Dagiti Naadal a Leksion Manipud iti Uniberso

“Saanak nga aginkukuna a maawatak ti Uniberso—adayo a dakdakkel dayta ngem siak.”—Thomas Carlyle, 1795-1881.

SANGAGASUT a tawen itan, addaantayo iti nasaysayaat a pannakaawat no kasano nga adayo a dakdakkel ti uniberso ngem datayo. Nupay ad-adu pay ti maawatan dagiti sientista ngem idi, ti kasasaadda ket kaskasdi, kas kuna ti maysa nga astronomo, a kasla iti daydiay “maika-18 a siglo a botaniko a mangtaktakkuat kadagiti kabbaro a sabong iti kabakiran.”

Agpapan pay limitado ti pannakaammotayo, addada maadaw a konklusion. Ket dagitoy a konklusion mainaigda kadagiti kapapatgan a saludsod—no kasano ti panagandar ti uniberso, ken no kasano a timmaud.

Urnos Imbes a Gusuguso

Ti panagadal iti pakabuklan ti uniberso ket maawagan kosmolohia. Naadaw dayta a sao manipud iti dua a sao a Griego, kosmos ken logos, a kayatna a sawen ‘panagadal iti urnos wenno panagtutunos.’ Maitutop unay daytoy nga awag gapu ta awan duadua nga urnos ti mamatmatan dagiti astronomo, usigenda man ti panaggaraw dagiti nailangitan a bagi wenno ti banag a nakabuklan ti uniberso.

Isuamin nga adda iti unibersotayo ket aggargaraw, ket ti panaggarawda di pulos agbiddut wenno agbaliwbaliw. Dagiti planeta, bituen, ken galaksi aggargarawda iti law-ang mainugot kadagiti pisikal a linteg, linteg a tumulong kadagiti sientista a mangipakpakauna nga apag-isu kadagiti kosmiko a pasamak. Ket nakaskasdaaw, ti uppat a kangrunan a puersa a mangtengtengngel iti kabassitan nga atomo ket konkontrolenda met dagiti kadakkelan a galaksi.

Maiparangarang met ti urnos iti materia a mangbukel iti uniberso. “Ti materia ket . . . naorganisar manipud kabassitan agingga iti kadakkelan,” ilawlawag ti The Cambridge Atlas of Astronomy. Imbes a nakusukuso ti pannakaiwarasna, naurnos ti pannakasangal ti materia, iti wagas man ti pannakainaig dagiti electron kadagiti proton ken dagiti neutron iti nukleo ti atom wenno ti agbinnales a panangawis a mamagkaykaysa iti agririmmuok a galaksi.

Apay nga ipanayag ti uniberso ti kasta nga urnos ken panagtutunos? Apay nga addada natan-ok a linteg a mangiturturong iti dayta? Yantangay addan la ketdi dagitoy a linteg sakbay a timmaud ti uniberso—ta no saan a kasta saanda koma makontrol dayta—ti lohikal a saludsod ket: Sadinot’ nagtaudanda?

Kinuna ti nalatak a sientista a ni Isaac Newton: “Daytoy a kangayedan a sistema ti init, dagiti planeta, ken kometa ket mabalin laeng nga agtaud iti patigmaan ken masakopan ti maysa a nasaririt ken mannakabalin a Persona.”

Ti pisiko a ni Fred Hoyle kunana: “Ti namunganayan ti Uniberso, kas ti solusion ti Rubik cube, agkasapulan iti saririt.” Ti konklusion nga adda la ketdi sobrenatural a Manangted-linteg ket pinasingkedan ti pannakaawattayo iti namunganayan ti uniberso.

Ti Kangrunaan a Saludsod: Kasano a Timmaud ti Uniberso?

Kastoy ti panangilawlawag ti theoretical physicist a ni Hawking: “Ti immuna nga uniberso ik-ikutanna ti sungbat iti kangrunaan a saludsod maipapan iti nagtaudan ti isuamin a banag a makitkitatayo, agraman ti biag.” Ania a talaga ti agdama a sientipiko a panangmatmat maipapan iti immuna nga uniberso?

Idi 1960’s, nasirpatan dagiti sientista ti nakapsut a radiasion nga aggapu iti amin a paset ti langit. Daytoy a radiasion ket naikuna a maysa nga allangogan a naggapu iti panagbettak idi immuna a panawen nga inawagan dagiti sientista a big bang. Napigsa unay dayta a panagbettak, kunada, ta ti allangoganna ket madlaw pay laeng kalpasan ti binilion a tawen.a

Ngem no kellaat a timmaud ti uniberso babaen ti panagbettak iti nagbaetan ti 15 bilion ken 20 bilion a tawen ti napalabasen, kas patien itan ti kaaduan a pisiko (nupay siinget a suppiaten dagiti dadduma), tumanor ti nasken a saludsod. Sadinot’ nagtaudan ti immuna nga enerhia? Iti sabali a pannao, aniat’ immun-una ngem ti big bang?

