Pagpatinggaen ti Lawag ti Panawen ti Kinasipnget
NAIDUMA unay ti lubong ni Jesu-Kristo ken dagiti apostolna manipud kadagidi panawen ti Hebreo a Kasuratan. Dagiti managbasa iti Biblia a di makaammo iti daytoy mabalin a panunotenda a di nagbalbaliw ti sosial ken narelihiosuan a kasasaad manipud ken mammadto a Malakias agingga iti mannurat iti Ebanghelio a ni Mateo, a bassit laeng ti matarusanda iti napasamak kabayatan ti 400 a tawen nga awan panagsurat iti Biblia.
Agngudo ti Malakias, ti maudi a libro ti Hebreo a Kasuratan kadagiti kaaduan a Biblia iti agdama, iti panagsubli manen dagiti natda ti Israel iti dagada kalpasan a nawayawayaanda manipud iti pannakakautibo idiay Babilonia. (Jeremias 23:3) Naparegta dagiti napasnek a Judio a manguray iti aldaw ti panangukom ti Dios a mangikkat iti kinadakes ti lubong ken mangirugi iti Mesianiko a Panawen. (Malakias 4:1, 2) Kabayatanna, nagturay ti Persia. Dagiti buyot ti Persia a nagnaed iti Juda tinaginayonda ti talna ken intandudoda dagiti bilin ti ari babaen ti puersa militar.—Idiligyo ti Esdras 4:23.
Nupay kasta, saan a nagtalinaed a natalingenngen dagiti daga ti Biblia iti intero a simmaganad nga uppat a siglo. Nangrugi a mapasaran ti naespirituan a kinasipnget ken pannakariribuk. Nadayyeg ti Asideg a Daya gapu iti kinaranggas, terorismo, panangirurumen, nalabes a narelihiosuan a panagpampanunot, pattapatta a pilosopia, ken pannakariribuk iti kultura.
Naisurat ti Mateo, ti umuna a libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan, iti maysa a naiduma a panawen. Impaannurot dagiti buyot ti Roma ti Pax Romana, wenno Romano a Talna. Sigagagar nga inur-uray dagiti napasnek a tattao ti iyaay ti Mesias a mangikkat iti panagsagsagaba, panangirurumen, ken kinapanglaw, ken tapno manglawag iti biag, kinarang-ay, ken kinatalinaay. (Idiligyo ti Lucas 1:67-79; 24:21; 2 Timoteo 1:10.) Usigentay a naimbag dagiti nabileg a puersa a nangsukog iti kagimongan a Judio kadagiti siglo sakbay ti pannakayanak ni Jesu-Kristo.
Ti Biag Dagiti Judio Kadagidi Panawen Persiano
Kalpasan ti proklamasion ni Ciro a nangwayawaya kadagiti Judio manipud iti panangkautibo ti Babilonia idi 537 K.K.P., maysa a bunggoy dagiti Judio ken di Judio a kakaduada ti pimmanaw manipud iti Babilonia. Nagsubli daytoy a naespirituan ti panagpampanunotda a natda iti teritoria nga addaan kadagiti nadadael a siudad ken nalangalang a daga. Pinabassit dagiti Edomita, taga-Fenicia, Samaritano, dagiti tribu ti Arabia, ken dadduma pay ti dati a nalawa a teritoria ti Israel. Ti nabati iti Juda ken Benjamin ti nagbalin a probinsia ti Juda iti teritoria ti Persia a maawagan iti Abar Nahara (Labes ti Karayan).—Esdras 1:1-4; 2:64, 65.
Iti sidong ti panagturay ti Persia, nangrugi a napasaran ti Juda ti “maysa a panawen ti ilalawa ken panagdakkel ti populasion,” kuna ti The Cambridge History of Judaism. Kunana pay maipanggep iti Jerusalem: “Nangitugot dagiti mannalon ken managdaliasat kadagiti sagut, bimmaknang ti Templo ken ti siudad, ket ti kinabaknangda ti nangallukoy kadagiti ganggannaet a negosiante ken nasigo a trabahador.” Nupay manangpabus-oy unay dagiti Persiano iti lokal a gobierno ken relihion, nakaro ti panagbuis ket dagiti laeng napapateg a metal ti mabalin nga ibayad.—Idiligyo ti Nehemias 5:1-5, 15; 9:36, 37; 13:15, 16, 20.
Nariribuk unay dagidi maudi a tawen ti Imperio a Persiano, a napno ti iyaalsa dagiti gobernador. Nakiraman ti adu a Judio iti panagalsa iti Kosta ti Mediteraneo ket napagtalawda iti adayo nga agpa-amianan, nga agturong iti Hyrcania iti Baybay Caspiano. Nupay kasta, agparang a di naapektaran ti kaaduan a paset ti Juda iti panangdusa ti Persia.
