Masanguanan ti Relihion Gapu iti Napalabasna
Paset 10—537 K.K.P. ken Agtultuloy —Ur-urayenda Pay Laeng ti Mesias
“Ti panagwaywayasda ket pagsasao laeng no awan ti namnama nga ipaay ti masanguanan.”—Ni John F. Kennedy, maika-35 a presidente iti Estados Unidos
NALPASEN ti pitopulo a tawen a panangkautibo ti Babilonia! Ti nangparmek ti Babilonia a ni Ciro, nga ari ti Persia, paggaw-awidennan dagiti Judio. Ngem apaman a nakasublidan iti Naikari a Daga (537 K.K.P.), ti inanamada a mangtagiragsak iti panagwaywayasda kas maysa a siwayawaya a nasion ket saan a natungpal. Awan ti arida, ket ti napolitikaan a panangituray dagiti gobernadorda di nagbayag inabbungotanen ti narelihiusuan a panangituray ti nangato a padi, a namatmatan a kas pangulo ti nasion.
Panangitultuloy iti Pananginanama iti Mesias
Sigun iti The Concise Jewish Encyclopedia, bayat daytoy a panawen a timmaud ti kapanunotan iti Mesias, “ti paguadan nga agturay iti masanguanan [isu a] saan laeng a maysa a ‘napulotan’ nga agturay no di ket agturay a mangdadael kadagiti kabusor ti Israel ken mangipasdek iti naan-anay a panawen iti talna ken kinaperpekto.”
Idi maikapat a siglo K.K.P., babaen iti panangparmek, inurnong ni Alejandro a Dakkel dagiti Judio iti turayna. Ngem nalawag a saan nga isu ti Mesias nga ur-urayenda, nupay no ti imperiona pudno nga inapektaranna iti kasta unay ti dagada, kulturada, ken ti relihionda.
Kalpasan a natay ni Alejandro, nagtalinaed ti Palestina iti im-ima dagiti Griego, umuna iti sidong dagiti Ptolemies iti Egipto ken kamaudiananna iti sidong dagiti Seleucids iti Siria, dagiti dua a dinastia nga impasdek dagiti kasuno ni Alejandro. Bayat a rimmang-ay ti impluensia a Griego, minatmatan dagiti nalalatak ken natatangsit a Judio a saanen nga uso dagiti tradision ken ug-ugali a Judio. Ti nangidaulo isu ti pamilia ti Tobiad, a nangitandudo ken Menelaus, a nalawag a kabagianda, iti nangato a kinapadi bayat ti panagturay iti ari a Seleucid a ni Antiochus IV Epiphanes (175-164 K.K.P.). Inaramidda daytoy, uray no ni Menelaus ket saan a kameng iti gagangay a papadi iti balay ni Zadok, ti nangato a padi iti templo ni Salomon. Nakabilbileg ti impluensia a Griego ta dagiti relihiuso a selebrasion dagiti Judio ket saan a napalubosan ket ti templo napagbalin a kapilia a Griego!
Idi 167 K.K.P., ti Judio a padi a ni Matatias ken dagiti lima nga annakna a lallaki, a gagangay a maaw-awagan Macabeo, wenno Hasmonaeans, immalsada. Ti Iyaala a Macabeo, a dati a relihiuso ti kasasaadna, di nagbayag nagbalinen a napolitikaan a pannakidangadang a maipaay iti panagwaywayas dagiti Judio. Idi 165 K.K.P., naisubli met laeng ti templo ken naidedikar manen, maysa nga okasion a selselebraran a tinawen itatta dagiti amin a Judio iti intero a lubong bayat ti walo-aldaw a piesta dagiti silsilaw a maawagan Hanukkah. Ngem saan pay laeng a makita ti Mesias.
Naliway a Papastor ken Relihiuso a Panagsisina
Iti daytoy a tiempo, “saan laeng a ti naespirituan ken sosial a panangidaulo kadagiti tattao ket adda kadagiti papadi,” kuna ti Judio a Pictorial Biblical Encyclopedia, “ngem dagitoy ti mangbukel ti kapipigsaan ken ti kabaknangan a klase iti Jerusalem, iti napolitikaan ken iti ekonomia.” Nagbalin a natangsit unay dagiti papadi ken nagliwayda a mangipastor, nupay kasta, ket nangrugin dagiti saan a papadi a nangsukat kadakuada iti panangipaulog iti Linteg ken panangitungpal iti kinahustisia. Dagitoy a lallaki, a maaw-awagan eskribas, nalakada laeng a makasapul kadagiti pagbiddutan dagiti tattao a panggepda a tiritiren ti Linteg.
