipakita dagiti nadumaduma a kolor, ti kulibangbang a buybuyaentayo iti pangrugian ket naitayab manen iti angin, a napan kadagiti paspaset a ditay ammo. Ket maikuyog iti bassit a gayyemtayo, mariknatayo a bimmaknangtayo gapu iti pannakasirpattayo iti maysa kadagiti adu a napipintas a panamarsua ni Jehova.
[Dagiti ladawan iti panid 16, 17]
EIGHT-WING CALICORES
[Credit Line]
A. Kerstitch
BIRDWING
[Credit Line]
A. Kerstitch
ULYSSES SWALLOWTAIL
[Credit Line]
A. Kerstitch
FELDERS’ ORANGE-TIP
CLOUDLESS SULPHUR
MONARCH
[Ladawan iti panid 18]
BRIGHT BLUE COPPER
Antena
Ulo
Barukong
Tian