Maysa nga Aldaw iti Biag ti Kulibangbang
NO KASLA makaupay ken narigat ti inaldaw a trabahoyo, panunotenyo man ti nakagaggaget a kulibangbang. Iti damo, mabalin nga ipagarupyo a ti eskediol ti panagtrabaho ti maysa a kulibangbang ket kas ti matarigagayan a panagbakasion. Iti panagakar-akarna kadagiti nadumaduma a sabong, nga agkarasusop iti nektar iti nadumaduma a lugar, no kaano a kayatna dayta la ketdi no nasayaat ti panniempona, kasla maysa a naisangsangayan a paguadan ti kulibangbang iti panagbiag nga awan pakasiksikoranna.
Ngem iti lubong dagiti insekto, saan a kanayon a kasta dagiti bambanag. Dagiti kulibangbang ket okupadoda a parsua nga agan-annong iti maysa a napateg a serbisio bayat a kanayon nga agdardarasda a kas ket tay ti panawen ket aggibusen. Paliiwentay ti maysa a kulibangbang iti kadawyan a tiempo ti panagtrabahona.
Maysa a Nabara a Pammigat
Maul-ulawkay kadi no agriingkayo? Kadawyan kadagiti kulibangbang ti maulaw no bigbigat. Dadduma a bigat, saanda a makakuti—iti literal a pamay-an. Ti parikutda isut’ temperatura ti bagida, nga agbaliw sigun ti kasasaad ti aglawlawda. Kalpasan ti panangpalabasda iti maysa a nalamiis a rabii iti pingir ti maysa a bulong, nalamiis unay ti darada isu a narigatda a makakuti, ket sigurado a saanda a makatayab. Isu a masapul nga urayenda a sumingising ti init.
No simmingisingen ti init, iyukapen ti kulibangbang dagiti payakna sa agturong iti yan ti nabarbara a masilnaganna. Dagiti nakaukapen a payakna, nga agserbi kas dagiti babassit a solar panel, makaaladanton iti umdas a pudot, isu a makapasiarton ti kulibangbang. No ngay naulep ti panniempona? Kadagiti kalalaingan-ti-lamiisna a rehion, masapul nga agtalinaed dagiti kulibangbang—nakaintek iti kumbiniente a sanga wenno sabong—agingga a sumingisingen ti init. Saan a kinasadut daytoy. Rumbeng laeng a kastat’ aramidenda.
No saan unay a nadagaang ti aldaw, pasaray agsardesardeng met tapno ad-adda a mapapudot babaen ti init. Kas ti panaggasolina ti maysa a kotse iti estasion ti gasolina, masapul a gumun-od met iti enerhia manipud ti init. Idiay tropiko mabalin a masapul ti kulibangbang ti agbilag a masapa wenno kalpasan ti panagarbis. Iti pangkaaduan a panagsao, no nalamlamiis ti panniempo, napapaut ti panagbilagna. Apaman a nakapapudoten, itultuloyna ti rumbeng nga aramidenna.
‘Ayat iti Damo a Say-op’
Ti kagaganatan nga aramiden isut’ panangbiruk iti maysa a kapareha. Iti kawatiwat ti biag a mammano a lumbes iti sumagmamano a lawas, awan tiempo a rumbeng a masayang. Ket adda rigrigatna ti agbiruk iti maysa a kapareha iti lubong dagiti kulibangbang—sapulenna ti napinget a kinaanus ken kinasaet.
Saan nga ammo dagiti kulibangbang ti “ayat iti damo a panagkita.” Talaga a makakitada laeng iti asideg, ket masansan a mapagkamalianda a kapadpadada ti nagduduma a kita ti parsua. Daytoy ti mangituggod iti awan mamaayna a panagsisinnurot nga agpatingga iti pannakaamiris ti agar-arem a kulibangbang nga isut’ inallilaw dagiti bukodna a mata.
Ti ad-adda pay a mangparigat iti biag isut’ saan a masansan a di panangikankano ti kabáyan. Ti napinget a kalakian ikagumaanna ti agtayab iti aglawlawna, iti pamay-an a kas ti nakaparpartak a panagsala iti balse, a namnamaenna nga umannugotto met laeng. Ngem dagitoy a naisangsangayan a panagsala dagiti kulibangbang masansan a kellaat nga agpatingga no pumanawen ti kabáyan, a pinanawanna ti napaay a kalakian nga agtultuloy a mangbiruk iti kaparehana.
Ngem makapasiddaaw ta saan man la a maallukoy ti kabáyan kadagiti makaawis a kolor ti managaremna. Nupay impapan ni Darwin a ti narangrang a kolor dagiti kulibangbang ti mangipaay iti sumagmamano nga ‘ebolusionario a pagsayaatan,’ awan ebidensia a mangpaneknek iti dayta. Iti maysa nga eksperimento siraragsak a nakipareha dagiti kabáyan iti kakikita nga Anartia amathea ti Norte America kadagiti kalakian a ti napatak a nalabaga ken nangisit a payakda ti napintaan iti unabes a nangisit. Ti agparang a kapatgan isut’ wagas ti panagtayab ti kalakian, ti kinasaetna, ket kangrunaan iti amin, ti naisalsalumina a “tapuk-ni-ayat.”
Ti tapuk-ni-ayat iramanna ti pheromone nga isut’ kangrunaan a pangawis ti kalakian. Daytat’ makaulaw a bangbanglo, nakaisigudan tapno kayawanna ti kabáyan iti kakikitana. Kabayatan ti panaginnarem, panggepenna nga ipasay-op kenkuana daytoy a “naisangsangayan a bangbanglo.” Nupay ti tapuk-ni-ayat ket saan a mangipanamnama iti balligi, adda naimbag nga epektona no nasarakanna met laengen ti situtulok a kabáyan.
