Panangmatmat iti Lubong

Adal ken Salun-at

Mabalin a makatulong iti mainanama a kapaut a panagbiag ti nangatngato nga adal, sigun kadagiti estadistika a dinakamat ti UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization). “Ad-adda nga ipangpangruna dagiti tattao a nakasursuro nga agbasa ken agsurat ti kinadalus ken panangtaripato iti salun-at,” kunaen ti magasin nga UNESCO Sources, “saanda unay a mamatpati iti gasat ket, no agsakitda, ad-adda nga agpadoktorda.” Ngem ti kaadda ti adal ti maysa laeng kadagiti adu a banag a mangapektar iti mainanama a kapaut ti biag. Napateg met ti paset “ti nalaka a pannakagun-od iti pagpaagasan, ti pinansial a kasasaad ti pamilia ken ti sosial nga aglawlaw.”

Awan Serserbina a Komperensia

Nagtataripnong idiay Copenhagen, Denmark, ti agarup 20,000 a delegado manipud aglikmut ti lubong idi Marso 6-12, 1995, tapno tabunuan ti inesponsoran ti Naciones Unidas nga asamblea a natemaan iti “Sangalubongan a Komperensia Agpaay iti Pannakapasayaat ti Kagimongan.” Ti panggep ti panagtataripnongda? Tapno pagsasaritaan dagiti pamay-an a mamagpatingga iti kinapanglaw, kinaawan panggedan, ken panagsisina dagiti napanglaw a pagilian. Nupay kasta, nabiit la a naammuan ti kangrunaan a lapped​—ti kurang a pondo. Kasla adu kadagiti sinaplit iti kinapanglaw a pagilian ti nailumlom unay iti utang kadagiti nabaknang a pagilian a didan magebgeban a bayadan ti interes ti utangda. Ti nangsangaili a pagilian, ti Denmark, ti nangisingasing a tuladen koma dagiti nabaknang a pagilian ti ulidan [ti Denmark] ket kanselarendan ti utang dagiti kapapanglawan a pagilian. Ngem adda maysa a problema. Naigatang iti armas ti kaaduan kadagiti utang ti napangpanglaw a pagilian. Isu nga inlawlawag ti maysa a mamalbalakad ti NU a no makanselar ti utang, usarendanto laeng ti gundaway a gumatang iti ad-adu pay nga armas.

Panangsursuro a Makipagrikna

Insingasing dagiti managsirarak a mangad-adal iti pannakipagrikna kadagiti ubbing a masursuro ti abilidad a mangawat iti rikrikna ti sabsabali. “Napaneknekan a saan a mannakipagrikna dagiti naabuso nga ubbing iti rigat ti dadduma nga ubbing,” kuna ni Dr. Mark A. Barnett, propesor idiay Kansas State University sadi Manhattan, kas naadaw iti The New York Times. “Mabalin a matmatanda ti marigrigatan nga ubing ngem awan aramidenda, wenno asitganda ketdi ti ubing sada riawan ken papanawen.” Iti kasumbangirna, kunana pay nga “ad-adda a mannakipagrikna iti sabsabali ti ubing a naaywanan ti rikriknana.” Mainayon iti panangipaay ti emosional a kinatalged, nupay kasta, kasapulan nga ipakita dagiti nagannak iti annakda no kasano ti makipagrikna. Kas kunaen ni Dr. Barnett, a kaaduanna, makapadakkel dagiti mannakipagrikna a nagannak iti mannakipagrikna nga annak.

Babbai Wenno Lallaki​—Asinot’ Napapaut ti Panagtrabahona?

