Ti Makaawis a Puersa ti Grabidad

NI Isaac Newton, agarup 300 a tawenen a napalabas, nangaramid ti teoria no kasano ti panagandar ti grabidad. Pinanunotna ti maysa a tao a mangibarbarsak iti maysa a banag manipud iti tuktok iti nakangatngato a bantay. No basta agtinnag lattan, ti banag matnag, a kas ti pannakatnag ti maysa a mansanas, nga agpababa iti daga.

Nupay kasta, no daytat’ maibarsak nga agpasango, dayta agkurba nga agpababa iti pannakatnagna iti daga. Inrason ni Newton ngarud a no umdas ti kapartak ti pannakaibarsakna, daytat’ mangrikos iti daga iti maysa a pagrikosan.

Manipud itoy a teoria, ti pakainaigan ti grabidad ken dagiti panaggaraw ti bulan ken dagiti planeta nagbalinen a nalawag kenkuana: ti bulan agrikos iti maysa a pagrikosan a manglikmut iti daga gapu iti guyod ti grabidad iti daga ket dagiti planeta surotenda ti pagrikosanda babaen iti grabidad iti init.

Maysa a Sapasap a Linteg

Kalpasan ti naannad a panagadal, nangpataud ni Newton ti eksakto a matematikal a deskripsion daytoy sapasap a linteg. Iti simple a pannakaisao, dagiti equation ni Newton kunaenda nga amin a banag, babassit wenno dadakkel, guyodenda ti maysa ken maysa, ti bileg dayta a guyod ket agpannuray iti kadakkel ti banag ken ti kaadayoda iti maysa ken maysa.

Babaen iti panangpasayaat iti dayta, dagiti sientista us-usarenda pay laeng dagiti kangrunaan a pormula ni Newton a mangdeskribir iti grabidad, nangnangruna iti panagplano kadagiti panggep iti law-ang a kas ti panangipatulod iti mangsukimat iti law-ang a sumabet iti kometa a Halley idi 1985. Kinapudnona, ti Ingles nga astronomo a ni Edmond Halley, maysa a kapatadan ni Newton, inusarna dagiti teoria ni Newton iti panangipadto ti tawen ti sumaganad a panagparang manen ti kometa.

Dagiti diskubre ni Newton maipapan iti grabidad ti nangted kenkuana iti pannakaripirip iti urnos a maiparangarang iti uniberso, maysa a kinaurnos a limtuad babaen iti nalaing a pannakadisenio. Ngem ti trabahona saan nga isu ti maudi a masarita maipapan iti tema. Idi pangrugian daytoy a siglo, dagiti sientista nabigbigda a dadduma a paspaset dagiti teoria ni Newton ket di umdas, saan pay a maitunos.

Ni Einstein ken ti Grabidad

Idi 1916 imparang ni Albert Einstein ti kaaduan a teoriana maipapan iti relativity. Ti nakaskasdaaw a diskubrena ket ti grabidad saanna laeng a buklen ti uniberso no di ket tenglenna ti pamay-an ti panangkitatayo ken panangrukodtayo iti dayta. Ta, ti grabidad apektaranna pay ti pamay-an ti pannakarukod ti tiempo!

Manen, maysa nga ilustrasion ti makatulong a mangilawlawag kadagiti bambanag. Panunotenyo ti law-ang a kasla maysa a pedaso ti goma nga awan ti pagpatinggaanna. Itan, ti panangiparabaw iti maysa a banag itoy a nalukneng nga ikamen ket mangpataud iti kallid, wenno ilelennek. Sigun iti deskripsion ni Einstein, ti daga, ti init, ken dagiti bitbituen ket kakasla bambanag a naiparabaw iti nalukneng nga ikamen, isu a mamataud iti panagkurba ti law-ang. No mangipatulidka iti sabali a banag iti pedaso ti goma, daytat’ pagkurbaen ti limnek a paset iti aglawlaw ti immuna a banag.

Umasping iti dayta, ti daga, dagiti planeta, ken dagiti bitbituen agrikosda, a surotenda ti gagangay nga “ilelennek” ti law-ang. Uray pay ti silnag ti lawag agkurba no lumasat kadagiti dadakkel a bambanag iti uniberso. Kasta met, dagiti equation ni Einstein impadtona met a ti lawag a lumasat a maibusor iti grabidad mapukawna ti bilegna kas napaliiw iti panagbaliw bassit ti kolorna iti murdong ti nalabaga a kolor iti spectrum. Dagiti pisiko awaganda daytoy a kasasaad a kas panagbaliw ti kolor a nalabaga gapu iti grabidad.

Gapuna, malaksid iti pannakalawlawag dagiti pagkurangan a limtuad kadagiti diskubre ni Newton, ti teoria ni Einstein impalgakna dagiti baro a palimed iti no kasano ti panagtrabaho ti grabidad iti uniberso.

Dagiti Makaay-ayo nga Epekto

Ti abilidad ti grabidad a mangapektar iti pamay-an ti panagbiahe ti lawag pataudenna dagiti makapasiddaaw a pagbanagan a napaliiw dagiti astronomo.