Maysa daytoy a saludsod a lislisian ti adu nga astronomo. Impudno ti maysa kadakuada: “Pinaneknekanen ti siensia a timmaud ti lubong kas resulta dagiti puersa a kasla dinto pulos a mailawlawag ti siensia. Makariribuk daytoy iti siensia gapu ta maisupadi iti sientipiko a relihion—ti relihion ti gapu ken epekto, ti pammati a tunggal epekto ket adda gapuna. Masarakanmin ita a ti kadakkelan kadagiti amin nga epekto, ti pannakaipasngay ti uniberso, labsingenna daytoy nga artikulo ti pammati.”

Maysa a propesor ti Oxford University ti nagsurat nga ad-adda a sibabatad: “Makaammon ti managbasa iti sientipiko a material a mangikeddeng no asino wenno ania ti nagtaudan ti uniberso, ken mangisingit iti dayta a nagan iti basbasaenna. Ngem saan a kompleto ti ladawantayo no awan isuna.” Ti Biblia, nupay kasta, aturenna dagiti bambanag, nga ipabigbigna ti “nagtaudan” iti panagkunana: “Idi punganay ti Dios pinarsuana dagiti langlangit ken ti daga.”—Genesis 1:1.

Ti Kinabassit ti Tao

Ti kasisimplean a leksion nga isuro kadatayo ti uniberso ket nakalawlawag unay, leksion nga inwaksi dagiti natangsit a tao idi Edad Media ngem sipapakumbaba a binigbig dagiti mannaniw ti Biblia rinibo a tawen ti napalabasen—ti kinabassit ti tao.

Dagiti nabiit pay a takkuat patalgedanda ti napudno a panangmatmat ni David: “No imutektekak dagiti langlangitmo, ti aramid dagita ramaymo, ti bulan ken dagiti bitbituen, isuda nga insaadmo; ania ti tao, tapno sipapanunotka kenkuana? Ket ti anak ti tao, tapno sumarungkarka kenkuana?”—Salmo 8:3, 4.

Impanayag ti astronomia ti kalawa ken kinadaeg ti uniberso—dagiti Nagdadakkelan a bituen, dagiti distansia a di matukod, ti naunday a panawen a narigat a panunoten, dagiti kosmiko nga urno a mangpataud iti nakapudpudot a temperatura, dagiti panagbulos ti enerhia a mangpabassit iti maysa a bilion a bomba nuklear. Kaskasdi, amin dagitoy ket siuumiso a nadeskribir iti libro ti Job: “Adtoy! Dagitoy isuda laeng dagiti paspaset a naruar dagiti daldalanna, ket, anian a nagbassit ti maysa a dayamudom a mangngegtayo kenkuana! Ngem ti gurruod ti pannakabalinna asino ti makaawat?” (Job 26:14) Bayat nga umadu ti maammuantayo maipapan iti uniberso, agparang a bassit laeng ti ammotayo, ket ad-adda a bumassit ti lugartayo iti uniberso. Para iti napasnek a manangmatmat, maysa daytoy a pudpudno a leksion.

Inamin ni Isaac Newton: “Kaslaak maysa laeng nga ubing nga agayay-ayam iti igid ti baybay, ken pasaray iyadayok ti bagik a mangsapsapul iti napimpino a bato wenno napimpintas a kappo ngem ti kadawyan, bayat a ti nalawa a baybay ti kinapudno a saan pay a naduktalan ket adda iti sangok.” Ti kinapakumbaba a nasken nga iparikna kadatayo ti kasta a pannakaawat ket tulongannatayo a mangbigbig nga adda Maysa a nangparsua iti uniberso, Maysa a nangipasdek kadagiti linteg a mangiwanwanwan iti dayta, Maysa nga adayo a natantan-ok ken nasirsirib ngem datayo. Kas ipalagip kadatayo ti libro ti Job: “Adda kenkuana ti sirib ken pannakabalin; isu ikutanna ti patigmaan ken pannakaawat.” (Job 12:13) Ket isu dayta ti kapapatgan a leksion.

Bayat a maibutaktak ti ad-adu pay a palimed ti uniberso, dakdakkel pay a misterio ti maipanayag. Salaysayen ti masanguanan nga artikulo ti sumagmamano kadagiti kaudian a takkuat a mangrirriro kadagiti astronomo ken mangpatpataud kadagiti saludsod a pagsusuppiatan dagiti kosmologo.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 10]

Aruaten iti panangsiput iti radiasion manipud iti teoria ti big bang

[Credit Line]

Pammadayaw ti Royal Greenwich Observatory ken ti Canary Islands Institute of Astrophysics