No Apay Pinagtalaw ni Jehova dagiti Cananeo ken dagiti Israelitas
MAYSA a tao ti nagkuna, “Pagay-ayatko ti mangbabalaw kadagiti dadduma—daytat’ mangpasayaat iti riknak.” Babaen iti kasta a kababalin, kasano katan-ok ti panangrikna dagidiay a makarikna iti panagayat iti panangbabalaw ken ni Jehova a Dios! Dagiti natatan-ok a kritiko ti mangpanagan ken ni Jehova a maysa a mawaw-iti-dara a dios iti tribo dagiti Judio. Maysa a klero ti nangbabalaw kenkuana a kas maysa a narugit a mananggulo. Tapno ikalintegan iti kasta a panangnagan, dagiti natangsit a kritiko ti mangisitar iti panamagtalaw ni Jehova kadagiti Cananeo iti dagada tapno itedna dayta kadagiti Judio.
Ti kasta a pammabasol iparangarangna iti kasta unay a kinaignorante. Ni Moises, kas pannakangiwat ni Jehova, ti namagbalin a nalawag iti rason ni Jehova kadagiti Judio: “Saan a gapu iti kinalintegmo wenno gapu iti kinaimbag ta pusom ti sumrekam a mangtagikua iti dagada; ngem gapu iti kinadakes dagitoy a nasnasion pagtalawen ida ni Jehova iti sangom.”—Deuteronomio 9:5.
Gapu iti kinadakes dagiti Cananeo a napagtalawda. Kalpasan ti panangilasinda ken ni Baal a kas ti kangrunaan a diosda ken ni Astarot, ti asawana, a kas ti kangrunaan a diosada, kunaen ti Halley’s Bible Handbook, rebisado nga edision: “Gagangay nga agkadua dagiti templo ni Baal ken ni Astarot. Dagiti papadi a babbai isuda dagiti balangkantis iti templo. Dagiti taga Sodoma isuda dagiti lallaki a balangkantis iti templo. Ti panagdayaw ken ni Baal, Astarot, ken dagiti dadduma a didios iti Canaan ket buklen dagiti aglablabes a ritual; dagiti temploda ket sentro iti bisio.”—Panid 166.
Iti rebbek ti maysa kadagiti “nangato a luglugar” idi kaaldawan dagiti Cananeo, “nakasarak [dagiti arkeologo] kadagiti adu unay a burnay a naglaon kadagiti bangkay dagiti ubbing a naidaton ken ni Baal. Ti intero a lugar ket napaneknekan a sementerio dagiti kappasngay nga ubbing.” Kasta met nasarakan “dagiti nakaad-adu a ladladawan ken plaque ni Astarot a nakaal-alas ken nakalablabes ti pannakaiparang dagiti organo ti seksona, a nadisenio a manggargari iti rikrikna ti sekso. Gapuna, dagiti Cananeo agdaydayawda, babaen iti imoral nga ar-aramid, kas maysa a relihiuso a ritual, iti imatang dagiti didiosda; ket kalpasanna, babaen ti panangpapatayda kadagiti inauna nga annakda, kas daton kadagitoy met laeng a didios.”—Panid 166, 167.
Ngarud agimtuod ti Halley’s: “Pampanunotenyo pay laeng aya no apay nga imbilin ti Dios ti panangpukaw ti Israel kadagiti Cananeo? Ti kadi sibilisasion a kasta a nakaap-aprang ti kinarugitna ken kinaranggasna addaan iti aniaman a kalintegan nga agtultuloy nga agbiag? . . . Dagiti arkeologo a nangkali kadagiti rebbek dagiti siudad a Cananeo masmasdaawda no apay a saan a nasapsapa ti panangdadael ti Dios kadakuada.”—Panid 167.
