Dagiti Biruruko—Saplit wenno Taraon?
BABAEN TI KORESPONSAL TI “AGRIINGKAYO!” IDIAY PAPUA NEW GUINEA
TI ORAS: alas seis iti agsapa. Ti lugar: ili ti Kavieng, iti probinsia ti New Ireland, Papua New Guinea. Nangala ti maysa a lalaki ti 5 litros a balde ket nagna manipud iti balayna a napan iti aray ti nateng iti likudan ti balay. Innalana ti agarup sangapulo a minutos a nangpunno iti balde—saan nga iti nateng no di ket kadagiti biruruko! Aramidenna daytoy iti tunggal agsapa iti panangikagumaanna a mangpasardeng iti panangraut dagiti biruruko tapno matagiragsakna a mismo ti dadduma kadagiti natnateng.
Adu a tawenen a napalabas dagiti biruruko ngangngani addadan iti isuamin a lugar ket nagsaknapda iti luglugar nga asideg ti igid ti baybay iti Papua New Guinea. Napattapatta nga iti ili laeng ti Madang, addada nasurok a sangamilion kadagitoy a biruruko. Kasta unay ti panangdadaelda iti taraon ken mulmula ken dagiti minuyongan. Saanda laeng a mangdadael idiay Kavieng no di ket pagamkan met dagiti motorista, nangnangruna iti natutudo a rabii. Literal nga agkarayam ti kalsada kadakuada. Nagalis ti agmaneho, ken nauni.
Ngem sadino ti naggapuan amin dagiti biruruko? Pudno a, dagitoy saanda a naisigud idiay Papua New Guinea. Dagitoy ti kita a maawagan dadakkel a biruruko ti Africa (Achatina fulica). Iti gagangay a New Guinea Pidgin, maawaganda ti demdems. Dagitoy naiyegda iti isla ti Sud Pacifico manipud iti Makindaya nga Africa a limmasat iti Makin-abagatan a daya nga Asia.
Sigun kadagiti umili, dagiti biruruko ti inyeg dagiti soldado a Hapones iti New Britain/New Ireland kadagiti luglugar iti Papua New Guinea bayat ti Gubat Sangalubongan II. Apay? Agsipud ta ti epektibo unay a panagbangen dagiti aliado ti nanglapped kadagiti nagawit ti rasion a barko dagiti Hapones a makagteng kadagiti tropada nga adda kadagiti isla iti Papua New Guinea. Gapuna dagiti biruruko ket naisuro a mangbang-ar iti nakaro a kinakurang iti taraon.
Dagitoy a biruruko pulos a di napaadu a sibaballigi idiay Japan gapu ta nalam-ek unay ti klima a maipaay kadakuada. Ngem nasarakanda nga apag-isu dagiti kasasaad idiay Papua New Guinea, nakasaysayaat ta agitlogda iti agingga ti 6,000 nga itlog bayat ti panagbiagda. Di nagbayag nga immadu dagiti demdems iti kasta unay ta umdasen a mangpunno iti maysa a balde iti inaldaw!
Panangikagumaan a Mangkontrol Kadakuada
Ti balay ti demdem mabalin a dumakkel agingga iti 10 centimetros. Gapuna daytoy ket kalalainganna a kadakkel. Ket agsipud ta nalaka nga umadu, kasta unay ti panangdadaelda kadagiti apit ken mulmula. Ania ti maaramidan kadakuada? No nakarugidan, ngangngani imposiblen ti mangpukaw kadakuada. Ngem mabalin a kontrolen ida.
Dagiti appan nga addaan sabidong, kas iti methaldehyde, nausarda a sibaballigi. Naikagumaan met ti panangusar iti mangkaan kadagiti demdems a biruruko. Ngem kaskasdi nga umadu dagiti demdems iti kalalainganna a bilang a mangsalimetmet iti bilangda.
Ania pay ti maaramidan kadagiti biruruko? Bueno, apay a dikay sarangten ti karit a mismo ket usaren ida iti panggep a nakaiyeganda iti isla? Apay a dikay sidaen ida?
Ti Taraon a “Demdem”
Dagiti Melanesians ipakanda dagiti demdems kadagiti manok ken baboyda. Mairekomendar met a maikkat ti balayda a maipaay kadagiti manok, ken mailuto wenno maibilag. Dagiti baboy nasursuroda a buongen a mismo dagiti balayda, ngem masapul a malutoda, yantangay dagiti baboy agsakitda kadagiti parasito nga awiten dagiti biruruko.
No dagiti biruruko di makaawis kadakayo no naata, nailambong, wenno naibilag, manginanamakayo nga addada dadduma a pamay-an ti panangisagana kadakuada. Ngem laglagipenyo a kadagiti lugar a kas ti Switzerland, Francia, España, China, ken adu a paspaset ti Africa, ti nanumo a demdem ket taraon! Kaaduanna naammuan dayta a kas escargot, ket maidasdasar kadagiti lamisaan dagiti dadduma a kasayaatan a restaurant.
Idiay Papua New Guinea, nabiit pay a naibangon ti maysa a Demdem Committee. Ti panggepna isu ti panangipakita iti publiko no kasano a maisagana dagitoy a biruruko, maluto, ken maidasar. Mangitukon pay iti putahe manipud iti makinkukua iti maysa a kasayaatan a restaurant idiay Melbourne, Australia. Makitanto no agballigi ti komite a mangawis kadagiti taga Papua New Guinea a mangsursuro kadagiti nagsayaatan a punto iti panagsida iti demdems.