Masanguanan ti Relihion Gapu iti Napalabasna
Paset 16—1095-1453 K.P.—Relihion a Makasapul Unay ti Panagbalbaliw
“Tunggal panangabuso masapul a mabalbaliwan.”—Voltaire, maika-18-siglo a managistoria ken historiador a Pranses
DAGITI immuna a Kristiano saanda nga insuro ti purgatorio, dida nagdayaw kadagiti ladladawan, saanda nga indaydayaw dagiti “sasanto,” ken dida dinaydayaw dagiti nadiosan a pakalaglagipan. Saanda a makipaset iti politika ket dida makigubat. Ngem idi maika-15 a siglo, saanen a pudno daytoy kadagiti adu nga agkunkuna a tumutulad kadakuada.
Sapulen dagiti “Erehes” ti Panagbalbaliw
“Ti immuna a pagpatubuan iti kinaerehes [a maibusor iti Romano Katolicismo] nagparang idiay Francia ken idiay makin-amianan nga Italia idi agarup tawen 1000,” kuna ti The Collins Atlas of World History. Dadduma kadagiti makunkuna nga immun-una nga erehes ket erehes laeng iti imatang iti iglesia. Itatta narigat nga ipato a siuumiso no sadino ti pagpatinggaan ti panangalagad dagiti sinaggaysa nga erehes iti immuna a Kinakristiano. Nupay kasta, nalabit dadduma kadakuada ti mangpadpadas a mangaramid iti kasta.
Idi pangrugian iti maikasiam a siglo, ni Arsobispo Agobard iti Lyons kinondenarna ti panagdayaw iti ladawan ken ti panagdawat kadagiti “sasanto.”a Maysa a maika-11-siglo a kangrunaan a diakono, ni Berengar iti Tours, nailaksid gapu iti panagduaduana iti transubstantiation, ti pammati a ti tinapay ken ti arak a nausar kadagiti Misa a Katoliko ket agbalin a pudno a bagi ken dara ni Kristo.b Maysa a siglo kalpasanna da Peter de Bruys ken Henry iti Lausanne dida inawat ti bautismo dagiti maladaga ken agdayaw iti krus.c Iti panangaramid iti kasta, napukaw ni Henry ti wayawayana; napukaw ni Pedro ti biagna.
“Idi agtengnga ti maika sangapulo ket dua a siglo dagiti il-ili iti Makinlaud nga Europa ket rara nga addaan kadagiti sekta dagiti erehes,” kuna ti historiador a ni Will Durant. Ti kapapatgan kadagitoy a grupo isu dagiti Waldenses. Naglatakda idi pagnguduan ti maika-12 a siglo iti sidong ti Pranses a negosiante a ni Pierre Valdès (Peter Waldo). Malaksid kadagiti dadduma a bambanag, sinuppiatda ti iglesia iti panagdayaw ken Maria, panagkumpesar kadagiti papadi, Misa para kadagiti natay, ti indulhensia ti papa, ti saan a panagasawa ti padi, ken ti panangusar iti kampilan.d Ti panggep dagus a nagsaknap iti intero a Francia ken makin-amianan nga Italia, agraman iti Flanders, Alemania, Austria, ken Bohemia (Czechoslovakia).
Kabayatanna, idiay Inglatera, ti eskolar ti Oxford a ni John Wycliffe, a naammuan a kas “ti baggak iti agsapa iti Repormasion nga Ingles,” konkondenarennan ‘ti herarkia a manggawgaw-at ti pannakabalin’ idi maika-14 a siglo. Babaen ti panangipatarusna iti intero a Biblia iti Ingles, isu ken dagiti kakaduana ti namagbalin iti dayta a magun-odan dagiti gagangay nga umili iti damdamo pay laeng. Dagiti paspasurot ni Wycliffe managananda iti Lollards. Dagiti Lollards nangasabada iti publiko, a nagiwarasda kadagiti traks ken paspaset iti Biblia. Ti kasta a kababalin a “kinaerehes” saan nga inanamongan ti iglesia.
Nagsaknap iti ganggannaet a daga dagiti kapanunotan ni Wycliffe. Idiay Bohemia sipsiputanda ni Jan Hus (John Huss), rektor iti Unibersidad iti Prague. Pinagduaduaan ni Hus ti kinapudno iti kinapapa ket inlibakna a ti iglesia ket naibangon ken Pedro.e Simmaruno iti suppiat maipapan iti panangilako kadagiti indulhensia, nabista ni Hus gapu iti kinaerehes ket napuoran iti istaka idi 1415. Sigun iti sursuro a Katoliko, dagiti indulhensia ket probision a ti pannakadusa kadagiti basbasol ket mapakawan ti dadduma a pasetna wenno naan-anay a mapakawan, ket iti kasta mapaababa wenno mapukaw ti panagsagaba ti tao iti temporario a pannakadusa ken pannakagugor idiay purgatorio sakbay ti iseserrekna idiay langit.