Iti daytoy met laeng a tiempo, nabingaybingayen ti relihion a Judio kadagiti agsasalisal a grupo. Insuro dagiti Fariseo a nangited ti Dios iti Israel iti nagkadua a linteg, ti naisurat ken naisao a paset. Maibatay itoy a naisao a linteg a bigbigenda ti kinaumiso ti linea ti nangato a kinapadi uray pay kalpasan a napugsaten ti gagangay a linea. Dagiti Saduseo, iti kasumbangirna, dida patien ti kaadda ti naisao a linteg, kunaenda a ti laeng mismo a kaputotan ni Zadok ti agserbi a kas nangato a padi.
Ti nagan a “Fariseo” nagtaud iti sao a kaipapananna “naisina” wenno “mabigbigbig.” Dadduma ti agkuna a daytat’ inusar dagiti kabusorda a makuna nga erehes. Dadduma kunaenda a daytat’ agaplikar kadagiti “mabigbigbig” a saad nga ik-ikutanda, a mailasin kadagiti ‛am ha·’aʹrets (tattao iti daga), nga ibilangda a di nadalus. Nakaro ti panangpalinteg dagiti Fariseo kadagiti bagida met laeng iti panangalagadda iti naisurat ken naisao a linteg. Ti kinainget met dagiti Saduseo iti naisurat a linteg ket mabalin a “saan a timmaud iti naisangsangayan a kinarelihiuso,” kuna ti Judio nga autor a ni Gaalyahu Cornfeld, “no di ket kas napolitikaan nga armas iti panangbusorda iti pannakabalin dagiti Fariseo a mangipaulog ti linteg.”
Dagiti Essenes, ti sabali pay a relihiuso a grupo, nalawag a timmaud iti dayta met laeng a tiempo. Simminada iti opisial a kinapadi, saandan a nakipaset kadagiti relihiuso a serbisio ken panagdaton iti templo, ngem tinungpalda a naimbag ti Linteg. Kas kadagiti Fariseo, a kapadpadada iti adu a pamay-an, natnagda iti Hellenistiko nga impluensia, a namatida iti di matay a kararua.
Mabalin a ti grupo addaan iti nakurkurang a 4,000 a miembro, nataenganda amin a lallaki, a kaaduanna ti awan asawana. Agnanaedda kadagiti komon a balbalay kadagiti naiputputong a komunidad iti intero a Palestina. Ti Encyclopædia Judaica saritaenna ti maipagarup a kinatalnada, a kunaenna a daytat’ “nalabit maipadis kadagiti moderno a Saksi ni Jehova.” Ngem nalawag a dagiti Essenes saanda nga istrikto unay iti neutralidad nga al-alagaden ita dagiti Saksi ni Jehova. Ti Pictorial Biblical Encyclopedia dagiti Judio kunaenna a dagiti Essenes “nakidangadangda a sipipinget iti iyaalsa iti Roma, dadduma a papangulo ti naggapu pay iti ummongda.” Tinukoy ti Judio a historiador a ni Josephus ti maysa a pangulo a kasta—maysa a managan “Juan nga Essene” a nagserbi kas heneral a Judio iti iyaalsa idi 66 K.P.
Ti Dead Sea Scrolls, a nasarakan idi 1947, mangipaay iti impormasion maipapan iti relihiuso a sekta a Qumran, a pagarupen dagiti dadduma nga eskolar a kapada dagiti Essenes. Ngem no maipapan iti singasing a ni Juan a Mammautisar ken ni Jesus kamengda itoy a grupo, wenno naimpluensiaanda iti dayta, kunaen ti The Encyclopædia Britannica: “Dagiti napapateg nga argumento . . . busorenda daytoy a panangipagarup.” Addada “kangrunaan a nakaidumaan ti sekta a Qumrān ken ni Juan a Mammautisar . . . [agraman] dagiti panagsupadi ti kapampanunotan iti sekta ken ti saklawen ti ministerio ni Jesus, ti mensahena a pannakaisalakan, ti pannakaawatna iti pagayatan ti Dios . . . ken, nangnangruna, ti gagangay a kasasaad iti bilinna nga ayat ken ti pannakilangenna kadagiti managbasol ken dagiti tattao a maipupuera iti kagimongan.”