Ti The Emphasized Bible, maysa a patarus ni J. B. Rotherham, kunaenna iti panid 259: “Siasino ti agkuna a ti Kangatuan awanan iti kalintegan a mangpukaw kadagita a manangmulit iti daga ken manangmulit iti sangatauan a kas kadagitoy?”
Imbaga ni Jehova iti Israel no apay a maibelleng dagiti Cananeo: “Dikay mulitan ti bagbagiyo iti uray ania kadagitoy nga aramid, ta amin kadagitoy namulitan dagiti nasnasion nga iyadayok iti sanguananyo. Ket ti daga namulitan, isu ti gapuna nga impasarungkarko ti kinadakesna idiay, ket ti daga isaruana dagiti agnaed kenkuana.” Kalpasanna intedna ti nalaglag-an a pakdaar iti Israel: “Iti kasta tungpalenyonto amin dagiti ipaalagadko ken amin dagiti bilbilinko, ket salimetmetanyonto ida, tapno ti daga a pangyegak kadakayo a pagnaedanyo dinakayto isarua.”—Levitico 18:24-26; 20:22.
Nalawag ti mensahe. Dagiti Cananeo napagtalawda agsipud ta minulitanda ti daga babaen iti nalabes nga imoralidadda—ti pannakikamalalada, ti homoseksualidadda, ken ti panangibukbokda iti dara dagiti maladagada. No tuladen ti Israel daytoy a relihion ti Cananeo a panagdayaw ken ni Baal, daytanto ket mapagtalaw met.
Ket pudno a tinulad ti Israel dayta. Iti maysa a paset a naisaad bayat ti panangokupar ti Israel iti daga, nakali dagiti arkeologo ti rebbek ti maysa a templo ni Astarot, ket “sumagmamano laeng nga addang manipud itoy a templo adda maysa a sementerio, a sadiay nasarakan dagiti burnay, a naglaon kadagiti bangkay dagiti maladaga a naidaton iti daytoy a templo. . . . Dagiti mammadto ni Baal ken ni Astarot ti opisial a manangpapatay kadagiti babassit nga ubbing.”—Halley’s Bible Handbook, panid 198.
Ti linteg ni Jehova a naited babaen ken ni Moises nalawag ti panangiparitna iti kasta a kinadakes iti sekso. Kinuna ti Levitico 20:13: “Ket no ti lalaki makikaidda iti padana a lalaki nga ibilangna a kas babai, isuda a dua nakarimrimon ti aramidda. Dinto bumurong a mapapatayda.”
Kinuna met ti Linteg ni Moises, idiay Deuteronomio 23:17, 18: “Awanto ti agbalangkantis kadagiti annak a babbai ti Israel, wenno awanto ti manangubet kadagiti annak a lallaki ti Israel. Dikanto mangyeg ti tangdan ti maysa a balangkantis wenno tangdan ti maysa nga aso [New World Translation Reference Bible, footnote: “Mabalin a maysa a pederasta; maysa a mangar-aramid iti panangubet, nangnangruna iti ubing a lalaki.”] iti balay ni Jehova a Diosyo a maipaay a kari, ta dagitoy a dua isuda ti makarimon ken Jehova a Diosmo.”
Imbaon ni Jehova dagiti mammadto a mamakdaar iti Israel: “Ket ni Jehova imbaonna kadakayo dagiti amin nga adipenna a mammadto, a bimmangon a masapa ket imbaonna ida, ngem dikayo impangag.” (Jeremias 25:4) Imbes ketdi, ti Israel “intultuloyna ti namangon a maipaay kadakuada kadagiti nangato a disso ken monmonmon ken asherah iti tumunggal nangato a turod ken iti sirok iti tumunggal narukbos a kayo. Ket adda met dagiti lallaki a balangkantis iti templo [New World Translation Reference Bible, footnote, “binabai”] iti daga. Dagitoy nagtignayda a maitunos kadagiti amin a makarimrimon a bambanag iti nasion a pinagtalaw ni Jehova iti imatang dagiti annak ti Israel.”—1 Ar-ari 14:23, 24.