Masapul ti panagtultuloy ti panagbalbaliw. Ni Girolamo Savonarola, maika-15-siglo a manangaskasaba a Dominican, nagsennaay: ‘Dagiti papa ken papadi busorenda ti panagtangsit ken ambision, ket naigamerda unay iti dayta. Ikasabada ti kinadalus ken salimetmetanda dagiti kamalala. Panunotenda laeng ti lubong ken dagiti nailubongan a bambanag; dida ikankano dagiti karkararua.’ Uray pay dagiti kardinal a Katoliko mabigbigda ti parikut. Idi 1538, iti maysa a pakaammo ni Papa Paulo III, pinalagipanda iti pinansial, hudisial, ken moral a panangabuso iti parokia. Ngem saan nga inaramid ti papado ti nalawag a kasapulan a panagbalbaliw, ket daytoy ti nangtignay iti Repormasion a Protestante. Dagiti immuna a papangulo iramanna da Martin Luther, Huldrych Zwingli, ken John Calvin.
Ni Luther ken ti ‘Maika-16-Siglo a Bingo’
Idi Oktubre 31, 1517, pinagil-ayab ni Luther ti relihiuso a lubong idi inatakena ti panangilako kadagiti indulhensia babaen ti panangilansana kadagiti 95 a puntos iti protesta iti ruangan ti simbaan idiay Wittenberg.
Ti panangilako kadagiti indulhensia timmaud bayat dagiti Krusada, idi naipaay dagitoy kadagiti manamati a situtulok a mangirisgo kadagiti biagda iti “nasantuan” a gubat. Kamaudiananna dagitoy naipaay met kadagiti tattao a mangsupsuportar iti iglesia. Di nagbayag, dagiti indulhensia nagbalinen a nalaka a pamay-an iti pananggun-od iti kuarta a maipaay iti panangibangon kadagiti simsimbaan, monasterio, wenno ospital. “Ti katatan-okan a monumento iti Edad Media ket ginastuan ti kastoy a pamay-an,” kuna ti propesor iti relihiuso a historia a ni Roland Bainton, a ninaganna dagiti indulhensia a “ti bingo iti maikasangapulo ket innem a siglo.”
Babaen iti natadem a panagsao isu a naglatakanna, sinaludsod ni Luther: “No ti papa addaan pannakabalin a mangwayawaya iti siasinoman manipud purgatorio [maibatay kadagiti indulhensia], iti nagan ti ayat apay a dina pukawen ti purgatorio babaen ti panangiruarna ti tunggal maysa iti dayta?” Idi dinawatda ti panangitedna iti kuarta a maipaay iti proyekto ti Roma a panagbangon, simmungbat ni Luther a ti papa “nasaysayaat ti aramidenna no ilakona ti St. Peter’s ket itedna ti kuarta kadagiti napanglaw a taktakawan dagiti managlako kadagiti indulhensia.”
Inatake met ni Luther ti panangbusor ti Katoliko iti Semitiko, a nangbalakad: “Umadanitay koma kadagiti Judio saan nga iti papa no di ket ti linteg ni Kristo iti ayat.” Ket no maipapan iti panagdayaw kadagiti pakalaglagipan, isut’ nagangaw: “Kunaen ti maysa nga addaan dutdot manipud iti payak ni anghel Gabriel, ket ti Obispo iti Mainz addaan apuy manipud iti sumsumged a kayo ni Moises. Ket kasano a napasamak a sangapulo ket walo nga apostoles ti naikali idiay Alemania no ni Kristo addaan laeng ti sangapulo ket dua?”
Sinungbatan ti iglesia dagiti panangatake ni Luther babaen ti panangilaksid. Ti Nasantuan nga Emperador ti Roma a ni Charles V, gaput’ iyaanamongna iti panangpilit ti papa, pinaritanna ni Luther. Daytoy pinataudna ti suppiat ta idi 1530 naangay ti Gimong iti Ausburg a mangsalaysay iti banag. Dagiti panangikagumaan a manggun-od iti pannakikompromiso di nagballigi, gapuna naipaulog ti kangrunaan a Luterano a pammati. Maawagan iti Panagkumpesar idiay Ausburg, daytat’ nagbanag iti pannakaiyanunsio iti pannakaipasngay iti umuna nga iglesia iti Kinaprotestante.f
Agsuppiat ni Zwingli ken ni Luther
Impaganetget ni Zwingli ti Biblia a kas ti ultimo ken kakaisuna nga autoridad iti iglesia. Nupay no naparegta iti ulidan ni Luther, nagkedked a maawagan Luterano, a kunkunana a naammuanna dagiti pannursuro ni Kristo manipud iti Sao ti Dios, saan a manipud ken ni Luther. Kinapudnona, sinuppiatna ni Luther maipapan kadagiti dadduma a paset iti Pangrabii iti Apo agraman ti umiso a relasion ti maysa a Kristiano kadagiti agtuturay ti gobierno.