Ti Panawen ti Grecia
Nagparang ni Alejandro a Dakkel a kasla leopardo iti Makintengnga a Daya idi 332 K.K.P., ngem nabayagen nga immun-una kenkuana ti panagtarigagay kadagiti tagilako ti Grecia. (Daniel 7:6) Iti pannakautobna nga adda politikal a kinapateg ti kultura ti Grecia, inrantana a pinagbalin a Helleniko ti lumawlawa nga imperiona. Nagbalin a Griego ti internasional a pagsasao. Ti apagbiit a panangituray ni Alejandro intandudona ti panagayat kadagiti makaallilaw a panagrasrason, panagtarigagay iti isports, ken panangapresiar kadagiti napipintas a bambanag. Nagin-inut a nagannayas iti Hellenismo uray ti kannawidan dagiti Judio.
Kalpasan ti ipapatay ni Alejandro idi 323 K.K.P., dagiti simmukat kenkuana iti Syria ken Egipto ti immuna a nangakem kadagiti papel nga inawagan ni mammadto a Daniel a “ti ari ti amianan” ken “ti ari ti abagatan.” (Daniel 11:1-19) Kabayatan ti panagturay ti Egipcio nga “ari ti abagatan,” ni Ptolemy II Philadelphus (285-246 K.K.P.), nangrugi a maipatarus ti Hebreo a Kasuratan iti Koine, ti kadawyan a Griego. Naawagan daytoy a patarus iti Septuagint. Adu a bersikulo iti daytoy a libro ti naadaw iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Napaneknekan a nakasaysayaat ti Griego a pagsasao iti panangipaawat iti nagduduma a kaipapanan a manglawag iti maysa a lubong a nariro ken nasipngetan iti naespirituan.
Kalpasan a nagbalin ni Antiochus IV Epiphanes nga ari ti Syria ken agturay iti Palestina (175-164 K.K.P.), dandani napukaw ti Judaismo babaen ti intandudo ti gobierno a panangidadanes. Napilit dagiti Judio, iti sidong ti pangta a pannakapapatay, a tallikudanda ni Jehova a Dios ket agidatonda laeng kadagiti Griego a didiosen. Idi Disiembre 168 K.K.P., naibangon ti maysa a pagano nga altar iti rabaw ti naindaklan nga altar ni Jehova iti templo sadi Jerusalem, ket naidatag sadiay dagiti daton ken ni Zeus nga Olympiano. Dagiti napawilan ngem mamaingel a lallaki iti away ti nagtitipon a sangsangkamaysa iti panangidaulo ni Judas Maccabaeus ket sipipinget a nakidangadangda agingga a nasakupda ti Jerusalem. Naidedikar manen ti templo iti Dios, ket tallo a tawen kalpasan ti pannakabassawangna, narugian manen dagiti inaldaw a daton.
Iti panaglabas ti nabatbati a panawen Griego, sipipinget dagidiay adda iti komunidad a Judio a mangpalawa iti teritoriada kadagiti sigud a beddengna. Inaramatda ti kabbaro a natakuatan a kinamaingel iti militar iti di nadiosan a pamay-an tapno pilitenda dagiti pagano a kaarrubada nga agpakomberte iti sidong ti pangta nga ipapatay. Nupay kasta, ti napolitikaan a teoria dagiti Griego nagtultuloy a nagraira kadagiti siudad ken ili.
Iti daytoy a tiempo, masansan a manangallilaw dagiti agsisinnalisal para iti nangato a kinapadi. Namulitan ti panangidauloda kadagiti panaggandat, panangpapatay, ken napolitikaan a kinagulib. Bayat a dimmakes ti espiritu dagiti Judio, ad-adda met a limmatak dagiti isports ti Grecia. Anian a makapasiddaaw ti pannakakita kadagiti agtutubo a papadi a mangliway kadagiti rebbengenda tapno laeng makiraman kadagiti ay-ayam! Inibturan pay dagiti umaayam a Judio ti nasakit a pannakaopera tapno agbalin a “di nakugit” iti kasta saanda a maibabain no makilabanda a silalamolamo kadagiti Gentil.—Idiligyo ti 1 Corinto 7:18.
Dagiti Narelihiosuan a Panagbalbaliw
Kadagidi nasapa a tawen kalpasan ti pannakakautibo, nagkedkedan dagiti matalek a Judio ti panaglaok dagiti pagano a kapanunotan ken pilosopia iti pudno a relihion a naipalgak iti Hebreo a Kasuratan. Ti libro nga Ester, a naisurat kalpasan ti nasurok nga 60 a tawen a nasinged a pannakitimpuyog iti Persia, awan linaonna a lamma ti Zoroastrianismo. Maysa pay, awan masarakan nga impluensia daytoy a relihion ti Persia kadagiti libro ti Biblia nga Esdras, Nehemias, wenno Malakias, a naisurat amin kabayatan ti nasapa a paset ti panawen Persiano (537-443 K.K.P.).
