Dagiti Panniki​—Di Maawatan, Pagsidsiddaawan, Napateg, Agpegpeggad

‘DAGITI panniki! Kagurgurak ida! Napnoda iti igges, dida makakita ken masiluanda iti buokyo, mangisaknapda iti rabies, sisipenda ti darayo. Ay! Paggagatelenda ti kudilko!’ Kasta met kadi ti riknayo?

Kinapudnona, dagiti panniki ket kasta unay ti pannakalalaisna a babassit a parparsua. Dagitoy ti biktima dagiti dakes a damdamag. Nagsayaatan ti panangay-ayosda iti bagbagida. Kaaduan ti nasayaat ti panagkitana; awan ti bulsek. Dida tarigagayan ti kumpet iti buokyo. Mammano nga addaanda ti rabies, ket no addaanda, didakayo kagaten​—saan a kas kadagiti narungsot nga as-aso. “Kaaduan a tattao ti matay iti tinawen manipud iti panangsilud dagiti oyukan wenno panangkagat ti taraken nga aso,” kuna ti maysa a managsirarak. Ket tallo laeng kadagiti ngangngani sangaribo a nagduduma a kita iti panniki ti uminum iti dara.

Ni Merlin D. Tuttle, nangbuangay iti Bat Conservation International of Austin, Texas, ket mabigbigbig iti sangalubongan kas autoridad maipapan kadagiti panniki.a Ipakaammona kadatayo: “Dagitoy buklenda ti ngangngani kakapat dagiti amin a kita ti mamalia ket adda nakaskasdaaw a kinanadumaduma, manipud iti kababassitan a mamalia iti lubong​—ti Bumblebee Bat iti Thailand, nga agdagsen laeng iti nakurkurang a kakatlo ti maysa a sentimo​—agingga kadagiti higante a tumayab a fox iti Java nga addaan iti 1.8 metros a kaakaba ti payak. . . . Adda 70 porsiento kadagiti panniki a mangan kadagiti insekto. Adu ti mangan iti prutas wenno nektar, ket ti sumagmamano manganda ti karne.” Nasarakanna ida a makaay-ayo, naamo, nalaing, mabalin a sanayen, pudno a di maaw-awatan, ket naan-anay a

Nakaskasdaaw

Umanamong ti magasin a Scientific American: “Kadagitoy nga al-aldaw iti panagballigi ti teknolohia naimbag ti panangipalagip kadagiti bagbagitayo met laeng iti tunggal kanito a dagiti sibibiag a mekanismo ket masansan a nasaysayaatda pay ngem dagiti artipisial nga imitasionda. Awan ti nasaysayaaten nga ilustrasion iti daytoy a paglintegan ngem ti sistema a sonar dagiti panniki. Iti tunggal onsa ken iti tunggal watt, dayta ti binilion a daras a nasaysayaat ken ad-adda a sensitibo ngem dagiti radar ken sonar a pinartuat ti tao.”​—Hulio 1958, panid 40.

Agsipud ta ti sonar ti panniki ket ad-adda a narikut ngem ti sonar ti tao, adu ti mangayat iti “echolocation” (panangikeddeng ti posision babaen iti kallangugan) a maitutop a sao a mangdeskribir iti dayta. Bayat ti ilalabas ti agsapsapul ti insekto a panniki, daytat’ mangiruar kadagiti timtimek, a ti tunggal timek ti agarup 10 agingga iti 15 a kakasangaribo ti maysa a segundo ti kaatiddogna. No daytat’ makagteng iti insekto ket maawaten ti kallangugan, ti panniki umasidegen iti taraonna. Paababaenna ti timek agingga iti nakurkurang a kakasangaribo ti maysa a segundo ken paaduenna ti panagtimekna iti kapartak a 200 a timek iti maysa a segundo, ket iti kasta kankanayon a pabaruenna ti ladawan a maawatna bayat ti iyaasidegna iti biktimana. Iti uneg ti maysa a kuarto a nakabitan kadagiti napino a barot, dagiti panniki a nalaing iti sistema ti echolocation malisianda ida amin​—malisianda dagiti barot a 1 milimetro ti diametrona!