Dagiti dua a repormador nagsabetda laeng iti naminsan, idi 1529, iti awagan ti libro a The Reformation Crisis a “maysa a kita ti kumperensia dagiti relihuiso nga agtuturay.” Kunaen ti libro: “Saan a nagsina ti panaggayyem dagiti dua, ngem . . . maysa a nagnumuan a naipaulog iti pagnguduan ti kumperensia, a pinirmaan dagiti amin a nakipaset, ti sisasayaat a nangabbong iti nagsinaanda.”
Addaan met ti parikut ni Zwingli kadagiti paspasurotna. Idi 1525 simmina ti maysa a grupo, a simmuppiatda kenkuana maipapan iti isyu iti autoridad ti Estado iti Iglesia, isu a pinatalgedanna ken inlibakda. Maawagan iti Anabaptists (“dagiti mammautisar manen”), dagitoy matmatanda ti panangbautismo iti maladaga a kas awan ti mamaayna a pormalidad, a kunkunada a ti bautismo ket para laeng kadagiti nataengan a manamati. Busorenda met ti panangusar iti kampilan, uray pay iti maawagan nalinteg a gubgubat. Rinibribo kadakuada ti napapatay gapu iti pammatida.
Paset ni Calvin iti Repormasion
Adu nga eskolar ti mangmatmat ken ni Calvin a kas ti kadadakkelan a repormador. Inpilitna a ti iglesia agsubli kadagiti orihinal a prinsipio iti Kinakristiano. Ngem maysa kadagiti kangrunaan a sursurona, ti predestinasion, ipalagipna dagiti sursuro iti kadaanan a Grecia, a sadiay dagiti Stoiko kunaenda a ni Zeus ti mangikeddeng kadagiti isuamin a bambanag ket ti tao masapul a paiturayanda ti bagbagida iti daytoy a di maliklikan. Pudno a ti doktrina ket saan a Nakristianuan.
Bayat dagiti al-aldaw ni Calvin dagiti Pranses a Protestante naglatakda kas Huguenots, ket kasta unay ti pannakaidadanesda. Idiay Francia, mangrugi idi Agosto 24, 1572, iti Aldaw iti Pannakapapatay ni San Bartolome, pinapatay dagiti buyot a Katoliko dagiti rinibo kadakuada, umuna idiay Paris ken kalpasanna iti intero a pagilian. Ngem dagiti Huguenots intag-ayda met ti kampilan ket pinatayda dagiti adu bayat dagiti nadara a gubgubat bayat ti maudi a paset iti maika-16 a siglo. Ngarud pinilida a di ikankano ti bilin nga inted ni Jesus: “Itultuloyyo nga ayaten dagiti kabusoryo ket ikararaganyo dagidiay mangidadanes kadakayo.”—Mateo 5:44.
Impasdek ni Calvin ti ulidan, nga inusarna ti pamay-an a mangitandudo iti relihiuso a pammatina a ti pimmusayen a padi a Protestante a ni Harry Emerson Fosdick ket nailadawan a kas nauyong ken nakaam-amak. Sigun iti linteg ti iglesia nga inserrek ni Calvin iti Geneva, 58 a tattao ti napapatay ket 76 ti naidestierro iti uneg ti uppat a tawen; idi agngudon ti maika-16 a siglo, ti napattapatta a 150 ti napuoranen iti istaka. Maysa kadagitoy isu ni Michael Servetus, maysa a doktor ken teologo nga Español, isu a nangilaksid iti doktrina Trinidad, ket iti kasta nagbalin a “erehes” ti Tunggal tao. Pinuoran dagiti agtuturay ti ladawanna; dagiti Protestante nakarkaro pay nga addang ti innalada babaen ti panangpuorda kenkuana iti istaka.
Kamaudiananna, “ti Nakaam-amak a Kinapudno”
Nupay iti prinsipio isut’ immanamong ken Luther, dadduma nga agbalinto a repormador ti nagkedked. Ti maysa isu ti eskolar a Dutch a ni Desiderius Erasmus. Idi 1516 isut’ immuna a nangipablaak iti “Baro a Tulag” iti orihinal a Griego. “Isut’ maysa a repormador,” kuna ti publikasion nga Edinburgh Review, “agingga a ti Repormasion nagbalinen a nakaam-amak a kinapudno.”