Nupay kasta, mamati dagiti eskolar nga idi maudi a paset ti panawen Persiano, adu a Judio ti nangrugi a sumurot kadagiti sumagmamano a pammati dagiti agdaydayaw ken ni Ahura Mazda, ti kangrunaan a didiosen ti Persia. Makita daytoy kadagiti nalatak nga anting-anting ken pammati dagiti Essene. Dagiti gagangay a Hebreo a sasao para kadagiti jackal, dagiti dadduma pay a parsua iti disierto, ken dagiti tumatayab nga aktibo iti rabii ti innaig dagiti kapanunotan a Judio kadagiti dakes nga espiritu ken kadagiti olimaw iti rabii a sarsarita dagiti taga-Babilonia ken Persia.
Nangrugi a matmatan dagiti Judio ti pagano a kapanunotan iti naiduma a pamay-an. Naaddaan kadagiti baro a kaipapanan dagiti kapanunotan maipapan iti langit, impierno, kararua, Sao (Logos), ken sirib. Ket no adayo unay ti Dios, kas iti naisuro idi, a saanna payen a makasarita dagiti tattao, kasapulanna dagiti manangibabaet. Dagitoy a manangibabaet ken manangiwanwan nga espiritu ti inawagan dagiti Griego iti daimones. Gapu ta inawatda ti kapanunotan a mabalin a naimbag wenno dakes dagiti daimone (demonio), nagbalin dagiti Judio a nalaka a matengngel dagiti demonio.
Ti naparang-ay a panagbalbaliw inramanna ti lokal a panagdaydayaw. Kellaat a timmaud dagiti sinagoga kas lugar a pagtitiponan dagiti agkakabangibang a kongregasion dagiti Judio agpaay kadagiti narelihiosuan nga edukasion ken serbisio. Saan nga ammo no kaano, sadino, ken kasano a nangrugi ti sinagoga dagiti Judio. Tangay punnuan dagitoy ti pakasapulan dagiti Judio kadagiti adayo a daga agpaay iti panagdaydayaw no saanda a makapan idiay templo, gagangay a mamatida a naibangon dagiti sinagoga kadagidi tiempo ti pannakakautibo wenno kalpasanna. Nakadidillaw, nagbalin dagitoy a nasayaat a lugar iti publiko para kada Jesus ken dagiti adalanna tapno ‘ideklarada a sisasaknap dagiti kinatan-ok ti Dios, daydiay nangayab kadagiti tattao manipud iti kinasipnget nga agturong iti nakaskasdaaw a lawagna.’—1 Pedro 2:9.
Inabrasa ti Judaismo ti Nagduduma a Kapanunotan
Idi maikadua a siglo K.K.P., nangrugi a tumaud ti nagduduma a kapanunotan. Saanda a naisina a relihioso nga organisasion. Imbes ketdi, babassitda nga asosasion dagiti Judio a klero, pilosopo, ken aktibista iti politika nga agtarigagay a mangimpluensia kadagiti tao ken mangkontrol iti nasion, a sakup amin ti Judaismo.
Gistay kaaduan kadagiti politiko a Saduceo ti nababaknang nga aristokrata, a pagaammo gapu iti nasigo a taktikada sipud pay idi immalsa dagiti Hasmonaeano idi katengngaan ti maikadua a siglo K.K.P. Kaaduan kadakuada ti papadi, nupay negosiante ken asendero ti dadduma. Idi nayanaken ni Jesus, kaaduan a Saduceo immanamongda iti panangituray ti Roma iti Palestina gapu ta impagarupda a natibtibker dayta ken kasla isu ti mangtaginayon iti agdama a kasasaad. (Idiligyo ti Juan 11:47, 48.) Mamati idi ti minoridad (dagiti Herodiano) a ti panangituray ti pamilia ni Herodes ti ad-adda a tumutop iti kapanunotan ti nasion. Agpapan pay, di kayat dagiti Saduceo a matnag ti nasion kadagiti ima dagiti panatiko a Judio wenno adda asinoman a mangtengngel iti templo malaksid kadagiti papadi. Konserbatibo ti pammati dagiti Saduceo, nga ad-adda a naibatay iti panangipatarusda kadagiti surat ni Moises, ken inyanninawda ti ibubusorda iti nabileg a sekta dagiti Fariseo. (Aramid 23:6-8) Linaksid dagiti Saduceo ti padpadto ti Hebreo a Kasuratan kas pattapatta. Insuroda a saan a naipaltiing ken di napateg dagiti libro ti Biblia a napnuan iti historia, daniw, ken proverbio.