Malaksid iti Amianan nga America ken Australia, napapaut nga oras ti panagtrabaho ti babbai iti isuamin a lugar ngem iti lallaki, ipadamag ti Populi, ti magasin ti UNFPA (United Nations Population Fund). Adda iti Africa ken Asia-Pacific ti kadakkelan a naggidiatan a sadiay agtrabaho dagiti babbai a trabahador iti promedio a 12 nga oras iti kada lawas a napapaut ngem iti lallaki. “Iti adu a napanglaw a pagilian,” kunaen ti magasin, “agtrabaho itan ti babbai iti 60-90 nga oras iti kada lawas tapno maikagumaanda a mataginayon ti sangkabirokan-sangkaapuyan a panagbiagda iti napalabas a maysa a dekadan.” Kabayatanna, kadagiti nabaknang a pagilian, umad-adu a trabaho iti balay ti pakipaspasetan dagiti lallaki. “Ngem,” ilawlawag ti Populi, daytoy nga iyaadu “ti saan a maigapu ta ad-adu ti maipada a paset ti lallaki iti rutina a panagluto, panagdalus, ken panaglaba. Imbes ketdi, napapaut ti panangaramid ti lallaki kadagiti trabaho a kas iti pannakitienda.”

1.2 Bilionen ti Populasion ti China

Impadamag ti China Today a nadanon ti China ti populasion a 1.2 bilion idi kattapog daytoy a tawen. Ti populasion mabalin a nadanonna koman daytoy a kaadu siam a tawen a nasapsapa no awan ti programa a nasional a panagplano ti pamilia a nayam-ammo idi dekada ‘70. Nupay kasta, iti agdama a kapartak ti iyaadu, madanonto ti populasion ti China ti 1.3 bilion inton tumapog ti sumaganad a siglo. Nababbaba ti per capita ti China kadagiti kadakkelan ti masakupanna a nasion ti lubong iti mapatpataud a bukel, karne, ken itlog ngem ti mapatpataud dagiti narangrang-ayen a pagilian. Kanayonanna, kinuna ti China Today a bumasbassit ti matalon a daga maigapu iti polusion ken dumegdegdeg a pannakasakup ti daga.

Rumaraut Dagiti Bisukol

Sakbay a naipan idiay Vietnam dagiti sibibiag a golden bisukol a naggapu idiay Sud America kas taraon innem a tawenen ti napalabas, namakdaar dagiti sientista a mangpataud dagiti bisukol iti dakkel a problema no makalibasda. Kasla pinaneknekanen ti tiempo a pudno dagiti sienstista. Talaga a nakalibas ti dadduma a bisukol ket dagus nga impakitada a pagay-ayatda ti mangan iti pagay. Imparit idin ti gobierno dagiti bisukol, ngem adu a babassit nga establisimiento ti nagtultuloy pay laeng a mangpaadu ken mangilako kadakuada kas taraon. Ipadamag ti Associated Press a sigun iti opisial a Vietnam News, uray walo laeng kadagitoy a bassiusit a parsua ti makabael a mangibus iti maysa metro kuadrado a silong ti pagay iti kada aldaw! Naipadamag a dinadaelen dagiti bisukol ti 31,000 nga ektaria ti talon ken nagwarasdan iti rehion nga ayan ti kaaduan a nabunga a kataltalonan ti pagilian. Makapagitlog iti 40 milion iti kada tawen ti maysa la a kabaían a bisukol.

Pasarunson ti Gubat Sangalubongan II

Nasurok a 50 a tawenen ti napalabas, idi kangitingitan ti Gubat Sangalubongan II, mabalin nga impagarup ti maysa a mannalon idiay away ti Colorado, E.U.A., nga isut’ natalged manipud iti iraraut ti kabusor. Anian a kigtot dayta a mannalon idi a kellaat a natnag ti tractor-na iti maysa a bassit nga abut a gapuanan ti bimtak a bomba! Ta gayam naggapu dayta a bomba iti deppaar ti Taaw Pacifico​—babaen ti maysa a balloon. Iti maysa a pasarunson ti gubat sangalubongan, inkeddeng dagiti Hapones a balsen ti panangraut ti E.U. iti tangatang idi 1942 babaen ti panangpatayabda iti nasurok a 9,000 a hydrogen balloon a nagawit iti babassit a pangpabettak ken antipersonnel a bomba. Ti ideya, sigun iti Scripps Howard News Service, ket tapno rugian ti panangpuor kadagiti kabakiran ken panagdanag idiay Estados Unidos, agarup 10,000 kilometro ti kaadayona. Bassit laeng ti pannakadangran, nupay sumagmamano a tattao ti napapatay. Adda naipadamag a 285 a mainaig iti balloon nga insidente, ket gapu iti pammilin ti gobierno, saan nga inrakurak ti warnakan ti damag tapno maliklikan ti panagdanag.