Dagiti managbiahe kadagiti disierto nabayagen a naammuanda dagiti makaallilaw a panagkita​—maysa a mangallilaw a panagkita a kasla agparang nga agburburek a danum iti rabaw ti daga. Itan, inladawanen dagiti astronomo dagiti kosmiko a “makaallilaw a panagkita.” Kasano daytoy?

Ti lawag manipud iti adayo a banag, a mapapati nga aktibo a sentro ti maysa a galaxy ken maawagan iti quasar (wenno, banag a kasla bituen), lumasat kadagiti naiballaet a galaxies iti linea ti panagkita manipud iti daga. Bayat ti ilalasat ti lawag kadagiti galaxy, daytat’ pagkurbaen ti puersa ti grabidad. Ti panagkurba ti lawag pormaenna ti dua wenno ad-adu pay a ladawan ti maymaysa a quasar. Ti managpaliiw ditoy daga, gaput’ pagarupenna a direkta a dumteng ti lawag kenkuana, kunaenna a makakitkita iti ad-adu a banag.

Ti sabali pay a makaawis a banag a limtuad iti trabaho ni Einstein ket maipapan iti black holes. Ania dagitoy, ket ania ti pakainaiganda iti grabidad? Maysa a simple nga eksperimento ti agserbi a sungbat.

Padasenyo ti mangipalladaw iti maysa a banag iti tuktokyo. Madlawyo nga agpangato agingga iti naikeddeng a kangato, agsardeng iti apagkanito, ket kalpasanna matnag nga agsubli iti daga. Naiduma ti lawag. Ti silnag ti lawag malisianna ti grabidad ti daga ta nakaparpartak ti panagbiahena.

Kas pangarigan ngay ta napigpigsa ti puersa ti grabidad, nakapigpigsa ta malapdanna ti iruruar ti lawag. Manipud iti kasta a banag, awan ti makalabas. Ti banag a mismo saan met a makita ta awan ti lawag a makaruar iti grabidadna ket mapaliiw ti taga ruar, gapuna nanaganan iti black hole.

Ti Aleman nga astronomo a ni Karl Schwarzschild isu ti immuna a nangipakita a mabalin a mapasamak, iti teoria, dagiti black holes. Nupay no, agingga ita, awan pay dagiti natalged a pammaneknek a pudno nga adda dagiti black holes iti uniberso, inlasin dagiti astronomo dagiti adu a mabalin a pakapasamakanna. Dagiti black holes mabalin met nga isut’ nailemmeng a pagtataudan ti bileg dagiti quasar.

Dagiti Allon ti Grabidad

Maibatay iti trabaho ni Einstein, mailadawantay met ti grabidad a kas di makita a pannakalaga, a manginaig iti isuamin ken mangtengngel a sangsangkamaysa iti uniberso. Ania ti mapasamak no mariribuk daytoy a pannakalaga?

Usigenyo manen ti ilustrasion iti maysa a pedaso ti goma, ket kas pangarigan maysa a banag iti ikamen ti kellaat a maiduron nga agsubli-subli. Ti panagkintayeg a mapasamak iti pedaso ti goma riribukenna dagiti bambanag a dumna iti dayta. Umasping iti dayta, no ti maysa a bituen ket “maipalladaw” a nakapigpigsa, mabalin a mapataud dagiti allon iti law-ang, wenno dagiti allon ti grabidad. Dagiti planeta, bitbituen, wenno dagiti galaxy a madalanan ti grabidad mapadasanda met ti kasla panagkipet ken panaglawa ti law-ang​—kas iti agkinkintayeg a pedaso ti goma.

Yantangay dagitoy nga allon ket saan pay a nadlaw, aniat’ pammaneknek dagiti sientista nga umiso ti teoria ni Einstein? Maysa kadagiti kasayaatan a mangipamatmat tumaud iti sistema ti bituen a maawagan binary pulsar. Daytoy buklen dagiti dua a bituen a neutron nga agrikrikos iti maymaysa a pagrikosan, a ti tiempo ti panagrikosda ket agarup walo nga oras.a Maysa kadagitoy a bituen ket maysa met a pulsar​—daytat’ mangiruar kadagiti abbaba nga elektromagnetiko nga allon bayat ti panagrikosna, a kas iti nasaknap a silnag ti lawag manipud iti maysa a lighthouse. Anian a nagsayaatan ti umiso unay a pagorasan ti pulsar, masurot dagiti astronomo ti pagrikosan dagiti dua a bituen a siuumiso. Nasarakanda a ti tiempo ti panagrikos ket agin-inot a bumannayat a maitunos unay iti teoria ni Einstein a mairuruar dagiti allon ti grabidad.

Iti daga, dagiti epekto dagitoy nga allon ket bassit laeng. Tapno iyilustrar: Idi Pebrero 24, 1987, nasiputan dagiti astronomo ti maysa a supernova​—maysa a bituen a nakaskasdaaw ti panagbalbaliwna, a nakaranraniag ti lawagna a kas kadagiti minilion nga init bayat ti panangikkatna iti makinruar a pasetna. Dagiti allon ti grabidad a pinataud ti supernova mabalin a pataudenna, iti daga, ti panagkintayeg a maysa laeng a milion a kapaset iti diametro iti atomo a hidrohena. Apay a nakabasbassit ti panangbaliwna? Agsipud ta ti bilegna ket nagsaknapen iti nalawa a distansia inton makagtengen ti allon iti daga.

