Ni Martin Luther—Ti Lalaki ken ti Impatawidna
“NAIKUNA nga ad-adu a libro ti naisurat maipapan ken [Martin Luther] ngem iti siasinoman iti historia, malaksid kadagiti libro a naisurat maipapan iti apona a ni Jesu-Kristo.” Kasta ti kuna ti magasin a Time. Nakatulong dagiti sasao ken inaramid ni Luther a mangpataud iti Repormasion—maysa a narelihiosuan a tignay a nadeskribir kas “ti kapatgan a rebolusion iti historia ti sangatauan.” Nakatulong ngarud ni Luther a nangbalbaliw iti kasasaad ti relihion iti Europa ken namagpatingga iti edad media iti dayta a kontinente. Impasdek met ni Luther ti nakaibatayan ti kadawyan a pannakaisurat ti pagsasao nga Aleman. Ti patarusna iti Biblia ti awan duadua a nagtalinaed a kalatakan iti pagsasao nga Aleman.
Ania a kita ti tao ni Martin Luther? Kasano a naaddaan iti kasta nga impluensia kadagiti pasamak iti Europa?
Ni Luther Nagbalin nga Eskolar
Nayanak ni Martin Luther idiay Eisleben, Germany, idi Nobiembre 1483. Nupay ti amana ket agminminas iti gambang, nakaurnong iti umdas a pagpaadalna ken ni Martin. Idi 1501, nageskuela ni Martin iti Unibersidad ti Erfurt. Iti umuna a gundaway, nabasana ti Biblia nga adda iti libraria ti unibersidad. “Naay-ayoak unay iti dayta a libro,” kinunana, “ket namnamaek a maaddaanakto iti kasta a libro.”
Iti edad a 22, simrek ni Luther iti monasterio ti Augustine idiay Erfurt. Kalpasanna, nageskuela idiay Unibersidad ti Wittenburg ken nangala iti kina-doctorate iti teolohia. Ni Luther imbilangna idi ti bagina a di maikari iti parabur ti Dios ken malmaldaangan no dadduma gapu ta sidsidiren ti konsiensiana. Ngem ti panagadal iti Biblia, panagkararag, ken panagmennamenna ti nakatulong kenkuana a maaddaan iti nasaysayaat a pannakaawat no kasano ti panangmatmat ti Dios kadagiti managbasol. Nabigbig ni Luther a saan a mategged ti parabur ti Dios. Imbes ketdi, maited daytoy babaen ti di kaikarian a kinamanangngaasi kadagidiay mangipakita iti pammati.—Roma 1:16; 3:23, 24, 28.
Kasano a naikuna ni Luther nga umiso ti baro a pannakaawatna? Insurat ni Kurt Aland, propesor ti historia ti nagkauna a simbaan ken managsirarak maipapan kadagiti balikas a naaramat iti Baro a Tulag: “Inut-utobna ti intero a Biblia tapno maammuanna no ti baro a pannakaammona ket maitunos iti dadduma pay nga ibagbaga ti Biblia, ket napaneknekanna nga agtutunos amin dagita.” Ti doktrina a pannakaisalakan babaen ti pammati, saan a babaen kadagiti aramid, wenno panagpenitensia, ti nagtalinaed a kangrunaan a pannursuro ni Luther.
Karurodna ti Indulhensia
Ti pannakaawat ni Luther maipapan iti panangmatmat ti Dios kadagiti managbasol ti nangtignay kenkuana a kumontra iti Iglesia Romana Katolika. Nasaknap idin ti pammati a kalpasan ti ipapatay, dagiti managbasol masapul a madusada iti sumagmamano a tiempo. Nupay kasta, naikuna nga umababa dayta a tiempo babaen ti indulhensia nga ipaay ti autoridad ti papa a kasukat ti kuarta. Dagiti aglaklako iti indulhensia kas ken Johann Tetzel, a nagserbi a kas ahente ni Albert nga arsobispo ti Mainz, adu ti naganansiada iti panaglakoda kadagiti indulhensia kadagiti gagangay nga umili. Adu ti nangmatmat iti indulhensia kas panglitup kadagiti maaramid a basol.
Ni Luther binusorna ti panaglako kadagiti indulhensia. Ammona a dagiti tao dida mabalin ti makitinnawar iti Dios. Idi otonio ti 1517, insuratna dagiti nalatak a 95 a tesisna, nga ak-akusaranna ti simbaan iti pinansial, doktrinal, ken narelihiosuan a panangabuso. Gapu ta kalikagumanna ti reporma, saan nga iyaalsa, impatulod ni Luther dagiti kopia ti tesisna ken ni Albert nga arsobispo ti Mainz ken kadagiti sumagmamano nga eskolar. Adu nga historiador ti agkuna a nangrugi ti Repormasion sakbay wenno kalpasan ti 1517.