Adda Kadi Mayat nga Ag-tennis?

Ti panagkalikagum iti maiparit a droga kadagiti pagbaludan idiay Australia ti nakaigapuan ti dadduma a napasayaat a pamay-an ti panagipuslit iti droga. “Pekpeken ti tattao dagiti bola ti tennis kadagiti ilegal a droga ken mangusarda kadagiti raketa tapno maipalladawda ida kadagiti pagbaludan idiay Australia,” ipadamag ti serbisio ti panagipadamag a Reuters. Kunaen ti pannakangiwat ti pagbaludan a ni Keith Blyth: “Ipaketeda ti droga sada balkuten dayta (iti cellophane).” Kalpasanna, ikabilda dayta iti bola ti tennis ken literal nga ipallatok wenno ipalladawda iti uneg ti rehas ti pagbaludan. Iti maysa a gandat a matunton ti pannakaiserrek ti droga, napanunot ti gobierno ti Sud Australia, a mairaman iti dadduma a banag, ti panagusar kadagiti “mangsay-up iti droga nga aso” tapno agpatrol iti ruar dagiti pagbaludan ti estado kadagiti “tattao nga addaan mapagduaduaan a bola ti tennis,” inlawlawag ni Blyth. Nangusar ti sabali pay a nageksperimento a managipuslit iti palsiit tapno maipallatok ti droga iti ngatuen ti pader ti pagbaludan. Kinuna ti report, nupay kasta, a nalatak pay laeng ti “ad-adda a tradisional a pamay-an a panangilemmeng kadagiti droga iti cake” ken panangitulod kadagita iti pagbaludan.

Mulmula nga Addaan “Memoria”

No maraut, adu a mula ti mangpataud kadagiti kemikal a mangbugaw kadagiti mangraut kadakuada. Ireport ti magasin a New Scientist a ti sumagmamano ti “mangimemoria” met iti panangraut, a mangipalubos kadakuada a mangrugi a mangpataud kadagiti pangbugaw a sabidong a nadardaras no marautda manen. Ti maysa nga igges a mangkidkiddit iti bulong ti tabako ti mangtignay iti pannakapataud iti jasmonic acid nga agturong kadagiti ramut. Daytoy ti mangpataud iti nikotina, nga agsubli kadagiti bulong tapno pagbalinenna ida a di matarigagayan iti mannangan. Nadardaras ti reaksion dagiti mula nga addaan ramut a nabiit pay a nasarut ti acid. “Daytoy ti mangipakita a talaga nga adda memoria dagiti mula,” kunaen ni Ian Baldwin iti State University of New York idiay Buffalo.

Sobra a Klero

Ti bumasbassit a bilang dagiti miembro dagiti iglesia a Protestante ti Canada ti nangituggod iti “di mapakpakadaan nga iyaadu dagiti klero a Protestante,” ireport ti The Globe and Mail. Iti napalabas a sangapulo a tawen, naimatangan ti Anglican Church idiay Montreal, Quebec, ti nakaro nga ibabassit ti miembrona manipud 67,000 agingga iti 27,000, idinto ta nagtalinaed nga isu met laeng ti bilang dagiti padi. Dagiti sobra a padi ti nakaigapuan ti panagtrabaho ti dadduma iti paset tiempo wenno agkiddawdan iti seguro agpaay kadagiti awanan panggedan tapno agbiagda. Idiay Toronto, Ontario, ti Presbyterian Church ti makapaspasar met iti umasping a krisis. Kunaen ni Jean Armstrong, ti katulongan a sekretaria ti ministerio ken trabaho iti simbaan: “Dikam sigurado no kasano pay kabayag a kabaelan ti kongregasion a sustentuan dagiti amin-tiempo a ministro.”