Makariribuk

Nupay addan dagiti adu a rinang-ayan ti pannakaammo, dadduma a paset ti grabidad ti kaskasdi a mangriribuk pay laeng kadagiti sientista. Nabayagen a naipagarup a kangrunaanna addada uppat a puersa​—ti elektromagnetiko a puersa a makimbiang iti elektrisidad ken ti magnetismo, ti nakapuy ken nabileg a puersa nga agtigtignay iti sentro ti atomo, ken ti grabidad. Ngem apay nga uppatda? Mabalin kadi a dagitoy nga uppat ket iparangarangda ti maymaysa a kangrunaan a puersa?

Nabiit pay naipasdek a ti elektromagnetiko a puersa ken ti nakapuy a puersa ket mangiparangarang iti maysa a kasasaad​—ti electroweak interaction​—ket dagiti teoria sapulenda ti panangitipon ti nabileg a puersa kadagitoy a dua. Ti grabidad, nupay kasta, isu ti naikkat​—kasla saan a maibagay kadagiti dadduma.

Inanamaen dagiti sientista nga addanto pangripiripan kadagiti nabiit pay nga eksperimento a naaramid iti abbongot a yelo idiay Greenland. Dagiti panangrukod a naaramid iti abut a dua ribo metros iti yelo kasla ipamatmatna a ti puersa ti grabidad ket naiduma iti ninamnama. Dagiti napalabas nga eksperimento, a naaramid kadagiti dalan nga umulog iti minas ken kadagiti tuktok dagiti torre, ipamatmatda met nga adda banag a mangpatpataud iti isisiasi manipud iti padpadto a panangdeskribir ni Newton iti grabidad. Kabayatanna, dadduma a managpataud iti teoria padpadasenda ti mangparnuay iti baro a matematikal a pamay-an, ti “superstring theory,” tapno pagkaykaysaen dagiti puersa ti nakaparsuaan.

Grabidad​—Nasken iti Biag

Dagiti diskubre da Newton ken Einstein ipakitada nga iturayan dagiti linlinteg ti panaggaraw dagiti nailangitan a bambanag ket ti grabidad ti mangtengtengngel kadakuada iti uniberso. Maysa a propesor iti pisiko, iti panagsuratna iti New Scientist, impakitana nga adda disenio kadagitoy a linlinteg ket kinunana: “Ti kababassitan a panagbalbaliw iti kapigsa ti grabidad ken dagiti elektromagnetiko a puersa pagbalinenna dagiti bitbituen a kas ti init a nagdadakkelan nga asul wenno nalabaga a babassit a bambanag. Iti aglawlawtayo makakitatayo kadagiti pammaneknek nga apagpag-isu ti kaaddana iti nakaparsuaaan.”

No awan ti grabidad basta awantayo met. Usigenyo laengen: Ti grabidad tenglenna ti inittayo, isu a mangtaginayon ti nuclear reactions, a mangipapaay iti kasapulantayo a pudot ken lawag. Ti grabidad taginayonenna ti agrikrikos a dagatayo a kanayon nga adda iti pagrikosanna iti aglawlaw ti init​—a mamataud iti aldaw ken rabii ken kadagiti panniempotayo​—ket lapdannatayo a maipurruak a kas pitak manipud iti agrikrikos a ruida. Ti atmospera ti daga ket matengngel nga adda iti lugarna gapu iti grabidad, ket ti guyod ti grabidad manipud iti bulan ken ti init ti mangpataud kadagiti kanayon a panagatab a mangirikos ti danum kadagiti baybaytayo.

Babaen ti panangusar iti bassit nga organo iti makin-uneg a lapayagtayo (ti otolith), madlawtayo ti grabidad ket masursurotayo ti mangipateg iti dayta manipud pay iti kinamaladaga no magmagnatayo, agtartaraytayo, wenno lumagtotayo. Anian a nagrigat para kadagiti astronauts no kasapulan a pagballigianda ti kasasaad a kinaawan ti grabidad no agtaytayabda iti law-ang!

Wen, ti grabidad pagbalinenna a gagangay ti panagbiagtayo ditoy daga. Pudno unay, daytat’ makaawis a pangarigan dagiti “nakaskasdaaw nga ar-aramid” ti Namarsuatayo.​—Job 37:14, 16.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 16]

Kunaen ti linteg ni Newton iti grabidad nga iti uneg ti vacuum, ti maysa a dutdot matnag a kas met laeng ti kapartak ti maysa a mansanas

[Ladawan iti panid 17]

Ti lawag agsikko iti law-ang no lumasat iti tay-ak ti grabidad dagiti dadduma a bambanag

[Ladawan iti panid 18]

Manipud pay iti kinamaladaga ti bassiusit nga organo iti uneg ti lapayag ti tumulong kadatayo a mangipateg iti grabidad ket masalimetmetantayo ti kinatimbengtayo