Iti kinapudnona, tunggal relihiuso a grupo binusorda ni Juan a Mammautisar ken ti inyanunsiona a kas ti Mesias. Imbes a pinatida ti mensahe ni Juan, adu a papadi, kuna ni Josephus, ti nagturong kadagiti Zealots, maysa a grupo dagiti rebolusionario a Judio nga agtarigagay iti panagwaywayas. Bayat dagiti pinulpullo a tawtawen dagiti grupo a kas itoy, a nangbusor iti Romano a turay a simmukat iti Grecia idi 63 K.K.P., nagaramidda kadagiti panangriribuk. Kamaudiananna idi 66 K.P., immalsadan. Daytoy ti nangiturong iti pannakadadael ti Judio a templo ken ti kinapadida. Naglidemen ti pananginanama iti Mesias.
Judaismo nga Awan Templona, Awan ti Kinapadina
Adu a siglo sakbayna, bayat, wenno nalabit kalpasan ti pannakakayaw idiay Babilonia, kasta unay ti pannakaipaganetget ti pannakagun-od iti pannakaammo iti Linteg. Dagiti sentro ti panangisuro, a maawagan sinagoga, naibangonda, ket kalpasanna masarungkaran laengen ti templo kadagiti naisangsangayan nga okasion ken maipaay iti panagidaton kadagiti datdaton. Gapuna idi umuna a siglo K.P., gagangay laengen ti agdayaw kadagiti sinagoga. Ket, kalpasan ti pannakadadael ti templo idi 70 K.P., nalawag a mamatmatan dagitoy a kas nangsukaten iti dayta.
Nasukatanen ti kinapadi kadagiti mannursuro a maawagan rabbi. Awanen dagiti mannakabalin a Saduseo, ket dagiti Essenes nagpukawdan, gapuna timmaud dagiti Fariseo a di masuppiat a papangulo. Ni Ellis Rivkin iti Hebrew Union College ilawlawagna ti impluensiada. “Ti naisao a linteg dagiti Fariseo impasngayna ti Mishnah, dagiti Talmud ti Palestina ken Babilonia, ti geonic, medieval, ken moderno a responsa, ken dagiti nadumaduma nga alagaden iti linteg a Judio.” Inayon pay ti The New Encyclopædia Britannica: “Uray pay itatta dagiti nadumaduma a grupo, Orthodox man, Conservative, wenno Reform, akmenda a direkta a nagtaudda kadagiti Fariseo ken dagiti mamasirib a rabbi.”
Dagiti Mesianiko a Namnama Nawarawara
Uray pay sakbay ti 70 K.P., minilion a Judio ti agnanaeden iti ruar ti Palestina, nangnangruna idiay Siria, Asia Menor, Babilonia, ken Egipto. Kalpasan ti 70 K.P., nupay kasta, aniaman a nakalasat a Judio ket naan-anay a naparut, naiwaras nga agbiag iti diaspora, ti Griego a sao a maipaay iti “pannakaiwaras.” Uray sadiay, adu ti nangtaginayon iti namnamada a panagwaywayas iti sidong ti umay a Mesias. Ti Judio a pangulo a ni Bar Kokhba napaneknekan nga ulbod a mesias, a nangidaulo iti di naballigi nga iyaalsa a maibusor iti Roma idi 132 K.P. Sigun iti The Jewish Encyclopedia, 28 a kakasta a mesias ti nagparang iti nagbaetan dayta ken ti 1744 K.P.
