Uniberso Nagpupuniponan ti Sorpresa
ITI laeng napalabas a siglo, patien dagiti sientista a ti galaksitayo a Milky Way ket isun ti intero nga uniberso. Ngem kabayatan ti maika-20 a siglo, natakuatan ti nakaskasdaaw a kalawa ti uniberso gapu iti irarang-ay ti astronomia, pisika, ken teknolohia. Mamagpakumbaba met ti dadduma kadagiti natakuatan. Kas pagarigan, kadagiti kallabes a dekada, naamiris dagiti astronomo a dida ammo no ania ti mangbukel iti nasurok a 90 a porsiento ti uniberso. Maysa pay, dagiti nasirarakda a nangitunda iti dayta a konklusion ket namagduadua kadagiti sientista maipapan iti pannakaammoda kadagiti mismo a pamunganayan a prinsipio ti pisika. Siempre, gagangayen dagiti kasta a panagduadua.
Kas pagarigan, idi arinunos ti maika-19 a siglo, adda naisangsangayan a napaliiw dagiti pisiko maipapan iti kapartak ti lawag. Natakuatanda nga iti panagkita ti maysa nga agpalpaliiw, ti lawag ket di pulos agbalbaliw ti kapartakna kasano man kapardas ti agpalpaliiw iti dayta. Ngem kasla saan a lohikal dayta! Idi 1905, narisut ti parikut babaen iti special theory of relativity ni Albert Einstein, a nangipakita nga agbaliwbaliw dagiti distansia, tiempo, ken kadagsen. Sa idi 1907, kalpasan nga adda napanunotna a dineskribirna kas “ti kasayaatan a napanunotko iti intero a panagbiagko,” rinugian ni Einstein a binukel ti general theory of relativity nga impablaakna idi 1916. Iti daytoy a baro a teoria, inlawlawag ni Einstein ti panagnanaig ti grabidad, distansia, ken panawen, sa pinasayaatna pay ti inlawlawagen ni Isaac Newton maipapan iti pisika.
Ti Lumawlawa nga Uniberso
Sigun kadagiti ebidensia idi panawenna, patien ni Einstein a ti uniberso ket saan nga agbalbaliw—saan a dumakdakkel wenno bumasbassit. Ngem idi 1929, ti Americano nga astronomo a ni Edwin Hubble ket nangidatag kadagiti ebidensia a mangipakita a lumawlawa ti uniberso.
Inlawlawag met ni Hubble ti nabayagen ken narigat idi a maawatan a naminar ngem naraniag a paspaset iti law-ang no rabii, a napanaganan iti nebula gapu ta kasla ulep a gas ti itsurada. Ngem amin kadi dagitoy a nebula ket adda iti uneg ti galaksitayo wenno addada iti ruarna, kas iti kinuna ti Briton nga astronomo a ni Sir William Herschel (1738-1822), nasurok a 100 a tawen sakbay ti panawen ni Einstein?
Idi damo a kinalkular ni Hubble ti distansia ti maysa kadagiti nebula, a maaw-awagan iti Great Nebula iti konstelasion ti Andromeda, kinunana a ti nebula ket galaksi gayam a maysa a milion a light year ti kaadayona. Nakaad-adayo ngarud daytan manipud iti Milky Way a 100,000 a light year “laeng” ti diametrona. Idi rinukod ni Hubble dagiti distansia ti dadduma pay a nebula, natakuatannan ti kasta unay a kinalawa ti uniberso ken inyussuatna ti panagbalbaliw iti tay-ak ti astronomia ken kosmolohia.a
Di nagbayag kalpasanna, natakuatan ni Hubble a lumawlawa ti uniberso agsipud ta nakitana a dagiti adayo a galaksi ket umad-adayo manipud iti planeta a daga. Napaliiwna met a no ad-adayo ti galaksi, naparpardas ti iyaadayo dayta. Ipasimudaag dagita a kapaliiwan a basbassit idi ti uniberso ngem ita. Idi 1929, impablaak ni Hubble ti baro a natakuatanna. Nagresulta dayta iti pannakaaramid ti big bang a teoria ti itataud ti uniberso, a mangibagbaga a timmaud ti uniberso babaen ti dakkel a panagbettak, a mapattapatta a 13 a bilion a tawen ti napalabasen. Ngem saan pay a kompleto dayta a pannakaammo.