Saan laeng a ni Luther ti nangbabalaw kadagiti di umiso nga aramid ti simbaan. Sangagasut a tawen sakbayna, ti relihioso a repormador a taga Czechoslovakia a ni Jan Hus kinondenarna met idi ti panaglako kadagiti indulhensia. Uray pay sakbay ni Hus, ni John Wycliffe a taga Inglatera imbagana met a saan a Nainkasuratan dagiti dadduma a tradision nga an-annuroten ti simbaan. Dagiti kapatadan ni Luther a da Erasmus a taga Rotterdam ken ni Tyndale a taga Inglatera indagadagda ti reporma. Ngem nakatulong ti pagimprentaan nga inimbento ni Johannes Gutenberg idiay Alemania, ta dagiti insurat ni Luther ket naaddaan iti napigpigsa ken nasaksaknap nga impluensia ngem kadagiti dadduma a repormador.
Idi 1455, maus-usaren ti pagimprentaan ni Gutenberg idiay Mainz. Idi rugrugi ti 1500, addan dagiti pagimprentaan iti 60 nga ili ti Alemania ken 12 iti dadduma a pagilian iti Europa. Iti umuna a gundaway iti historia, nalakan a mapakaammuan dagiti tattao maipapan kadagiti bambanag a pakaseknanda. Nalabit nga uray awan ti pammalubosna, nayimprenta ken naiwaras dagiti 95 a tesis ni Luther. Ti reporma ti simbaan ket saanen nga isyu iti maysa laeng a lugar. Nagsaknap daytoy a kontrobersia, ket ni Martin Luther kellaat a nagbalin a kalatakan a tao idiay Alemania.
Nagtignay ti “Init ken Bulan”
Iti adu a siglo, naipasidong ti Europa iti dua a nabileg nga institusion: ti Nasantuan nga Imperio ti Roma ken ti Iglesia Romana Katolika. “Ti emperador ken ti papa nagkaduada a kasla init ken bulan,” inlawlawag ni Hanns Lilje, dati a presidente ti Lutheran World Federation. Nupay kasta, dida ammo idi no siasino ti init ken siasino ti bulan kadakuada. Idi rugrugi ti maika-16 a siglo, nagpatingga ti kinaturay dagiti dua nga institusion. Mangrugi idin ti panagbalbaliw.
Ni Papa Leo X binutbutengna ni Luther nga ilaksidna iti Iglesia Katolika no dina babawyen dagiti 95 a tesisna. Saan a nagbuteng ni Luther no di ket pinuoranna ti pammilin ti papa a naglaon iti pangta iti imatang dagiti tattao ken nangipablaak pay iti kanayonan a sursurat a nangguyugoy kadagiti pagilian nga idadauluan dagiti prinsipe a mangreporma iti simbaan uray no awan ti pammalubos ti papa. Idi 1521, ni Papa Leo X inlaksidna ni Luther. Idi nagreklamo ni Luther ta nakondenar nga awan man la ti nainkalintegan a pannakabistana, ni Emperador Charles V inayabanna ti repormador a dumatag iti parliamento, wenno taripnong, idiay Worms. Ti 15 nga aldaw a panagbiahe ni Luther manipud idiay Wittenberg nga agturong idiay Worms idi Abril 1521 ket kasla prosesion ti panagballigi. Adda ti publiko iti dasigna, ken amin a tattao kayatda a makita ni Luther.
Idiay Worms, nagtakder ni Luther iti saklang ti emperador, dagiti prinsipe, ken ti nuncio ti papa. Naipasango ni Jan Hus iti kasta met la a pannakabista idiay Constance idi 1415 ken pinuoranda iti kayo. Iti imatang dagiti opisial ti simbaan ken dagiti turayen ti imperio, nagkedked ni Luther a mangibabawi kadagiti kapanunotanna malaksid no dagiti bumusbusor mapaneknekanda manipud iti Biblia a saan nga umiso dagiti ibagbagana. Ngem awan kadakuada ti makapatas iti pannakaammona iti Kasuratan. Ti dokumento a maawagan Mandamiento iti Worms ti nangipaay iti resulta ti bista. Naideklara ni Luther kas managsalungasing iti linteg ken maipariten dagiti insuratna. Gapu ta inlaksid ti papa ken pinaritan ti emperador, nagpeggaden ti biagna.