Pinakdaaran ida ni mammadto nga Isaias: “Iti rabaw ti nangato ken natayag a bantay insaadmo ti iddam; idiay met simmang-atka a mangidatag ti daton. Ket iti likudan dagiti ruangan ken dagiti ad-adigi insaadmo ti pakalaglagipam [ladawan ti organo ti sekso]; ta sika imparangmo ti bagim iti sabali a saan a siak ket simmang-atka, pinadakkelmo ti iddam, ket nakitulagka kadakuada; ket sika inayatmo dagiti iddada iti sadinoman a nakakitaam ti [organo ti lalaki].”—Isaias 57:7, 8, An American Translation.
Dagiti babbai nagaramidda kadagiti ladladawan iti sekso ken nakikaiddada kadakuada, kas mabasatayo: “Ket dika aya inaramid ida a maipaay kenka a ladladawan ti lallaki, ket nagbalangkantiska kadakuada.” (Ezequiel 16:17, Rotherham) Wenno kas kunaen ti An American Translation: “Isu a nangaramidam iti panagbalangkantis.”
Pinaglaok dagiti Israelitas ti pudno ken ti ulbod a panagdayaw. Idiay Bantay Sinai dinaydayawda ti nabalitokan nga urbon a baka ken nagaramidda iti seksual nga imoralidad ket maigiddato iti dayta rinambakanda ti maaw-awagan “maysa a piesta ken Jehova.” (Exodo 32:5, 6) Adu a siglo kamaudiananna, dagitoy paglalaokenda pay laeng ti ulbod ken ti pudno. Binabalaw ni mammadto nga Elias ida iti daytoy, a kunkunana: “‘Agpapan kaano ti panagallaallayo iti dua a panunot? No ni Jehova ti pudno a Dios, sumurotkayo kenkuana; ngem no ni Baal, sumurotkayo kenkuana.’ Ket ti umili saan a simmungbat kenkuana iti uray maysa a sao.” (1 Ar-ari 18:21) Kalpasan ti panagbalbaliw ni Manasses, inikkatna dagiti ganggannaet a didios ket nangidaton iti daton ti kappia ken ti panagyaman ken Jehova. Nupay kasta, kas kunaen ti 2 Cronicas 33:17, “dagiti tattao nagidatonda pay laeng kadagiti nangato a disdisso; isuna laeng ta maipaay ken Jehova a Diosda.”
Bayat dagiti adu a siglo minulitan ti Israel ti pudno a panagdayaw ken Jehova iti Baalismo, a linabsingna ti prinsipio a kamaudiananna inlanad ni apostol Pablo kas maysa a saludsod: “Ket ania ti pakainugotan dagiti ladladawan a didiosen iti templo ti Dios?” (2 Corinto 6:16) Gapuna idi 740 K.K.P. ti sangapulo-tribo a pagarian ti Israel ket innala dagiti taga Asiria a kayaw, ket idi 607 K.K.P. ti dua-tribo a pagarian ti Juda ti innala dagiti taga Babilonia a kayaw. Dagiti dua a nasnasion ti nangmulit iti daga a kas ti inaramid dagiti Cananeo, ket dagitoy dua a nasion ti naisarua manipud iti daga a kas ti pannakaisarua dagiti Cananeo.
Dagiti met ngay nasnasion itatta? Dagiti kadi ig-iglesiada ti namulitan iti imoralidad? Mulmulitanda kadi ti daga? Dagitoy met kadi ket maisaruada iti daga?
[Blurb iti panid 6]
“Dagiti Propeta ni Baal ken Astarot ti opisial a manangpapatay kadagiti babassit nga ubbing”
[Ladawan iti panid 5]
Burnay a tanem, dagiti bangkay ti maladaga
[Credit Line]
Lawrence E. Stager/Oriental Institute, University of Chicago