Ngem ti sistema ti echolocation ti panniki ket mapasayaat pay babaen ti panagbaliwbaliw ti tuno ti tunggal timek, manipud iti agarup 50,000 agingga iti 25,000 a siklo iti tunggal segundo. Bayat ti panagbaliw ti tuno, ti kaatiddog ti allon agpangato, a mangrugi iti agarup 6 a milimetro ken makagteng iti 12 milimetro. Daytoy ti makatulong iti panniki a mangsapul iti puntiria a nagduduma ti kadakkelna, ta daytoy a kaatiddog ti allon saklawenna ti kadakkel ti kaaduan nga insekto a pagtaraonna. Ti panniki malasinna met manipud iti kallangugan no ti banag ket mabalin a pagtaraon wenno saan. No daytat’ natangken a besil, ti panniki ket aglisi iti maudi a kanito.

Ti nakaskasdaaw unay isu ti abilidad ti panniki a mangilasin ken mangpidut ti bukodna a kallangugan nupay no adda ti nakaro nga ungor manipud kadagiti rinibo a dadduma pay a panniki. Minilion a panniki nga agapon kadagiti rukib ti agtayab a mangpunno iti angin kadagiti ikkis ken kallangugan, ngem kaskasdi tunggal panniki mailasinna ti kallangugan ti bukodna nga ikkis ket iti kasta maliklikanna ti pannakidungpar kadagiti dadduma a panniki. Ti ad-adda pay a mangparikut iti problema ken mangpadakkel iti pakasdaawan iti echolocation ti panniki, masapul a bigbigentayo “a dagiti kallangugan ket nakapkapuy ngem ti timekda met laeng​—kinapudnona, nakapkapuy iti 2,000 a beses. Ket masapul nga ilasinda dagitoy a kallangugan iti tay-ak a sadiay dagiti timtimek agkakapigsa iti timekda met laeng. . . . Kaskasdi ti panniki ilaslasinna ken us-usarenna dagitoy a timtimek, nga agarup 2,000 a daras ti kinakapuyna ngem ti ungor iti likudanna!” Ti kasta a nakarikrikut a sistema ti sonar ket saantay a maawatan.

Dagiti atiddog ti lapayagda a panniki, naibaga kadatayo, “mangngegda ti kallanguganda a nakalawlawag no agarasaasda.” Dadduma a kita ket sensitibo unay ti panagdengngegda ta mangngegda ti magmagna a barrairong iti darat manipud iti 3 a metros ti kaadayona. Saanda, nupay kasta, a mangngeg ti timekda met laeng no sapsapulenda ti pagtaraonda. “Tunggal mangipaayda ti timek maysa a piskel ti lapayag ti kumsen nga automatiko, ket iti apagkanito serraanna ti timek a mismo tapno ti laeng kallangugan ti mangngegan. Posible a tunggal animal ket addaan iti bukodna a padron ti timek ket dayta ti iturong ti bukodna a kallangugan.”

Dagiti inna a panniki makomendaranda. Gagangay nga addaanda laeng ti maysa nga urbon iti makatawen, dadduma ti mangawit kadakuada no agtayabda a mapan mangan. Dadduma ti mangibati iti dayta iti pagtaraknan a maysa a rukib, a naseksek, iti 4,000 iti maysa a metros kuadrados. No agsublin ti ina, ayabanna ti urbonna ket sumungbat ti urbon, ket iti kaadu dagiti minilion nga um-umkis nga annak ken ti panagawag dagiti inna, masarakanna ti urbonna ket pasussuenna dayta. Dadduma a kabàyan ket mannakitinnulong unay. No nakasublin manipud iti pannanganna, iramanna ti taraonna babaen ti panangiruarna ti di pay natunaw a kinnanna tapno iramanna kadagiti dadduma a kabàyan a saan a nakasarak iti taraon.