Dadduma, nupay kasta, ti nangitultuloy iti Repormasion, ket idiay Alemania ken Scandinavia, ti Lutheranismo nagsaknap a sipapartak. Idi 1534 simmina ti Inglatera manipud iti panangtengngel ti papa. Ti Scotland, iti sidong ti pangulo ti Repormasion a ni John Knox, di nagbayag simmarunon. Idiay Francia ken Poland, ti Protestantismo nasarakanna ti legal a pakabigbigan sakbay ti pagnguduan iti maika-16 a siglo.
Wen, kas ti siuumiso a panangiyebkas inyebkas ni Voltaire iti dayta, “Tunggal panangabuso masapul a mabalbaliwan.” Ngem innayon ni Voltaire dagiti manglimitar a sasao a, “Malaksid no ti panagbalbaliw ket napegpeggad ngem ti panangabuso a mismo.” Tapno maapresiar ti kinapudno dagidiay a sasao, siguraduenyo a basaen ti “Protestantismo—Pudno a Repormasion?” iti sumaganad a bilangmi.
[Dagiti Footnote]
a Maipaay iti pammaneknek a dagitoy a doktrina ken ar-aramid ket saan nga ammo dagiti immuna a Kristiano, kitaenyo ti Panakirinnason manipud kadagiti Kasuratan, nga impablaak ti Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., iti sidong dagiti tema a “Suno dagiti Apostol,” “Bautismo,” “Panagkompesar,” “Krus,” “Gasat,” “Ladawan, Dagiti” “Maria,” “Misa,” “Neutralidad,” ken “Sasanto.”
b Maipaay iti pammaneknek a dagitoy a doktrina ken ar-aramid ket saan nga ammo dagiti immuna a Kristiano, kitaenyo ti Panakirinnason manipud kadagiti Kasuratan, nga impablaak ti Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., iti sidong dagiti tema a “Suno dagiti Apostol,” “Bautismo,” “Panagkompesar,” “Krus,” “Gasat,” “Ladawan, Dagiti” “Maria,” “Misa,” “Neutralidad,” ken “Sasanto.”
c Maipaay iti pammaneknek a dagitoy a doktrina ken ar-aramid ket saan nga ammo dagiti immuna a Kristiano, kitaenyo ti Panakirinnason manipud kadagiti Kasuratan, nga impablaak ti Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., iti sidong dagiti tema a “Suno dagiti Apostol,” “Bautismo,” “Panagkompesar,” “Krus,” “Gasat,” “Ladawan, Dagiti” “Maria,” “Misa,” “Neutralidad,” ken “Sasanto.”
d Maipaay iti pammaneknek a dagitoy a doktrina ken ar-aramid ket saan nga ammo dagiti immuna a Kristiano, kitaenyo ti Panakirinnason manipud kadagiti Kasuratan, nga impablaak ti Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., iti sidong dagiti tema a “Suno dagiti Apostol,” “Bautismo,” “Panagkompesar,” “Krus,” “Gasat,” “Ladawan, Dagiti” “Maria,” “Misa,” “Neutralidad,” ken “Sasanto.”
e Maipaay iti pammaneknek a dagitoy a doktrina ken ar-aramid ket saan nga ammo dagiti immuna a Kristiano, kitaenyo ti Panakirinnason manipud kadagiti Kasuratan, nga impablaak ti Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., iti sidong dagiti tema a “Suno dagiti Apostol,” “Bautismo,” “Panagkompesar,” “Krus,” “Gasat,” “Ladawan, Dagiti” “Maria,” “Misa,” “Neutralidad,” ken “Sasanto.”
f Nakapatpateg, ti termino a “Protestante” ket damo a naiyaplikar idiay 1529 a Gimong iti Speyer kadagiti paspasurot ni Luther, isu a nagprotesta iti linteg a mangipaay iti ad-adu a relihiuso a wayawaya kadagiti Katoliko ngem kadakuada.
[Dagiti ladawan iti panid 18]
Martin Luther, naipasngay idiay Alemania idi 1483, naordinan iti kinapadi idi agtawen ti 23, nagadal iti teolohia idiay Unibersidad iti Wittenberg, nagbalin a propesor iti Nasantuan a Kasuratan idiay Wittenberg idi 1512, natay idi agtawen iti 62
Huldrych Zwingli, naipasngay idiay Switzerland agarup dua a bulan kalpasan ti pannakaipasngay ni Luther, naordinan iti kinapadi idi 1506, natay iti gubat idi agtawen iti 47 kas maysa a tsaplin a Protestante
[Credit Line]
Kunstmuseum, Winterthur
John Calvin, naipasngay 25 a tawen kalpasan ti pannakaipasngay ni Luther ken Zwingli, immakar idiay Switzerland manipud Francia kas agtutubo a lalaki, impasdekna ti pudno nga iglesia-estado idiay Geneva, natay idi agtawen iti 54