Kalpasanna, nagbaliw dagiti kasasaad. Makapikapik daytoy ken di ninamnama. Babaen ti panangyurnos ti naasi a taga Saxony a ni Frederick, naipadamag a nakidnap kampay idi ni Luther idi agsublin idiay Wittenberg. Gapuna, dagiti bumusbusor didan mabirokan ni Luther. Naipuslit ni Luther iti naiputputong a kastilio iti Wartburg, a sadiay ti nagpatubuanna iti barbas ken nanglimlimo—kas maysa a natan-ok a lalaki nga agnagan Junker Jörg.
Immadu ti Nagtarigagay iti September Bible
Iti simmaganad a sangapulo a bulan, nagnaed ni Luther iti kastilio idiay Wartburg kas pugante nga ipabpabirok ti emperador ken papa. Ilawlawag ti libro a Welterbe Wartburg a “ti kaaddana iti Wartburg ti maysa kadagiti kasasayaatan ken kapipintasan a panawen iti biagna.” Nakompleto sadiay ti maysa kadagiti kasayaatan a gapuananna, ti pannakaipatarus ti teksto ni Erasmus manipud iti Griego a Kasuratan iti pagsasao nga Aleman. Naawagan daytoy kas September Bible gapu ta naipablaak idi Setiembre 1522, a di nainaganan ni Luther kas ti nagipatarus. Aggatad dayta iti 1 1/2 guilder (kuarta ti Netherlands)—katupag ti makatawen a sueldo ti katulong. Nupay kasta, nagadu ti nagtarigagay iti September Bible. Iti makatawen, 6,000 a kopia ti nayimprenta iti dua nga edision, ken di kumurang nga 69 nga edision ti nayimprenta bayat ti simmaganad a 12 a tawen.
Idi 1525, ni Martin Luther inkasarna ti dati a madre a ni Katharina von Bora. Nalaing ni Katharina a mangasikaso kadagiti trabaho iti pagtaengan ken maaramidna dagiti kalikaguman ti kinamanagparabur ni lakayna. Ti sangakabbalayan ni Luther ket saan laeng a buklen ti asawana ken dagiti innem nga annakda no di pay ket dagiti gagayyem, eskolar, ken dagiti nagbakuit. Idi lumakayen, ni Luther tinagiragsakna ti dayaw kas mamalbalakad nga uray la dagiti sangailina nga eskolar mangalada iti pagsurat ken papel tapno isuratda dagiti kapanunotanna. Napagtitipon dagitoy a surat ken napauluan iti Luthers Tischreden (Luther’s Table Talk). Adda tiempo a naiwaras daytoy iti pagsasao nga Aleman ngem maikadua laeng no iti pannakaiwaras ti Biblia.
Nalaing a Managipatarus ken Adu ti Gapuananna a Mannurat
Idi 1534, nalpas ni Luther ti panangipatarusna iti Hebreo a Kasuratan. Balanse ti istilo, ritmo, ken bokabulariona. Nagresulta dayta iti Biblia a nalaka a maawatan dagiti gagangay a tattao. Maipapan iti pamay-anna nga agipatarus, insurat ni Luther: “Makitungtongtayo iti ina iti pagtaengan, kadagiti ubbing iti lansangan ken iti gagangay a tao iti tiendaan, kalpasanna, paliiwentayo a naimbag no kasano ti panagsaoda satayto agipatarus.” Ti Biblia nga impatarus ni Luther nakatulong a mangipaay iti pagibasaran ti pannakaisurat ti pagsasao a maawaten iti intero nga Alemania idi agangay.
Ti abilidad ni Luther nga agipatarus ket nabuyogan iti kinalaing kas mannurat. Naikuna a makaisurat iti dua nga artikulo iti tunggal dua a lawas iti unos ti panawen a panagtrabahona. Kas iti autor, naargumento ti dadduma nga artikulona. No nagubsang ti pannakaisurat dagiti immun-una a suratna, saan a nagbaliw ti kasta nga istilo ni Luther uray idi lakayen. Nakarkaro pay dagiti naud-udi nga insuratna. Sigun iti Lexikon für Theologie und Kirche (Lexicon for Theology and Church), dagiti insurat ni Luther ipalgakna ti “nakaro a pungtotna” ken “kinakurang ti kinapakumbaba ken ayat,” kasta met ti “napigsa a tarigagay a mangaramid iti misionna.”