Nangrugi dagiti Fariseo kabayatan ti panawen Griego kas nabileg a mangsupiat iti maibusor-Judio a Hellenismo. Nupay kasta, idi kaaldawan ni Jesus, naingetda unay, napnuan kadagiti tradision, legalistiko, napangas, managinlilinteg a manangkomberte ken mannursuro a nangikagumaan a mangkontrol iti nasion babaen ti panangisuro iti sinagoga. Kaaduan kadakuada ti naggapu iti narang-ay bassit a kasasaad ken inrurumenda dagiti gagangay a tattao. Minatmatan ni Jesus ti kaaduan a Fariseo kas managimbubukodan, awan asina a managayat iti kuarta a napno iti kinamanaginsisingpet. (Mateo, kapitulo 23) Inawatda ti intero a Hebreo a Kasuratan sigun iti bukodda a panangilawlawag ngem pinagpadada wenno minatmatanda a napatpateg pay dagiti oral a tradisionda. Kinunada a dagiti tradisionda ti “alad iti aglikmut ti Linteg.” Nupay kasta, imbes nga agbalin nga alad, pinukaw dagiti tradisionda ti pateg ti Sao ti Dios ken rinirona ti publiko.—Mateo 23:2-4; Marcos 7:1, 9-13.
Mistiko dagiti Essene nga agparang a nagnaed iti sumagmamano a naiputputong a komunidad. Imbilangda ti bagbagida kas pudpudno a natda ti Israel, nga agur-urayda a sidadalus tapno awatenda ti naikari a Mesias. Nagbiag dagiti Essene kas napeklan nga ermitanio a managmennamenna ken managsakripisio, ket adu kadagiti pammatida ti maanninaw kadagiti kapanunotan dagiti Persiano ken Griego.
Adu a kita ti tinignay ti relihion, panatiko ken patriotiko a Zealot a sirurungsot nangmatmat kas kabusorda ti asinoman a mangsalungasing iti wayawaya ti umili a Judio. Nayaspingda kadagiti Hasmonaeano ken nangnangruna a nakaguyugoy kadagiti manangitandudo iti nasasayaat a pagalagadan, mannakigasanggasat nga agtutubo a lallaki. Nabigbig kas dagiti managsamsam a bandido wenno kas mannakilaban a rebelde, nagaramatda kadagiti taktika dagiti gerilia a namagbalin kadagiti dalan iti ili ken plasa a napeggad ken nangnayon iti kinarikut ti tiempo.
Idiay Egipto, nagsaknap ti pilosopo a Griego kadagiti Judio idiay Alexandria. Manipud sadiay nagsaknap dayta iti Palestina ken kadagiti naiwarawara a Judio ti Diaspora. Inlawlawag dagiti managpanunot a Judio a nangisurat iti Apokripa ken Pseudepigrapha a narigat a tarusan, awan serserbina nga estoria dagiti surat ni Moises.
Idi dimtengen ti panawen Romano, naan-anayen a binaliwan ti Hellenisasion ti sosial, napolitikaan, ken pilosopikal a kasasaad ti Palestina. Ti naibatay iti Biblia a relihion dagiti Judio ti sinukatan ti Judaismo, naglalaok a kapanunotan dagiti taga-Babilonia, Persiano, ken taga-Grecia a nalaokan bassit iti sumagmamano a Nainkasuratan a kinapudno. Nupay kasta, isuda amin, dagiti Saduceo, Fariseo, ken Essene buklenda ti nakurkurang pay ngem 7 porsiento ti nasion. Dagitoy nga agdadangadang a puersa ti nangtikaw kadagiti adu a Judio, a “nalalatan ken naiwarawarada a kasla karkarnero nga awanan pastor.”—Mateo 9:36.
Dimteng ni Jesu-Kristo iti dayta a nasipnget a lubong. Makaliwliwa ti makaipanamnama nga awisna: “Umaykayo kaniak, dakayo amin a mabambannogan ken nadagsenan, ket pagin-awaenkayto.” (Mateo 11:28) Anian a makaparagsak ti pannakangngeg kenkuana a mangikuna: “Siak ti silaw ti lubong”! (Juan 8:12) Ket pudno a nakaay-ayat ti makaparagsak-puso a karina: “Ti sumurot kaniak saanto a pulos magna iti sipnget, no di ket ikutannanto ti silaw ti biag.”—Juan 8:12.
[Ladawan iti panid 26]
Impakita ni Jesus nga adda iti naespirituan a kinasipnget dagiti relihioso a papangulo a Judio
[Ladawan iti panid 28]
Ti sensilio nga addaan iti ladawan ni Antiochus IV (Epiphanes)
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.