Napateg

Maysa a managkaan ti insekto a panniki, kuna ni Tuttle, ‘ti makatiliw ti agingga iti 600 a lamok iti maysa nga oras, mangan iti 3,000 nga insekto iti maysa a rabii.’ Maysa a kolonia dagiti panniki idiay Arizona ti nasarakan a “mangan iti agarup 160,000 kilogramo nga insekto, wenno agarup katupag iti dagsen iti 34 nga elepante, iti tunggal rabii!”

Dadduma a panniki ti mangan iti nektar, a mangipaayda iti napateg a serbisio kas pollinators. Babaen ti panagtayabda kadagiti sabsabong kas kadagiti hummingbirds, dagiti atiddog a dilada, a ti murdongda ket kas ti sipilyo, ti mangpunas iti nektar ken ti pulbo. Dagitoy dagiti tropikal nga animal ket umakarda iti nagbaetan ti Mexico ken ti makin-abagatan nga Estados Unidos. Dagidiay a mangan iti prutas agisaknapda kadagiti bukbukel iti nalawa a luglugar. Kuna ni Tuttle: “Dagiti panniki a managkaan ti prutas ken nektar nga agiwaras kadagiti bukbukel ken mangiyakar ti pulbo dagiti sabsabong ket napategda iti pannakalasat dagiti natutudo a kabakiran ken iti panangpataud kadagiti dadduma a mulmula nga aggatad iti minilion a doliar iti tinawen.”

Ti magasin a New Scientist, Setiembre 1988, kinunana: “Dagiti mannalon a mangpapatay kadagiti panniki a mangan ti prutas gaput’ ibilangda ida a peste ti mabalin nga agsagaba iti dakdakkel pay a pukaw iti panagapit gapu ta dagiti panniki ti mangiyakar kadagiti pulbo dagiti mulmulada a kaykayo.” Dagiti prutas a maipatulod iti sabali a lugar ket maapit iti lima agingga iti pito nga al-aldaw sakbay ti pannakaluomda, dagiti mausar iti lokal iti dua agingga iti uppat nga al-aldaw a nasaksakbay, ngem dagiti panniki kanenda laeng dagiti di pay naapit a naluom a prutas​—nga awanen ti serbina kadagiti mannalon. Ti polinasion ken panangiwaras dagiti panniki iti bukel ket napateg para kadagiti nasurok a 500 a kita ti mulmula ken kaykayo. Naiparparna, dagiti panniki a mangan ti prutas dida agtayab babaen iti sonar​—nasayaat ti panagkitada. Masansan dagiti mannalon, saan a dagiti panniki, ti bulsek.

Agpegpeggad

Nupay kasta dagiti nakapatpateg a panniki dimtengda iti narikut a panawen. Ti pannakapukaw ti gagangay a pagtaenganda, dagiti pestisidio, ken ti awan pipillienna a panangpapatay kadagiti nakaad-adu a bilang ti nangpabassit iti bilangda manipud iti minilion agingga iti rinibo ken mangiturongen kadagiti dadduma iti pannakapukaw. Ti panangidumduma, di pannakaawat, ken ti basta kinaignorante ti gagangay a responsable. Idiay Latin America ti gagangay a panniki a vampire pudno a kasapulanna ti pannakatengngel tapno saluadan dagiti taraken dagiti tattao, ngem dagiti “nakapuy ti pannakasanayna nga ahente iti panangtengngel ti vampire ti masansan a mangpapatay nga awan ti pilpilienna kadagiti amin a panniki, a dida pagaammo a ti kaaduan kadagiti 250 a kita dagiti dadduma a panniki iti lugar ket makagunggona unay.”

Idiay Australia, rinibo nga agtayab a foxes, fruit bats, ti napukaw, “nupay no iti kinapudnona dadduma kadagiti napateg a kaykayo iti ekolohia ken iti ekonomia ti agpannuray kadakuada” ken “nasarakan a mismo ti gobierno iti imbestigasionna a ti apit a dinadael dagiti panniki ket di nainkalintegan a pangibatayan iti panangtengngel.” Idiay Israel, “dagiti rukib a masuspetsa a pagap-aponan dagiti fruit bats ket nasabidongan​—uray pay kadagiti pagitalimengan iti naturalesa​—a di ingaggagara a nangdadael kadagiti 90 porsiento kadagiti mangan iti insekto a panniki iti pagilian.”