Kasano Kapardas ti Ilalawa ti Uniberso?
Manipud idi panawen ni Hubble, ikagkagumaanen dagiti astronomo a kalkularen a siuumiso aginggat’ mabalin ti kapardas ti ilalawa ti uniberso, a maaw-awagan iti “Hubble constant.” Apay a nakapatpateg daytoy a kalkulasion? No maammuanda ti kapardas ti ilalawana, mausarda dayta a kalkulasion a mangpattapatta no kasano ti kabayagen dayta. Maysa pay, ti kapardas ti ilalawa ti uniberso ket mabalin nga adda napateg nga ipamatmatna maipapan iti mapasamak iti masanguanan. Kasano? Kas pagarigan, ibagbagada a no nakain-inayad ti ilalawa, mabalin a mangringbaw ti grabidad inton agangay ket agresulta iti pannakarsuod ti amin nga adda iti uniberso. Ngem no nakaparpardas, nalabit din agpatpatingga ti ilalawa agingga nga interamente a mawarawara dayta.
Nupay dagiti mas eksakto a kalkulasion ket nakaipaay iti sungbat iti sumagmamano a saludsod, adda manen dagiti timmaud a saludsod a mamagduadua iti agdama a pannakaawattayo iti bambanag ken kadagiti kangrunaan a puersa iti nakaparsuaan.
Dark Energy ken Dark Matter
Idi 1998, dagiti managsirarak a mangad-adal iti lawag manipud iti naisangsangayan a kita ti supernova, wenno bumbumtak a bituen ket nakasarak iti ebidensia a talaga a pumarpartak ti ilalawa ti uniberso!b Idi damo, pagduaduaan daytoy dagiti sientista ngem idi agangay, immadu ti ebidensia. Gagangay laeng a kayatda a takuaten no ania a kita ti enerhia ti mangpappapartak iti ilalawa ti uniberso. Ngamin, kasla maisupadi iti grabidad ti panagkurri dayta ken saan a maitunos kadagiti agdama a teoriada. Dayta a di pay naammuan a kita ti enerhia ket maitutop a naawagan iti dark energy, ken mabalin a dayta ti mangbukel iti dandani 75 a porsiento ti uniberso!
Nupay kasta, maysa laeng ti dark energy kadagiti di pay matarusan a nadiskobre iti kallabes. Adda pay napasingkedan idi dekada 1980 idi a sinukimat dagiti astronomo ti nadumaduma a galaksi. Dagita a galaksi a pakairamanan ti mismo a galaksitayo ket nakaparpardas ti panagtayyekda ngem dida masinasina. Nabatad ngarud nga adda banag a mangipapaay iti kasapulan a puersa ti grabidad tapno di agsisina dagiti linaon ti tunggal galaksi. Ngem ania dayta a banag? Gapu ta awan pamalatpatan dagiti sientista, inawaganda dayta iti dark matter yantangay awan ti madlawda nga agsepen, iruar, wenno iyanninawna a radiasion.c Kasano kaadu ti dark matter iti uniberso? Ipakita dagiti kalkulasion a 22 a porsiento wenno nasursurok pay ti kasta iti intero nga uniberso.
Usigem daytoy: Sigun kadagiti nabiit pay a pattapatta, ti normal matter ti mangbukel iti 4 a porsiento ti intero nga uniberso. Agparang a ti mangbukel iti nabatbati a porsiento ket ti dua a kangrunaan a banag a di pay matarusan—ti dark matter ken dark energy. Gapuna, 96 a porsiento iti uniberso ti naan-anay pay laeng a misterio!d
Awan Patinggana a Panagsirarak
Agbirbirok ti siensia kadagiti sungbat, ngem masansan unay a dagiti sungbat ket mangpataud manen iti ad-adu pay a saludsod. Ipalagip dayta kadatayo ti mamagpanunot a sasao a nailanad iti Biblia iti Eclesiastes 3:11: “Tunggal banag [ti Dios] inaramidna a napintas iti tiempona. Uray ti tiempo a di nakedngan insaadna iti pusoda, tapno ti sangatauan saanna a pulos masarakan ti aramid nga inaramid ti pudno a Dios manipud pangrugian agingga iti pagnguduan.”