Gapuna, nalabit maawatan, a ti pananginanama iti Mesias nagbalin a nariro. Ilawlawag ti The Encyclopædia Judaica: “Ti kapanunotan a Judio idi Edad Media saan a naitunos, naikaykaysa ti kapanunotan idi ugma maipapan iti Mesias, . . . ket ti literatura dagiti linlinteg ken dagiti nadumaduma a Midrashim wenno nainkasuratan a sursurat iramanna dagiti agsusupadi a kapanunotan.” Idi maika-12 a siglo, ti Judio a pilosopo a ni Moses Maimonides inkalinteganna a ti panagturay ti Mesias ket basta mangiladawan laeng iti nangatngato a porma iti kagimongan. Idi maika-19 a siglo, dagiti Reform Jews “sinukatanda ti pammati iti mesianiko a panawen iti pammati iti personal a Mesias. . . . Ti pananginanama iti mesias naisina manipud iti gagangay a kasasaadna idi nagsubli dagiti kayaw idiay Sion.”
Nabiit pay sakbay daytoy, ti movimiento ti Haskalah (Pannakalawlawag) idiay Europa ti ad-adda pay a nangriribuk iti isyu. Intandudona ti Judaismo a situtulok a makitunos iti Makinlaud a wagas ti panagbiag. Daytoy ti nangbingaybingay kadagiti Judio kadagidiay a mangmatmatmat iti panagwaywayas iti naipasdeken a Judio a dagada iti sidong ti Mesias a kas ti kangrunaan a banag, ken dagidiay a makarikna ti pannakaitiponda nga agbiag iti pagilian a nakaiyanakanda a napatpateg a banag.
Dagitoy a nagbalbaliwan, agraman ti itataud ti ibubusor iti Semitismo, ti nangiwaya iti pannakaipasngay iti moderno a Zionismo, nga indauluan ni Theodor Herzl idi pagnguduan iti maika-19 a siglo. Itatta, idi Mayo 1989, 41 a tawen agingga iti bulan kalpasan ti pannakaipasdek iti Estado ti Israel, dagiti Judio tagtagiragsakendan ti panagwaywayas kas Judio a komunidad iti daga a Judio isu nga inar-arapaapda. Natungpal kadin ti pananginanamada iti Mesias?
No kasta, apay a dadduma a Judio, sigun iti The Times iti Londres, makitada “iti Zionismo ti pudno a panagtabbaaw idi timmaud ti Israel”? Apay a ti naudin a Historiador a ni Theodore H. White, a Judio a mismo, sipapanayag nga inaminna: “Addada nakaad-adu a sekta a Judio, nga agaapa, . . . a kas met ti kaadda ti adu a sekta a Protestante”? Apay a ti magasin a Time, idi impakaammona idi 1987 ti panagsusuppiat dagiti relihiuso a grupo iti 120-miembro a napolitikaan a bagi ti Israel, ti Knesset, nagsurat: “Dadduma a natibker a solusion ti masapul a masarakan iti Israel . . . saan nga agbalin a maysa a balay a nasinasina a maibusor iti bagina met laeng”?
Ti panagwaywayas ti moderno a Judio mangipaay iti bassit laeng nga inanama iti masanguanan. Babaen iti panagtalek iti natauan a politika tapno maibanag ti pananginanamada iti Mesias, di impangag ti Judaismo ti sasao ti bukodna a sagrado a kasuratan: “Nasaysayaat ti agkamang iti APO ngem ti agtalek iti tao. . . . Dika agtalged kadagiti piprinsipe, wenno iti anak ti tao, ta kenkuana awan ti tulong.”—Salmo 118:8; 146:3, The Holy Scriptures, nga impablaak ti Jewish Publication Society of America.
Maisupadi iti pakarigatan dagiti adu a Judio itatta a mangilasin iti pananginanamada iti Mesias, adu kadagiti inapoda idi umuna a siglo K.P. ti saan a narigatan. (Kitaenyo ti Juan 1:41.) Nagbalinda a paspasurot Daydiay inawatda a Mesias, nagbalinda a naregta a manangitandudo iti relihion a maitutop nga awagantayo “Ti Dalan iti Pammati, Inanama, ken Ayat.” Ti sumaganad a bilangtayo ilawlawagnanto dayta.
[Ladawan iti panid 21]
Ti Makinlaud a Pader, a gagangay a maawagan Pader ti Sennaay, isu laeng ti nabati dagiti Judio iti nasantuan a temploda, a nadadael idi 70 K.P.