Panangraman iti Nektar
Masapul nga adda maisukat iti amin nga enerhia a mabusbos iti panangsapulna iti maysa a kapareha. Gapuna, ti nektar ket tarigagayan ti panagraman dagiti kulibangbang. Iyawis dagiti sabong daytoy a nabileg ti enerhiana a taraon babaen iti makaallukoy a sukog ken kolorda. Apaman a nakadisson iti maysa a sabong, sisisigo a susupen ti maysa a kulibangbang ti nektar babaen ti kasla tubo a proboscis, nga isut’ pangtudokna iti makimbabbaba a paset ti sabong.
Bayat nga agbusbussog iti nektar, ti nabudo a bagina ket matapukan iti pollen, gapuna tugot-tugotnanton ti pollen iti sumaruno a sabong a pagdissuanna. Kabayatan ti kadawyan nga aldaw ti panagtrabaho, ginasut a sabong ti ma-pollinate. Nupay kasta, kadagiti tropikal a kabakiran, awan unay sabsabong. Aniat’ masansan a susopen dagiti tropikal a kulibangbang?
Dagiti tropikal a kulibangbang pagay-ayatda ti agsusop kadagiti nalungsoten a prutas. Ti naluom unayen a prutas a matnag iti daga ipaayanna ida iti aglaplapusanan a gubuayan ti nasam-it nga enerhia.
Kayat met dagiti kulibangbang ti naapgad. Masansan a masarakan ida a mangsussusop iti naapgad nga agneb ti maysa a nabasa a daga wenno masansan iti ling-et ti ima ti maysa a managrayo a tao. Ti natured a kulibangbang a flambeau ti nasirpatan pay a mangsussusop iti naapgad a lulua ti caiman.
Bayat nga okupado a mangsapsapul iti kaparehana, mang-pollinate kadagiti sabong, ken mangbussog iti bagina, ti nagpayak a gayyemtayo masapul a nasiput ken naannad met kadagiti kabusorna. Mabalin a kasla awan gawgawayna, ngem isut’ addaan iti sumagmamano a taktika tapno maliklikanna ti makemmeg.
Panangliklik iti Peggad
Ti narangrang-kolorna a kulibangbang nga agpayapayakpak iti maysa a karuotan ti nalaka laeng nga agbalin a taraon ti maysa a mannangan-insekto a billit. Ngem ti naatap, nasikap a panagtayab ti kulibangbang ti mangparigat iti panangtiliw kenkuana. Sumuko ti kaaduan a billit iti sumagmamano a panangpadasda. Uray pay makatiliw ti maysa a billit iti maysa a kulibangbang, mabalin a makalibas ti insekto babaen ti panangibatina iti maysa a kiddis ti payakna iti sippit ti billit.
Ti panagkitada ti maysa pay a salaknib. Nupay dagiti kulibangbang ket makakita laeng iti asideg, ti nagraraay a matada ket nasiput unay a mangilasin iti aniaman a garaw. Pumanawda a dagus apaman nga adda madlawda a peggad, kas ti mapaliiw ti asinoman a mangpadas a mangretrato iti maysa a kulibangbang.
Adda met sabali a panangsalaknib ti dadduma a nabuntog-panagtayabda a kulibangbang—ti makapasarua a ramanda. Maigapu dayta iti pannanganda kadagiti makasabidong a mula idi caterpillar-da pay laeng. Apaman a nakaraman ti maysa a billit iti kasta a kulibangbang, liklikannanton inton sumaruno a gundaway. Masansan a dagitoy a nagalas-ti-ramanda a kulibangbang—kas ti monarch—ket narangrang ti kolorda, maysa a pakdaar a nalabit mangipalagip kadagiti billit a liklikanda dagitoy.
Pagpatinggaan ti Panagbiahe
Kunaen ti The World Book Encyclopedia a kaaduan a kulibangbang ti agpaut iti sumagmamano laeng a lawas, ngem dadduma a kita ket mabalin nga agbiag iti 18 a bulan. Daddumat’ nakaintek lattan kadagiti nalamiis a bulbulan wenno kabayatan ti napaut a kalgaw kadagiti tropiko.
Ngem agpapan pay iti ababa a panagbiagda, adut’ nakaskasdaaw a magapuanan dagiti kulibangbang. Itay napan a siglo, namin-adu a naballasiw ti kulibangbang a monarch ti Taaw Atlantiko sa nagpaing idiay Canary Islands, nga adayo iti kosta ti Africa. Ti maysa pay a nalaing a bumibiahe, ti painted lady, ti kanayon nga agbiahe manipud Norte Africa nga agpaamianan ti Europa kabayatan ti kalgaw.
Kabayatan ti ababa a panagbiagda, mangaramid dagiti di-mabannog a kulibangbang iti nasken a trabaho a panang-pollinate kadagiti sabong, babassit a kayo, ken agbunga a kaykayo. Ket malaksid kadagita, ti kaaddada ti ad-adda a mangpapintas ken mangparagsak iti buya ti aglawlaw. Ti kalgaw ket saan a kalgaw no awanda.
[Ladawan iti panid 16]
Panagbilag no bigbigat
[Ladawan iti panid 17]
Panangsusop iti nektar ti maysa a sabong
[Ladawan iti panid 18]
Panangsusop iti agneb ti daga
[Credit Line]
Impaay ti Buckfast Butterfly Farm