Idi bimtak ti Gubat dagiti Mannalon ken adu ti natay kadagiti pagilian nga iturayan dagiti prinsipe, napagsaludsodan ni Luther no ania ti opinionna maipapan iti dayta a pasamak. Adda kadi karbengan dagiti mannalon nga agreklamo kontra kadagiti makinkukua iti daga? Saan a pinadas ni Luther nga alaen ti suporta dagiti tattao babaen ti panangipaayna iti sungbat a makaay-ayo iti kaaduan. Patienna a dagiti adipen ti Dios rumbeng nga agtulnogda kadagiti agtuturay. (Roma 13:1) Sipaprangka a kinuna ni Luther a rumbeng a malapdan dayta nga iyaalsa babaen ti puersa. “Bay-anyo amin a makabael a mangduyok, mangkabil, pumatay,” kinunana. Kinuna ni Hanns Lilje a daytoy a sungbat ni Luther ti nangpukaw iti “nagpaiduma idi a kinalatakna kadagiti tattao.” Kanayonanna, dagiti naud-udi nga insurat ni Luther maipapan kadagiti Judio a nagkedked nga agbalin a Kristiano, nangruna ti On the Jews and Their Lies, tinignayna ti adu a mangibilang kenkuana kas bumusbusor kadagiti Judio.
Ti Impatawid ni Luther
Ti Repormasion, nga insungsong dagiti lallaki a kas kada Luther, Calvin, ken ni Zwingli, ti nangiturong iti itataud ti baro a relihion a maawagan iti Protestantismo. Ti kangrunaan nga impatawid ni Luther iti Protestantismo ket ti kangrunaan a pannursurona maipapan iti pannakapalinteg babaen ti pammati. Tunggal pagilian nga iturayan ti prinsipe idiay Alemania, sinuportaranda ti pammati ti Protestante wenno ti Katoliko. Simmaknap ti Protestantismo ken sinuportaran dagiti tattao idiay Scandinavia, Switzerland, Inglatera, ken Netherlands. Iti kaaldawantayo, ginasut a milionen dagiti Protestante.
Adu kadagiti saan nga umanamong kadagiti patpatien ni Luther ti kaskasdi a mangraraem kenkuana. Ti dati a German Democratic Republic a pakairamanan ti Eisleben, Erfurt, Wittenberg, ken ti Wartburg nga adda iti keteganna, rinambakanda idi 1983 ti maika-500 nga anibersario ti pannakayanak ni Luther. Daytoy a Sosialista nga Estado binigbigna ni Luther kas ti kangrunaan a tao iti historia ken kultura ti Alemania. Kanayonanna, maysa a teologo a Katoliko idi dekada 1980 ti nanggupgop iti impluensia ni Luther sana kinuna: “Awan ti pumada ken ni Luther kadagiti simmaruno kenkuana.” Insurat ni Propesor Aland: “Kada tawen adda di kumurang a 500 a baro a publikasion maipapan ken ni Martin Luther ken ti Repormasion—a maipabpablaak iti nganngani amin a kangrunaan a pagsasao iti lubong.”
Masirib ni Martin Luther, addaan nagpaiduma a memoria, adu ti ammona a sasao, ken nagaget. Kasta met a saan a makaan-anus ken managuyaw, ken nakaro ti panangbusorna iti imbilangna a panaginsisingpet. Idi dandanin matay idiay Eisleben idi Pebrero 1546, dagiti gagayyem ni Luther dinamagda kenkuana no nagtalinaed a napinget no maipapan kadagiti patpatien ken insursurona kadagiti sabsabali. “Wen,” insungbatna. Natay ni Luther, ngem adu pay laeng ti mangsalsalimetmet kadagiti patpatienna.
[Ladawan iti panid 27]
Binusor ni Luther ti panaglako kadagiti indulhensia
[Credit Line]
Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung
[Ladawan iti panid 28]
Nagkedked ni Luther a mangibabawi kadagiti kapanunotanna malaksid no dagiti bumusbusor mapaneknekanda manipud iti Biblia a saan nga umiso dagiti ibagbagana
[Credit Line]
Manipud iti libro a The Story of Liberty, 1878
[Dagiti Ladawan iti panid 29]
Ti kuarto ni Luther iti kastilio idiay Wartburg a nangipatarusanna iti Biblia
[Credit Line]
Dagiti ladawan: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung
[Picture Credit Line iti panid 26]
Manipud iti libro a Martin Luther The Reformer, maikatlo nga Edision, impablaak ti Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario
[Picture Credit Line iti panid 30]
Manipud iti libro a The History of Protestantism (Tomo I)