Dagiti dati a panagamak maipapan kadagiti panniki a kas mangaw-awit iti rabies ken dagiti dadduma a saksakit ket nakalablabes unay: “Adayo a mapasamak a ti maysa a tao ket matay babaen iti sakit nga awit ti maysa a panniki, adayo nga amang ngem ti matay iti kagat ti aso, silud ti uyokan, wenno ti pannakasabidong gapu iti taraon iti maysa a piknik ti iglesia.”

Ti Science Year para iti 1985 gupgopenna daytoy nga artikulo maipapan kadagiti panniki kas iti sumaganad: “Daksanggasat, bayat nga agtultuloy nga umadu ti listaan dagiti makatulong unay a kontribusion dagiti panniki, kasta met dagiti pagam-amkan iti pannakapukaw dagitoy a parparsua. Iti sangalubongan, ti populasion dagiti panniki napartak ti ibabassitna. Tinawen, matay dagiti adu a kolonia ti panniki gapu ta ti gagangay a pagtaenganda ket nariribuk wenno nadadael. Idiay Africa ken Asia, maan-anopan ti umad-adu a bilang a maipaay a taraon ti tao ken mausar a maipaay nga ag-agas ken sapsapo dagiti umili. Dagiti managkaan ti prutas a panniki, a mangan kangrunaanna kadagiti prutas kadagiti kabakbakiran iti ili, ti masansan a papatayen dagiti mannalon a biddut ti panamatida a dagiti panniki ti mangdadael iti kasta unay kadagiti mulmulada. Ket ti sarsarita maipapan kadagiti panniki nagtultuloy a sipipinget ta minilion kadagiti animal ti mapappapatay iti tinawen gapu laeng ta dagiti tattao mabutengda kadakuada. Dadduma a kita ti panniki ket napukawen, ket adu pay ti agpegpeggad. Agingga a mabigbig ti ad-adu a tattao ti pateg dagiti panniki ken ti pannakasapul ti pannakasalaknibda, ti masanguanan dagita a napapateg nga an-animal ket agtalinaed a mapagduaduaan.”

Kalpasan ti panangilistana kadagiti dadduma a pakagunggonaan nga inaramid ti Bat Conservation International, ni Merlin Tuttle nagkonklusion: “Narabaw pay ti ammotayo maipapan iti kasapulan a maaramid tapno ti nasayaat a populasion dagiti panniki ket masapul a makalasat. Kadagiti dadduma, dayta ket naladaw unayen ken para kadagiti dadduma, bassiten ti tiempo. Ti pannakapukaw ti populasion dagiti panniki mangipaay iti serioso, din maisubli, a pagbanagan iti aglawlawtayo a masapul a pagraramanantayo amin.”

Ditoy manen, nalawag ti mensahe: Agpadpada ti kadaanan ken moderno a historia ipakitada a ti tao dina maiturong ti bukodna nga addang. (Jeremias 10:23) Ti ayatna iti kuarta, ti ababa a panangmatmatna iti masanguanan, ken ti panagimbubukodanna agbanag iti pannakadadael ti aglawlawna​—ti angin, ti danum, ti daga, ken mula ken biag ti animal​—ken dagiti tattao met. Ni laeng Jehova a Dios ti mangpasardengto iti dayta. Isunto laeng ti “mangdadael kadagidiay a mangdaddadael iti daga.”​—Apocalipsis 11:18.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 16]

Dagiti Gambian a fruit bats, ina ken urbon

[Ladawan iti panid 17]

Mangmangan nectar a panniki

[Ladawan iti panid 17]

Tumayab a Lyle’s fox

[Dagiti ladawan iti panid 18]

Manipud ngato nga agpababa: Gagangay nga atiddog lapayagna a panniki

Tumayab a fox

Kasla puso ti agongna a panniki a mangtiltiliw iti barrairong

Panagragsak iti pannangan!