Siempre, limitado laeng ti maammuantayo ita gapu iti kinaababa ti biagtayo, ken adu kadagita a pannakaammo ket teoria, a mabalin a mabalbaliwan. Ngem saan nga agnanayon a kasta ti kasasaad ta panggep ti Dios nga ipaayanna dagiti matalek a tattao iti biag nga awan inggana iti Paraiso a daga. Sadiay nga agnanayonto a sukimatenda dagiti pinarsuana. Iti kasta, maaddaandanton iti pudno a pannakaammo.—Salmo 37:11, 29; Lucas 23:43.
Gapuna, rumbeng a ditay pagbutngan dagiti pagarup a madadaelto kano ti uniberso. Ngamin, sangsangkabassit pay la ti naammuan ti siensia maipapan kadagiti bambanag idinto ta ti Namarsua kadatayo ammona amin dagita.—Apocalipsis 4:11.
[Footnotes]
a Ti astronomia ket panangadal kadagiti banag nga adda iti ruar ti planeta a daga. Ti kosmolohia, a maysa a benneg ti astronomia, ket “panangadal iti estruktura ken itataud ti uniberso ken dagiti puersa a nainaig iti dayta,” sigun iti The World Book Encyclopedia. “Dagiti eksperto iti kosmolohia ikagkagumaanda nga ilawlawag no kasano a timmaud ti uniberso, no ania dagiti napasamak manipud idi timmaud dayta, ken no anianto pay ti mabalin a mapasamak iti dayta.”
b Dagiti bumbumtak a bituen ket maawagan iti type 1a supernova, ken iti apagbiit laeng, mabalin a rumaniagda a kas iti karaniag ti maysa a bilion nga init. Dagitoy a supernova ket us-usaren dagiti astronomo kas pagibasaran iti panagrukod.
c Ti dark matter ket maysa kadagiti kapanunotan dagiti sientista idi dekada 1930 a napasingkedan idi 1980. Ita, kabaelanen dagiti astronomo nga ammuen no kasano kaadu ti dark matter iti maysa a rimmuok dagiti galaksi babaen ti panangpaliiwda no kasano a ti rimmuok pagkurbaenna ti lawag manipud kadagiti ad-adayo a banag.
d Napili ti tawen 2009 kas ti “Internasional a Tawen ti Astronomia,” ken daytoy ti maika-400 nga anibersario ti damo a pannakausar ti inaramid ni Galileo Galilei a teleskopio a pagsirarak iti law-ang.
[Kahon iti panid 17]
TUMANGADKA KEN AGPAKUMBABAKA
Idi a ti maysa nga adipen ti Dios idi un-unana ket timmangad iti rabii tapno kitaenna ti naariwanas a langit, kasta unay ti panagamangana kadagiti inaramid ti Dios ta uray la nga inkantana dayta. Kastoy ti mabasa iti Salmo 8:3, 4: “No makitak ti langlangitmo, dagiti aramid ti ramramaymo, ti bulan ken dagiti bituen nga insaganam, ania ti mortal a tao tapno sipapanunotka kenkuana, ken ti anak ti naindagaan a tao tapno aywanam?” Ngem awanan idi ti salmista kadagiti teleskopio wenno napintas a kamera. Ad-adda ngarud a rumbeng nga agamangatayo ita!
[Diagram iti panid 18]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
74% dark energy
22% dark matter
4% normal matter
[Picture Credit Line iti panid 16]
Ladawan: Rinetrato ti NASA
[Picture Credit Line iti panid 18]
Ladawan: Rinetrato ti NASA